Różnice formalne między derywate m i podstawą

Funkcje formantów rzeczownikowych

1. Definicja formantu i postacie formantów

1.2. Różnice formalne między derywate m i podstawą

Afi ks y (derywacja afiksalna lub morfologiczna), czyli morfemy słowotwórcze, w tym:

sufiksy (np. drąg-al  drąg, balij-ka  balia, kształt-ownik  kształt), prefiksy (charakterystyczne w słowotwórstwie czasowników, rzadsze w derywacji rzeczownikowej), interfiksy (morfemy współtworzące composita, łączące w derywacie tematy wyrazów podstawowych, np. liz-ø-dupa // liz-i-dupa  lizać + dupa)⁶, a także infiksy⁷, czyli morfemy wstawiane wewnątrz inne morfemy – między temat słowotwórczy a sufiks. Mają one najczęściej funkcję intensyfikacji znaczenia derywatu, np.: kochan-ecz-ek  kochankochan-ecz-ek, dziew-ecz-ka  dziew-ka, Jasi-usz-kochan-ecz-ek  Jasi-kochan-ecz-ek, cór-eń-ka  cór-ka.

Do tej klasy formantów zaliczają się także kombinacje powyższych typów i są one nazywane formantami afiksalnymi złożonymi (formanty prefiksalno-sufiksalne, np.

za-łyż-nik, po-grzeb-acz i sufiksalno-interfiksalne, np. dw-u-skib-owiec  dwa + skiba, mało-ø-jad-ek  mało + jeść) lub afiksami nieciągłymi, cyrkumfiksami (w terminologii

5 Tradycyjnie formanty segmentalne definiowane są jako „formanty słowotwórcze o postaci segmen tu morfologicznego, sufiksy słowotwórcze” (S ka r ży ń s k i 1999, 77).

6 Interfiksy według niektórych języ koznawcó w ma ją wątpliwą „wartość formantową”, z tego wzg lędu, że nie sposób przypisać im znaczen ia, są one cząstkami semantycznie pustymi, o funkcji wyłączn ie strukturalnej, łączącej (podobnie jak tzw. konektywy, czy li cząstki spajające rdzeń i dany przyrostek, np.

k ong-ij-sk i, malt-ań-sk i). Natomiast sufiksy, prefiksy i infiksy są morfe ma mi obcią żony mi znaczenia mi (wartością kategorialną), zob. (M ich a le ws k i 2001, 82).

7 Termin infik s w opisie sło wotwórc zy m wprowadziła A. Nagórko (1998).

A. Nagórko)⁸. Szczególna odmiana afiksacji wystąpi przy tzw. derywacji ujemnej i wymiennej. Pierwsza z nich rozumiana była w starszych ujęciach⁹ jako te operacje na podstawach słowotwórczych, których efektem jest brak w wyrazie motywowanym afiksu z podstawy (czołg  czołg-ać się, flacha  flasz-ka, poszew  poszew-ka, trut  trut-eń), a przez to ucięcia można traktować w pewnym sensie jako odwrotność derywacji dodatniej. W nowszych opracowaniach derywacja ujemna jest definiowana jako ucięcie niefleksyjnej części wyrazu motywującego w derywacie, innymi słowy, jako skrócenie tematu słowotwórczego podstawy¹⁰; por. też formanty o postaci [SP] bądź ze składnikiem [SP] w opracowaniu J. Strutyńskiego (2005, 206-210) oraz zjawisko mutylacji w opracowaniu S. Grabiasa (1981b), np. polonista  polonist-yka, szwajs  szwajs-ować. W niniejszym opracowaniu za derywacje ujemną uznaję nie tylko odjęcie cząstki niefleksyjnej (dur<n>y  durota), ale i fleksyjnej (niebędącej jednak końcówką fleksyjną), np. usunięcie przyrostków tematycznych czasowników, np. mas<owa>ć

 masaż. Istnieją również przypadki tzw. derywacji dodatnio-ujemnej, w której ucięciu elementu podstawy towarzyszy zjawisko afiksacji, np. brzyd-al  brzyd<k>i, zgryź-nik

