Różnice semantyczne między derywate m i podstawą

We wstępie niniejszego rozdziału formant zdefiniowany został poprzez opozycję derywat : podstawa, jako zespół wszystkich, a nie tylko formalnych cech różniących wyraz motywowany od motywującego. Zgodnie z tą definicją za formant należałoby uznać także wszystkie elementy znaczeniowe występujące w derywacie, które nie są wnoszone przez temat słowotwórczy. Podobnie zresztą zdefiniował formant J. Sierociuk:

„Dotychczasowe badania wykazują, że […] należy podnieść także problem widzenia formantu jako cząstki semantycznej struktury derywatu. W przedstawionym tu rozwiązaniu formant pojmowany jest jako wiązka cech semantycznych, a przeprowadzane analizy idą w kierunku uwzględniania wzaje mnych relacji pomiędzy

63 W typie grucha to głównie wymiana jest wykładnikie m pochodności, to ona charakteryzuje se mantycznie derywat, natomiast w typach gadzina i pierze alternanty są raczej skutkie m, następstwem wystąpienia formantów sufiksalnego i fleksyjnego.

64 W analityczne j c zęści pracy (rozd ział VII) identyfiku ję już tylko pry ma rną technikę dery wacyjną, be z określania zmian towarzyszących formantowi.

69

poszczególnymi składnikami tej semantycznej struktury […]. Taki całościowy ogląd struktury gwarowego formantu daje możliwość przyjrzenia się wielu procesom zachodzącym w strukturze językowej gwary” (S ie roc iuk 2001, 155) a dalej:

„Uwzględnianie w opisie struktury semantycznej formantu zestawu różnorodnych składników w znacznym stopniu pozwala bliżej przyjrzeć się swoistości gwarowego słowotwórstwa, zwłaszcza na tle innych odmian środowiskowych czy też języka ogólnego” (S ie ro c iuk 2001, 156).

Nowe (dodane) jednostki znaczenia, wchodzące w relacje ze znaczeniem tematu słowotwórczego i współtworzące z nim pełne znaczenie derywatu, można podzielić na dwa typy. Pierwszy z nich to semy formantowe⁶⁵, czyli semy niewystępujące w znaczeniu podstawy, a wiązane z formantem segmentalnym. Inaczej mówiąc, jest to tzw. war t oś ć ka te go r ia lna fo r ma nt u , pozwalająca włączyć dany derywat do pewnej klasy (kategorii) semantyczno-wyrazowej. Semy formantowe wyrażają ogólne treści typu

‘miejsce’ (łyżnik ‘to, w czym są łyżki’), ‘narzędzie’ (mątewka ‘to, czym się mąci’),

‘rezultat czegoś’ (odroby ‘to, co się odrobi – resztki jedzenia’), ‘osoba wykonująca jakąś czynność’ (wozak ‘ten, kto wozi’), ‘osoba charakteryzowana przez coś’ (cherlak ‘ten, kto jest cherlawy - słabowity, chorowity)’, oraz ‘mały’ (pasek), ‘duży’ (młot), ‘płci żeńskiej’

(pulka), ‘zbiór’ (pierze ‘zbiór piór’), ‘młody’ (haczurek ‘młody haczur – wilczur’) a także

‘taki jak’, ‘podobny do’ (wrzecionica ‘ta, która w tańcu jest jak wrzeciono’, gruźlik

‘ten, kto zachowuje się tak, jakby miał gruźlicę’⁶⁶) itp. Można w pełni zgodzić się ze zdaniem, że formant wnosi do struktury semantycznej derywatu wartość kategorialną, ale oznacza ono chyba również, iż wartość kategorialna jest liczona do forma ntu, sama nim jest. Zauważmy bowiem, że dwie podstawowe funkcje formantów to właśnie funkcja gramatyczna i semantyczna. Formanty segmentalne odpowiadają bowiem za ustalenie tożsamości gramatycznej wyrazu⁶⁷ (każdy formant segmentalny prymarny umieszcza derywat w klasie rzeczowników), zaś łączone z nimi semy określają tożsamość semantyczno-kategorialną derywatu, to znaczy umieszczają go w klasie nazw o podobnym znaczeniu, budowanych według takich samych zasad i mechanizmów. Ustalając kierunek motywacji także porównuje się strukturę formalną i semantyczną (a czasami także stylistyczną) wyrazów związanych relacją pochodności, a zatem różnic szuka się na różnych poziomach, nie tylko formalnym. Pod naciskiem między innymi formalizmu,

