Jak zaznaczono we wprowadzeniu do niniejszej pracy, celem rozprawy jest opracowanie hybrydowego modelu budżetowania operacyjnego, ułatwiającego zarządzanie wydawnictwami książkowymi. Jego wdrożenie ma ograniczyć część mankamentów stosowania klasycznego budżetowania operacyjnego82.
Dla osiągnięcia celu pracy przeprowadzono badania:
1) literaturowe (z zakresu budżetowania operacyjnego, koncepcji Beyond
Budgeting, teorii uwarunkowań sytuacyjnych);
2) empiryczne (w skład których weszły obserwacja uczestnicząca oraz badania ankietowe).
Badania empiryczne przeprowadzono w celu zidentyfikowania właściwości, przebiegu i wad procesu budżetowania operacyjnego stosowanego w wydawnictwach książkowych w Polsce, wskazania zakresu planowanych zmian w jego stosowaniu oraz sprawdzenia czy, a jeśli tak, to które nowoczesne narzędzia wspierające zarządzanie zostały wdrożone w tych podmiotach wraz z analizą wpływu wybranych uwarunkowań sytuacyjnych na niektóre wyniki powyższych badań. Należy zauważyć, że głównym celem badania empirycznego jest zebranie informacji, które będą przydatne przy budowie hybrydowego modelu budżetowania operacyjnego dla wydawnictw książkowych. Celem dodatkowym jest zbadanie wpływu wybranych czynników warunkujących na wybrane cechy budżetowania, zakres planowanych zmian systemu budżetowania oraz stosowanie narzędzi wspomagających zarządzanie (z listy instrumentów proponowanych w ramach koncepcji Beyond Budgeting).
Sformułowano zatem podstawowe pytanie badawcze: jak przebiega budżetowanie operacyjne w wydawnictwach książkowych i jakie ma cechy?
Opracowano także niżej wymienione pytania szczegółowe, na podstawie których skonstruowano kwestionariusz ankietowy (załącznik 1 do rozprawy) oraz założenia do przeprowadzenia obserwacji uczestniczącej.
1. Czy w danym podmiocie stosowane jest budżetowanie operacyjne?
146
2. Jak przebiega proces budżetowania operacyjnego i jakie ma cechy? a. Jaki jest poziom jawności danych budżetowych?
b. Jak długo trwa opracowywanie budżetu głównego (od momentu rozpoczęcia prac budżetowych do zatwierdzenia budżetu głównego)? c. Jakie są stosowane metody budżetowania (partycypacyjna/odgórna,
krocząca, przyrostowa/od zera, procentu od sprzedaży, dynamiczna/statyczna)?
d. Czy dopuszcza się (i jeśli tak, to w jakich przypadkach) tworzenie zespołów zadaniowych z odrębnymi budżetami (w trakcie trwania roku budżetowego)?
e. Jak często i w jakich przypadkach dopuszcza się tworzenie korekt do zatwierdzonego budżetu (podczas jego realizacji)?
f. Czy system premii jest oparty na analizie odchyleń?
g. W jaki sposób budżetowanie operacyjne jest wspomagane przez nowoczesne technologie informatyczne?
3. Jakie są stosowane (lub planowane do wdrożenia) dodatkowe narzędzia wspomagające zarządzanie (z listy instrumentów proponowanych w ramach koncepcji Beyond Budgeting)?
4. Jaki jest zakres zmian, które planują wprowadzić kierownictwa badanych podmiotów w stosowanym przez nie budżetowaniu operacyjnym?
5. Jakie są wady budżetowania operacyjnego?
6. Jakie są najistotniejsze czynniki warunkujące, wpływające potencjalnie na cechy budżetowania operacyjnego, planowany zakres zmian w jego stosowaniu oraz używanie narzędzi wspomagających zarządzanie (z listy instrumentów proponowanych w ramach koncepcji Beyond Budgeting)?
7. W jaki sposób wybrane czynniki warunkujące wpływają na podstawowe cechy budżetowania operacyjnego, zakres planowanych zmian w jego stosowaniu oraz używanie narzędzi wspomagających zarządzanie (z listy instrumentów proponowanych w ramach koncepcji Beyond Budgeting)?
8. Jaki jest stopień, postrzeganej przez kierownictwa finansowe wydawnictw książkowych w Polsce, niepewności otoczenia?
147 Postawiono siedemnaście hipotez badawczych (z wyjątkiem hipotez H1 oraz H8a, wszystkie odnoszą się wyłącznie do wydawnictw, które zadeklarowały stosowanie budżetowania operacyjnego). Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, że hipotezy dotyczą wyłącznie grupy badanych podmiotów (a konkretnie tych przedsiębiorstw, które odpowiedziały na pytania związane z daną hipotezą), nie należy uogólniać wyników niniejszego badania na całą populację wydawnictw książkowych w Polsce.
H1. W większości wydawnictw o średnich rocznych przychodach ze sprzedaży powyżej 1 mln złotych stosowane jest budżetowanie operacyjne.
H2. Wszystkie najistotniejsze wady budżetowania operacyjnego stosowanego w wydawnictwach książkowych należą do zbioru powszechnie znanych, wymienianych w literaturze przedmiotu niezależnie od branży, mankamentów budżetowania operacyjnego.
H3. We wszystkich podmiotach stosujących budżetowanie operacyjne system premii pracowników oparty jest wyłącznie albo przynajmniej częściowo na analizie odchyleń od budżetów.