 zgryź<l>iwy¹¹, parz-elina  parz<on>y¹². Z kolei derywacja wymienna, której pojęcie wprowadził i którą pierwszy zbadał B. Kreja, to przypadki zastępowania w derywacie przyrostka z podstawy słowotwórczej innym przyrostkiem (jako przykłady podaje B. Kreja m. in. grzeb-yk  grzebi-eń, spiż-arnia  spiż-arka, ale derywację wymienną widzi też autor w części nazw żeńskich tworzonych od męskich, np. mieszk-anka  mieszk-aniec, Ukrain-ka  Ukraini-ec¹³). Warto tu może od razu zaznaczyć, że derywacja wymienna jest częstym zjawiskiem w tzw. derywacji tautologicznej, nie tylko w gwarach, ale także w języku ogólnopolskim (por. akwariarstwo – akwarystyka, biurokratyzm – biurokracja, ciesielstwo – ciesiołka – ciesielka, czepiec – czepek, dyplomatyka – dyplomacja, ekspedytura – ekspedycja, elektorstwo – elektorat)¹⁴.

8 Cyrku mfiksy to morfe my niec iągłe, „składające się z dwu segmentów: poprzed zającego rdzeń i następującego po nim” (N ag ó r ko 1998, 179). Wyrózn ia się także tzw. postfiksy, czyli morfemy zajmujące miejsce po końcówce fleksyjnej w derywacie (por. jaki-ś, kto-kolwiek, pytać się).

9 Zob. (K re ja 1963, s. 133-134).

10 Zob. (Ka p ro ń -C h a r zy ń s k a 2005, 27).

11 Tak w sło wotwórstwie ogpol., bowie m w badanej gwarze podstawą jest przy miotnik y  zgryźn-ik .

12 Na ten te mat zob. (Ja d a c k a 2007, 17-18).

13 Dwa ostatnie przykłady interpretowałby m jednak trochę inacze j niż B. Kreja , tj. wc ią ż ja ko derywac ję wy mienną, ale wy mianie u legają nie sufiksy, lecz paradyg mat fleksyjny: on odpowiada za to , że w miejscu przyrostków -aniec, -ec pojawiają się nie inne przyrostki, lecz warianty rodzajowe tych sufiksów.

14 O omówionych w tym podrozdziale ró żnicach forma lnych występujących w roli formantu, zwłaszc za o interfiksach, derywac ji uje mne j i wy miennej, pisze też K. Micha łowski w artyku le Dy sk usyjne problemy słowotwórstwa opisowego (2001).

Pa ra dyg ma t f le ks y jny – chodzi tu o takie akty derywacji, których wykładnikiem są morfemy fleksyjne, różne w podstawie i derywacie¹⁵. Formantami w takich derywatach są inne w stosunku do wyrazu motywującego paradygmaty fleksyjne, przy czym różnice mogą polegać na wymianie paradygmatu właściwego klasie wyrazów, do których należy podstawa słowotwórcza, na paradygmat tej klasy leksykalno-gramatycznej, do której należy derywat (lepieta  lepietać ‘mówić dużo, byle co, nie wtedy, kiedy trzeba’, szepytlo  szepytlać ‘seplenić’, szwajs  szwajsować ‘spajać dwa kawałki żelaza na gorąco’, powłoka  powlekać (kołdrę lub pierzynę), wyprzęg  wyprzęgać, zasuwa

 zasuwać – wymiana paradygmatu czasownikowego na rzeczownikowy; kudłacz

 kudłaty, bogacz  bogaty – wymiana paradygmatu przymiotnikowego na rzeczownikowy). Możliwe są tu także sytuacje, w których derywat zyskuje paradygmat fleksyjny, podczas gdy baza słowotwórcza jest nieodmienna (np. równia ‘miejsce, gdzie jest równo (płasko)’  równo) oraz sytuacje odwrotne (np. biało  biały¹⁶).

W powyższych przykładach formant o postaci paradygmatu fleksyjnego występuje w wypadku tzw. konwersji, to jest operacji słowotwórczej, w której derywat jest częścią mowy inną niż wyraz go motywujący. Derywacja fleksyjna obejmuje jednak także te przypadki, którym nie towarzyszy konwersja (chodzi tu między innymi o rzeczowniki odrzeczownikowe) i polega ona wtedy głównie na ograniczeniu wielkości paradygmatu derywatu w stosunku do wyrazu motywującego, tj. na „ograniczeniu w zakresie przysługujących wyrazowi wartości kategorii morfologicznych (liczby, rodzaju, przypadka)” (Nagórko 1998, 181)¹⁷. Do formacji tego typu należą przede wszystkim

15 Trzeba tu za znaczyć, że tzw. derywac ja fleksyjna (paradygmatyczna) dopiero od stosunkowo niedawna uznawana jest za drugi, obok a fiksacji, podstawowy mechanizm derywac yjny w ję zyku polskim.