65 Prze z se m rozu mie m ele ment znac zenia, jego jednostkę.

66 Właśnie tak, a nie ‘ten, kto choruje na gru źlicę ’.

67 Choć nie wszystkie; takie j mocy nie ma ją np. fo rmanty morfonologic zne.

70

w opisach słowotwórczych nigdy nie nazywano jednak różnic semantycznych expressis verbis formantami, choć traktowano je w gruncie rzeczy jak formanty (ewentualnie ich elementy). Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na to, że wartość kategorialną formantu rozumiem nie tylko jako jednostkę znaczenia (sem formantowy), lecz jednocześnie także jako swego rodzaju operator czy konektyw semantyczny, a więc mechanizm pozwalający tejże wartości kategorialnej przyłączać swoje znaczenie do znaczenia tematu słowotwórczego. Podobnie jak łączenie formantów segmentalnych z rdzeniem służy strukturyzacji morfologicznej (tworzeniu nowej struktury morfologicznej), tak kombinacja semów formantowych i semów z podstawy prowadzi do strukturyzacji semantycznej i dopiero te dwa typy kombinacji słowotwórczej pozwalają na tworzenie wyrazów.

Nie wszystkie jednak „nadwyżki” znaczenia (tzw. idiosynkrazje) derywatu dają się od razu łączyć z formantem, ani tym bardziej z tematem słowotwórczym. Przykładowo w derywatach: rybak ‘ten, kto łowi ryby’, cygarniczka ‘to w czym się pali cygara’, pijak

‘ten, kto za dużo, nałogowo pije alkohol’ a także w symilatywach typu wrzecionica

‘ta, która, w tańcu jest jak wrzeciono’, świntuch ‘ten, kto zachowuje się jak świnia’

wytłuszczone w parafrazach znaczenia formalnie nie znajdują odbicia w derywacie, nie łączą się z żadnym z elementów formacji słowotwórczej. Myślę jednak, że i te elementy znaczenia można nazwać semami formantowymi, pod warunkiem jednak, że postać formantu ustalać się będzie w odniesieniu do frazy zawartej w definicji słowotwórczej, a nie samej tylko podstawy; po drugie zaś, gdy przyjmie się w miarę szerokie, rozbudowane i uogólniające definiowanie wartości kategorialnej, takie jak np. ‘ten, kto (to, co) wykonuje czynność (podlega procesowi / stanowi) określoną czasownikiem występującym w parafrazie w bezpośrednim związku składniowym z podstawowym rzeczownikiem’. Taką wartość kategorialną miałyby, cytowane wyżej, cygarniczka i rybak. Wartość kategorialna dwóch ostatnich przykładów (wrzecionica i świntuch) mogłaby brzmieć ‘ten, kto wykonuje czynność (podlega procesowi / stanowi) określoną czasownikiem występującym w parafrazie jako pierwszy człon wyrażenia porównawczego’. Natomiast wartość rzeczownika pijak to ‘ten kto w nadmiarze (za często) wykonuje czynność określoną czasownikiem w parafrazie’. Podobnie postąpiły autorki opracowania słowotwórstwa rzeczownikowego w Gramatyce współczesnego języka polskiego, w którym pojawia się między innymi kategoria nazw subiektów nie wyrażonego predykatu oraz kategoria nazwy obiektów i rezultatów przy nie wyrażonym predykacie, a kategorie słowotwórcze są ustalane właśnie przez klasę wyrazów o wspólnej wartości kategorialnej (GWJP 1984). Odrzeczownikowe derywaty mutacyjne, które

71

należą do tych kategorii (między innymi powyższe cygarniczka, rybak, świntuch), są przez R. Grzegorczykową i J. Puzyninę opisywane jako derywaty, w formie których nie został wyrażony predykat ze struktury predykatowo-argumentowej, leżącej u podstaw mechanizmu derywacyjnego takich derywatów i ujawnianej w ich parafrazie⁶⁸:

„Wyzerowany predykat należy rozumieć raczej jako jednostkę (klasę) semantyczną, a nie określony leksem, np. w derywacie rybak wyzerowany predykat to jednostka semantyczna, która może być wyrażona leksykalnie jako: łowi, łapie. W niektórych derywatach klasa ta jest dość ogólna: ‘wykonuje czynność na obiekcie’, ‘zachowuje się aktywnie w stosunku do obiektu’ ” (GWJP 1984, 374). Cytowane wyżej znaczenia są wartościami kategorialnymi formantu, a więc tego typu różnice (nadwyżki) semantyczne można liczyć do formantu, co oznacza, że one także składają się na formant, są jego elementem.