H4a. Czas trwania opracowywania budżetu głównego (od momentu rozpoczęcia prac budżetowych do zatwierdzenia budżetu głównego) jest zależny od wielkości przedsiębiorstwa (mierzonej wielkością przychodów).
H4b. Stosowanie partycypacyjnej metody budżetowania zależy od wielkości przedsiębiorstwa (mierzonej wielkością przychodów).
H4c. Liczba narzędzi wspomagających zarządzanie, proponowanych w ramach koncepcji Beyond Budgeting, które są stosowane w wydawnictwie (lub planowane do wdrożenia) zależy od wielkości przedsiębiorstwa (mierzonej wielkością przychodów).
H4d. Zakres planowanych zmian w procesie budżetowania operacyjnego zależy od wielkości przedsiębiorstwa (mierzonej wielkością przychodów).
H4e. Poziom jawności danych budżetowych zależy od wielkości przedsiębiorstwa (mierzonej wielkością przychodów).
H4f. Umożliwianie tworzenia zespołów zadaniowych z odrębnymi budżetami (w trakcie roku budżetowego) zależy od wielkości przedsiębiorstwa (mierzonej wielkością przychodów).
H5. W wydawnictwach edukacyjnych postrzegana niepewność otoczenia jest większa niż w pozostałych wydawnictwach.
148
H6. Poziom jawności danych budżetowych zależy od postrzeganej niepewności otoczenia.
H7a. Zakres planów wprowadzania zmian w procesie budżetowania operacyjnego zależy od postrzeganej niepewności otoczenia.
H7b. Częstotliwość dokonywania korekt w zatwierdzonym budżecie (w trakcie jego realizacji) zależy od postrzeganej niepewności otoczenia.
H8a. We wszystkich wydawnictwach, które zakładają rozwój m.in. przez akwizycje83, stosowane jest budżetowanie operacyjne.
H8b. We wszystkich wydawnictwach, które zakładają rozwój m.in. przez akwizycje, nie ma planów rezygnacji ze stosowania budżetowania operacyjnego.
H8c. W wydawnictwach, które zakładają rozwój m.in. przez akwizycje, poziom jawności danych budżetowych jest niższy niż w pozostałych wydawnictwach. H9. Czas trwania opracowywania budżetu głównego (od momentu rozpoczęcia prac
budżetowych do zatwierdzenia budżetu głównego) jest zależny od postrzeganej niepewności otoczenia.
Na rysunku 3.1 przedstawiono model graficzny obrazujący relacje wyrażone w hipotezach badawczych.
149 Rysunek 3.1. Model graficzny relacji (wpływu czynników warunkujących) wyrażonych w hipotezach badawczych
Źródło: Opracowanie własne.
Hipotezy badawcze zostały sformułowane na podstawie:
wyników pogłębionych badań literaturowych z zakresu budżetowania oraz teorii uwarunkowań sytuacyjnych;
obserwacji uczestniczącej;
doświadczenia autora zdobytego w pracy w branży wydawniczej w latach 2007-2013.
150
Jako podmiot badań wybrano wydawnictwa książkowe, które mają swoją siedzibę lub przedstawicielstwo w Polsce. Przedsiębiorstwa te nie zostały do tej pory przebadane pod kątem:
stosowania budżetowania operacyjnego; jego cech oraz wad;
zakresu planowanych zmian w jego stosowaniu;
implementacji innych narzędzi wspierających zarządzanie.
Brakuje w Polsce wyników badań analizujących wpływ różnych czynników warunkujących na cechy budżetowania operacyjnego, zakres planowanych zmian w jego stosowaniu oraz na decyzję o wdrażaniu dodatkowych instrumentów wspierających zarządzanie wydawnictwem.
Dla realizacji celów pracy zastosowano dwie techniki badawcze: obserwację uczestniczącą oraz badanie ankietowe. Zastosowanie podejścia „jakościowo-ilościowego” umożliwia bowiem lepsze zrozumienie zagadnienia (Creswell, 2013, s. 42).
Prowadzący badanie wybrał obserwację uczestniczącą ze względu na fakt, że przez wiele lat pracował w wydawnictwie i miał możliwość bardzo dogłębnej analizy procesu planowania finansowego, w którym co roku aktywnie uczestniczył. Osoby badające wręcz zachęca się do podejmowania pracy w przedsiębiorstwie, w którym zamierzają przeprowadzić obserwację uczestniczącą (zob. np. Stachak, 2013, s. 119). Zastosowanie obserwacji uczestniczącej może ułatwiać także formułowanie hipotez (Sławińska, Witczak, 2012, s. 112). Technika ta okazuje się być bardzo użyteczna wtedy, gdy literatura przedmiotu dotycząca badanego obszaru jest niewielka, jak również w sytuacji, w której poszukiwane dane trudno byłoby zgromadzić za pomocą innej metody badawczej (Kaczmarek i in., 2013, s. 143). Tak też było w przypadku niniejszego badania. Zastosowanie obserwacji uczestniczącej pozwoliło na identyfikację czynników potencjalnie wpływających na proces budżetowania w wydawnictwach oraz na sformułowanie części hipotez. Według wiedzy autora, takie badania do tej pory nie zostały przeprowadzone w odniesieniu do wydawnictw.
Użycie metody ilościowej (analiza wypełnionych przez respondentów kwestionariuszy ankiety) pozwoliło na przeprowadzenie analizy statystycznej dotyczącej procesu budżetowania w wydawnictwach. Zastosowano zatem podejście
151 indukcyjne, które umożliwia m.in. testowanie hipotez (więcej: Sławińska, Witczak, 2012, s. 114).