Pierwszy mi badaczami, którzy zwrócili uwagę na jej zakres, rolę i wykładniki, byli R. Laskowski i H.

Wróbel (1964); zob. (S k a r ży ń s k i 1999, 107). Pó źniej zagadnienie podejmowali m. in. ( K re ja 1974;

1975a; Ku r zo w a 1974; Pu zy n in a 1978b; 1978d). Najobszern iej zaś ten typ derywacji w ję zyku polskim opisała K. Waszakowa (1981; 1983; 1993).

16 W zebranym prze ze mn ie materia le badawczy m z oczywistych względów (badałe m derywaty rzeczown iko we) b rak przykładów takiej derywacji.

17 Ogranic zenia ta kie występują także przy konwe rsji i obejmą dery waty typu kudłaty, bogaty, różana _rzecz.

 kudłaty, -a, -e, bogaty, -a, -e, różany, -a, -e _przym. Trzeba jednak za znaczyć, że n ie prze z wszystkich językoznawców takie wyrazy u znawane są za twory leksykalne, a więc efekty derywacji. Sprzeciwia się temu między innymi B. Kreja, który mówi o elipsie rzeczownika w tekście a zabieg użycia przy miotnika w funkcji rzeczown ika uważa za proces czysto syntaktyczny (Kre ja 1976b). Z ko lei J. Puzynina u znaje tego rodzaju wyrazy za przejaw derywacji semantycznej, zwiększającej polisemię przy miotnika ( Pu zy n in a 1978b; nieco podobnie Gr ze g o rc zy k o w a 1972). Nato miast rację ma mo im zdanie m M. Skarżyński pisząc, że „elipsa jest przyczyną (a raczej mo że początkową fazą) procesu, prowadzącego ostatecznie do ustabilizo wania się nowego leksemu. Ro zu miem to tak, że proces zaczyna się na płaszczy źnie tekstu, gdzie pojawiają się doraźne użycia p rzy miotnika w funkcji substantywnej, co może n ie mieć żadnych trwalszych skutków, ale mo że też – utrwalić się w uzusie na tyle, że ów »były« przy miotnik mo że przyłączać o kreślenia

kolektywa, które, w przeciwieństwie do swoich podstaw, są formami singulare tantum (np. pierze  pióro, ptactwo  ptak, gadowstwo  gad), niektóre feminatywa, (kochanka  kochanek, pulka  pulak ‘indor’¹⁸), abstrakty odprzymiotnikowe (zło

 zły) czy nazwy istot młodych (gęsie (neutrum) gęś, kurczę  kurka). Prócz nich występują derywaty należące do innych niż wymienione wyżej kategorii (w zebranym przeze mnie słownictwie z mniejszą regularnością); są to m. in. formacje tautologiczne (chomąt  chomąto, zwierz  zwierzę), symilatywne (czorta ‘ci, którzy zachowują się źle, nieodpowiednio – jak czorty’), antroponimy typu Machorek ‘ten, kto nadużywa machorki’ i inne (kapra ‘choroba zwierząt, przy której na oczach tworzą się kapry (ropienie)’, kołysanik ‘element kołysanki (= kołyski)’).

Należy tu również zastrzec, że za formanty paradygmatyczne uznaje się występowanie w derywacie innego niż w podstawie paradygmatu fleksyjnego tylko wtedy, gdy nie towarzyszy mu korpus afiksalny, w takich bowiem sytuacjach po jawienie się innej fleksji jest niejako wnoszone (lub wymuszone) właśnie przez formant afiksalny, por. aktork-a  aktor-ø (ale uczon-a  uczon-y). Inaczej w derywatach ujemnych, różniących się od podstaw i fleksją i ucięciem cząstki fleksyjnej, (np. nerwus  nerwowy, cherlak  cherlawy, bajerant  bajeruje) należy widzieć derywację paradygmatyczną, nie zaś ujemną, bowiem odejmowane segmenty (-ow-, -aw-, -uj-), jako właściwe deklinacji przymiotnikowej lub koniugacji, siłą rzeczy musza ustąpić przy zmianie paradygmatu (N a gó rk o 1998, 181). Derywacji fleksyjnej towarzyszą też często wymiany morfonologiczne jakościowe, które z kolei są konsekwencją użycia w funkcji formantu paradygmatu fleksyjnego (por. pierz-e  piór-o).

Formanty paradygmatyczne można widzieć także w formacjach utworzonych od fraz o postaci wyrażeń przyimkowych, choć nie bez pewnych zastrzeżeń i uściśleń definicyjnych. Mianowicie formy takie jak podłata ‘to, co jest pod łatą (podkucie smyków

atrybutywne i jest interpretowany jako rzeczo wnik. W ty m przypadku trzeba mówić już o dwóch homonimicznych, acz ró żniących się kategorialną przynależnością le ksemach, przy miotniku i rzeczown iku.

[…] Dery wacja [taka – uzup. T.K.] ma wykładniki nie tylko syntaktyczne, za które można by uznać zmianę pozycji w grupie no minalnej z podrzędnej […] na głó wną […] o raz zmianę w zakresie tzw. funkcji biernych […]. Te zmiany właściwości, manifestujące się na płaszczyźnie tekstu, są właściwie konsekwencją procesu słowotwórczego, którego wyraźny m znamieniem jest zasadnicza zmiana charakterystyki fleksyjnej, polegająca na zn iesieniu mocji przy miotnika i przypisaniu leksemowi jednej tylko wartości kategorii rodzaju gramatycznego, z czy m wiąże się drastyczne ograniczenie paradygmatu fleksyjnego. To właśnie upoważnia do traktowania leksemów, o których mowa, jako derywatów paradyg matycznych” (S ka r ży ń s k i 1999, 112-113).

18 Choć w zasadzie mo żna, ja k c zyni to R. Grzegorczy kowa (1972), interpretować ten typ derywatów ja ko produkty derywacji wy miennej, w której wy mianie ulegają przykładowe formanty sufiksalne -ek na -ka.

Jednakże za sufiks należy tu chyba uznać podstawowy element spółg łoskowy (e)k(ø//a//o) i jako taki nie ulega on wymianie, nato miast z pewnością mo żna wtedy mówić o wy mianie przy łączanych doń paradygmatów.

w saniach)’, które przecież nie wykazują różnic fleksyjnych¹⁹ w porównaniu z rzeczownikiem bazowym, bo zarówno on, jak i derywat mają paradygmat rzeczownikowy deklinacji żeńskiej typu samogłoskowego, można traktować jako produkty derywacji fleksyjnej, ale pod warunkiem, że za fleksyjność formantu uznamy utratę rekcji przez przyimek wchodzący w podstawę. Tak właśnie rozumie tego typu formacje Z. Kurzowa (1974). Na korzyść takiego rozwiązania przemawia również to, że fraza derywująca jest formalnie (fleksyjnie) jednopostaciowa, niezmienna, derywat zaś zyskuje pełny paradygmat rzeczownikowy. Takiej interpretacji sprzeciwia się m. in.

J. Puzynina, która utratę rekcji lokuje na poziomie składniowym języka, a nie morfologicznym (fleksyjnym)²⁰ i proponuje inne możliwe sposoby opisu takich zjawisk, spośród których najbardziej przekonują: uznanie, że podstawą słowotwórczą może być nie tylko wyraz (bądź dwa wyrazy w przypadku compositów), lecz także fraza słowotwórcza²¹, bądź uznanie wyrazów od wyrażeń przyimkowych za efekt tzw.

derywacji składniowej, czyli derywacja od wyrażeń syntaktycznych i wprowadzenie pojęcia formantu syntaktycznego²². Określonych wyżej problemów interpretacyjnych nie ma natomiast przy derywatach typu podziemie, międzyrzędzie, podogonie ‘część uprzęży końskiej’ czy podcienie, u których paradygmat fleksyjny (we wszystkich przykładach jest to paradygmat rzeczownikowy nijaki) po prostu jest inny niż w bazowych rzeczownikach.

Od tych i wcześniejszych przykładów należy wszakże odróżnić derywację od wyrażeń przyimkowych na drodze afiksacji (zagłówek, zatyłek ‘miejsce (w łóżku) za głową // za tyłem (czyli z tyłu)’) lub ucięć (pokos ‘to, co zostaje po koszeniu’) oraz derywację o podwójnej motywacji, którą widać w formacji pomyje, a która semantycznie i kategorialnie motywowana jest przez wyrażenie przyimkowe ‘to, co zostaje po myciu’, formalnie zaś przez podstawę werbalną (temat czasu teraźniejszego myj-). Nie każdy zatem wyraz motywowany przez wyrażenia przyimkowe jest tworzony przy użyciu formantu paradygmatycznego.

Alte rnac je mo rf o no l og ic zne (derywacja morfonologiczna lub alternacyjna). W funkcji formantu można również widzieć różnice morfonologiczne, zachodzące w efekcie

19 Są tu natomiast, ja k zauwa ża M . Skarżyński, ró żnice funkcyjne : podstawa o postaci wyrażen ia przyimko wego wystąpi w zdaniu jako przydawka, zaś derywat będzie podmiotem, dopełnieniem lub orzec znikie m (S k a r ż y ń s k i 1999, 118).

20 Te przeciwne stanowiska próbuje pogodzić M. Ska rżyński (1999, 116-118).

21 I za tym ro zwią zanie m autorka ostatecznie się opowiada; ma ono zresztą d ługą tradycję w słowotwórstwie polskim.

22 Derywaty od wyrażeń przyimko wych mo żna traktować także jako co mposita – zob. (Pu zy n in a 1976;

S ka r ży ń s k i 1999, 96-97).

jakościowych i/lub ilościowych alternacji morfonologicznych między podstawą a derywatem, którym nie towarzyszy afiksacja lub zmiana paradygmatu²³. Trzeba od razu zastrzec, że status i ranga słowotwórstwa morfonologicznego (podobnie zresztą jak omawianego wyżej słowotwórstwa fleksyjnego) oraz alternacji fonologicznych w funkcji formantu słowotwórczego, należały i wciąż należą do często dyskutowanych w słowotwórstwie zagadnień (por. Jadacka 2007). Problematyczne jest samo ustalenie charakteru alternacji albo nawet tego, czy w danym derywacie alternacja rzeczywiście zachodzi. Decyduje o tym to, do jakiej formy wyrazu motywującego odniesiemy derywat²⁴. W wypadku derywacji odczasownikowej podstawa może bowiem wystąpić w formie bezokolicznikowej albo w którejś z form zawierających jeden z tematów formotwórczych czasownika, np. myjak  myć (alternacja ć : j), albo myjak  (to czym się) myje (brak alternacji). W wypadku derywacji odrzeczownikowej może to być natomiast forma mianownika, dopełniacza²⁵ lub innego przypadka. Jest to zgodne z postulatem H. Jadackiej, która pisze, iż: „wiele przemawia za tym, by również pozostałe formy fleksyjne, np. miejscownik czy celownik znalazły się na liście słowoform podstawowych”, zwłaszcza w tych sytuacjach, kiedy takie porównanie pozwoli uprościć opis słowotwórczy, a w efekcie znacznie zredukować liczbę derywatów z ud ziałem derywacji morfonologicznej (Ja da cka 2007, 13). Chodzi tu bowiem o zestawienia motywacyjne typu leśny spacer ‘spacer po lesie’, kobieca intuicja ‘intuicja właściwa kobiecie’, kocia historia ‘historia o kocie’ (przykłady z odnośnego artykułu H. Jadackiej) ²⁶, które nie wykazują wymian morfonologicznych. Można jednak zauważyć, że autorka nie zaproponowała tu konsekwentnej i spójnej konwencji opisu i analizy słowotwórczej, bowiem w drugim z powyższych przykładów autorka skłonna jest widzieć derywację czysto paradygmatyczną, bez udziału alternacji: kobieca : kobiecie.

Fonologicznie jednak różnica występuje – jest nią depalatalizacja (kobjeca : kobjeće).

W kolejnym przykładzie nie ma co prawda różnicy morfonologicznej: kocia historia to rzeczywiście ‘historia o kocie’, jeśli jednak we frazie z derywatem zmienić nadrzędnik, to zmienić się może również parafraza i jednocześnie forma wyrazu motywującego, ponieważ kocie ruchy, oczy to ‘ruch, oczy jak u kota’ (palatalizacja).

23 Dokładnie j formante m nie jest sama alternacja, lecz jej efe kty, czy li inny niż w podstawie fonem lub brak któregoś z fonemów.

24 Między inny mi te zja wiska opisuje obszernie ro zpra wa J. Rabiegi -Wiśniewskiej (2006).

25 Te dwa przypadki najczęście j występują jako słowoformy podstaw w polskich opisach derywacji rzeczown iko wej. Postać dopełniaczowa, jako ta, która zawiera temat podstawowy rzeczown ika, występuje m. in. w opisie słowotwó rczy m w GWJP (1984) oraz w ujęciu J. Strutyńskiego (2005).

26 Przykłady z odnośnego artykułu (Ja d a c ka 2007, 13).

Okazuje się również, że przy pewnych założeniach i definicjach można uznać obydwa rodzaje alternacji (jakościowe i ilościowe) po prostu za wykładniki derywacji afiksalnej (dodatniej bądź ujemnej) i nie ma wtedy potrzeby wydzielania odrębnego sposobu derywacji. Sprawa opisu alternacji ilościowych, nieco się przy tym komplikuje, a to ze względu na różne definicje pojęcia alternacji ilościowej. Według J. Strutyńskiego alternacja taka to „wymiana fonemu zerowego […] na fonem samogłoskowy […], np. lv-a : lef-ø, rv-ać : vy-ryv-ać” (St r ut yńs k i 2005, 120), częściej jednak za alternację ilościową uznaje się po prostu ucięcia²⁷, którym w teorii J. Strutyńskiego odpowiada odrębny typ formantu nazywany skróceniem podstawy i oznaczany symbolem [SP]. Tak definiowane wymiany jakościowe polegają na odjęciu od podstawy pewnych cząstek: bądź to afiksów lub quasi-afiksów²⁸ (damka  dam<sk>i, lenistwo  leni<w>y, gospodara  gospodar<k>a, młot  młot<ek>; regularnym ucięciom ulegają też przyrostki tematyczne czasowników) bądź też elementów nieafiksalnych (sylab lub innych cząstek fonologicznych, np. dwója  dwój<ka>, spec  spec<jalista>, jęzor  jęz<yk>).

Ucięcia takie włączane są z kolei albo do derywatów alternacyjnych ( GW JP 1984, Na gó rko 1998), albo też uznawane są za produkty derywacji ujemnej (Ka pro ń-Charzy ńsk a 2005; Ja da cka 2007). W niniejszej pracy tego typu alternacje ilościowe, jak wspomniałem wyżej, uznaje się za przejaw derywacji ujemnej (ewentualnie ujemno-dodatniej, jeśli ucięciu towarzyszy afiksacja).

W przywołanym wyżej artykule H. Jadackiej O hierarchizacji w słowotwórstwie i jej skutkach dla opisu systemu derywacyjnego, autorka neguje również zasadność wprowadzania do słowotwórstwa formantów alternacyjnych jakościowych²⁹, a tym samym odrzuca alternacje morfonologiczne jako samodzielną, niezależną technikę derywacyjną. Autorka uzasadnia to między innymi tym, że „zakres zjawiska [derywacji alternacyjnej – uzup. T.K.] jest sprawą względną (konwencjonalną), a co ważniejsze – brak wystarczających dowodów na to, że oboczności tematyczne podstawy i derywatu mają ścisły związek z procesem słowotwórczym, gdyż analogiczne alternacje obserwujemy masowo w paradygmatach fleksyjnych (sic! ), por.: woda – na wodzie – wodzianka, tyle że w opisach fleksyjnych te właściwości tematów (waga  wadz-(e),

27 Por. (Gr z e g o rc z y ko wa , Pu zy n in a 1998; Na g ó r ko 1998).

28 Tak właśnie nazywa cząstki ujęte w łapki < > A. Nagórko, zgodnie z zało żenie m, że „odcinanych cząstek nie mo żemy u znać za morfemy, skoro w grę wchodzą wyrazy n iepodzielne” (Nag ó r ko 1998, 186). Wynika z tego międ zy innymi, że podstawą słowotwórczą mo że być wyłącznie wyraz niepodzielny słowotwórczo, co stoi w wyraźnej sprzeczności z faktami np. derywacji wy miennej lub derywacji przy udziale infiksów (nb. wpro wadzonych do badań słowotwórczych właśnie prze z A. Nagórko).

29 „Są powody, by […] a lternacje ja kościowe i zmiany pro zodyczne traktować ja ko cechy towarzyszące procesowi słowotwórczemu , niepełniące funkcji samodzielnych formantów” (J ad ac ka 2007, 19).

student  studenci-(e), noga  nóg-(ø)) nigdy nie były uznawane za »części końcówek«

lub »współkońcówki«. Trudno więc zrozumieć dlaczego zyskały tak osobliwy status w analizach słowotwórczych” (Jad ack a 2007, 13). Alternacja we fleksji i w słowotwórstwie nie powinna być jednak traktowana zupełnie analogicznie, ponieważ w odmianie wyrazów oboczności morfonologiczne pozostają pod naciskiem fleksji, są jej konsekwencją, implikacją, natomiast w procesach słowotwórczych mogą być i wcale często są od takich nacisków morfemowych niezależne (por. kapeluch-ø : kapelusz- ø ; babk-a : babci-a), a przez to stają się jedyną przyczyną nowych słowoform. Kolejnym argumentem za odrzuceniem alternacji jakościowej jako samodzielnej techniki derywacyjnej ma być zdaniem H. Jadackiej, fakt, że można uznać takie wymiany w derywacie za morfemy³⁰. Mianowicie w formacjach typu brzuś  brzuch, koleś  kolega, papieroch  papieros alternanty spółgłoskowe ch, ś da się traktować jako skrócone warianty kontekstowe³¹ przyrostków -uch (leniuch), -och (śpioch), -iś (koniś), -uś (synuś). Owe warianty skrócone podlegają mocji i funkcjonują podobnie jak przyrostki dłuższe, tj. głównie jako wykładniki ekspresywności³² (Na gór ko 1998, 184). Interpretacji tej sprzyjają dwa zjawiska. Po pierwsze w większości wypadków alternacje są wygłosowe bądź zachodzą blisko wygłosu (zbliżają się więc do pozycji przyrostka, są w pewnym sensie prawostronne), po drugie zaś, przy takiej interpretacji działa zasada analogii, polegająca na wtórnej strukturyzacji derywatu przez odniesienie go do podobnych wyrazów podzielnych i pozornie podzielnych: kapel-uch jak pal-uch, smol-uch; brz-uś jak syn-uś, a co za tym idzie pewnie i brz-uch jak pal-uch, kapel-uch. Jednak uznanie alternantów za sufiksy (lub skrócone warianty pewnych sufiksów) niekoniecznie musi odpowiadać rzeczywistości językowej. Brak jest bowiem wystarczających badań i dowodów potwierdzających, że użytkownicy w takich formacjach skłonni są widzieć sufiksy, a nie różnice poszczególnych fonemów, co podpowiada zresztą intuicja językowa i zdrowy rozsądek: kapeluch : kapelusz, babcia : babka, brzuś : brzuch. Ponadto taka interpretacja formacji typu wnuś, mięcho jest w słowotwórstwie polskim odosobniona, co więcej, trudno w podobny sposób uzasadniać „sufiksalny” charakter innych, a czasami nieregularnych alternacji (por. babcia  babka, Wandzia  Wanda, ajencja  agencja).

30 Tę mo żliwość interpretacyjną przy jmuje autorka za ( Na g ó r ko 1998).

31 Tj. występujące wyłączn ie przy te matach „otwartych” (zakończonych samogłoską). Zauwa żmy te ż, że owej „sufiksacji” w podanych przykładach towarzyszą ucięcia. Gdyby więc nawet traktować owe alternanty jako sufiksy, to byłaby to w gruncie rzeczy nie tyle derywacja sufiksalna, co sufiksalno-ujemna: koleś  k ole<g>a, k apeluch  k apelu<sz> (ewentualnie wy mienna: k apel-uch  k apel-usz).

32 Zob. H. Jadacka : „[…] alternacje ja kościowe w swoje j zasadnicze j funkc ji derywacy jnej to wyspecjalizowane wy kładniki emocjonalizacji struktur słowotwórczych, znaczn iki (markery) stylistyczne”

(Ja d a c ka 2007, 13).

Z tych powodów rezultaty opisanych wyżej operacji morfonologicznych, czyli wymiany morfonologiczne w słowoformach typu papieroch  papieros, babcia  babka (które są zresztą klasą stosunkowo liczną, produktywną, regularną i charakterystyczną dla współczesnej polszczyzny), uznaję za odrębne formanty (alternacyjne,

W dokumencie Funkcje formantów rzeczownikowych w polszczyźnie mówionej mieszkańców Podkarpacia : (na przykładzie Jaślisk i wsi okolicznych) (Stron 50-68)