Problematyce tej prawodawca poœwiêci³ rozdzia³ V (tj. art. 51–61) ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
Analizuj¹c, czy dany obiekt spe³nia wymogi uznania za „zabytek”, zasad-niczo bierze siê pod uwagê czy wystêpuje wartoœæ historyczna, artystyczna lub naukowa. Gdy nie mo¿na ich wychwyciæ, uwzglêdnia siê inne wartoœci. W prawie polskim – podobnie jak w dyrektywie Rady 93/7/EWG z 15 marca 1993 roku – mo¿e wyst¹piæ sytuacja, w której okreœlony przedmiot bêdzie odznacza³ siê zupe³nie innymi wartoœciami ni¿ wskazane lub te¿ mieszanymi (np. jedna wartoœæ wymieniona w akcie normatywnym przy dwóch innych niewskazanych).
2 2 Por. W. Kowalski, Nabycie w³asnoœci dzie³a sztuki od nieuprawnionego, Kraków 2004. Natomiast
szerzej o domniemaniu dobrej wiary w polskim prawie cywilnym: Z. Radwañski, Prawo cywilne –
czêœæ ogólna, Warszawa 1999, s. 41–42, 65–66, 100, 282.
2 3 Na temat sposobu rozpatrywania w takich okolicznoœciach ciê¿aru dowodu: art. 9 zdanie 2 dyrekt.
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wyró¿nia 4 rodzaje pozwoleñ wywozowych: 1) jednorazowe pozwolenie na sta³y wywóz zabyt-ku za granicê25; 2) jednorazowe pozwolenie na czasowy wywóz zabytku za granicê26; 3) wielokrotne pozwolenie indywidualne na czasowy wywóz za-bytku za granicê27 oraz 4) wielokrotne pozwolenie ogólne na czasowy wy-wóz zabytków za granicê28.
Tryb sk³adania wniosków i wydawania pozwoleñ oraz zaœwiadczeñ (w od-niesieniu do zabytków i przedmiotów o cechach zabytków niewymagaj¹cych pozwolenia29) reguluje rozporz¹dzenie Ministra Kultury z 19 kwietnia 2004 roku w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za gra-nicê (Dz. U. z 2004 r., Nr 84, poz. 789 z póŸn. zm.).
Ogólnie rzecz bior¹c, zabytki mog¹ byæ wywo¿one za granicê na sta³e, je¿eli ich wywóz nie spowoduje uszczerbku dla narodowego dziedzictwa kulturowego, natomiast czasowo – je¿eli ich stan zachowania na to pozwala, a osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, w której posiadaniu znajduje siê zabytek, daje rêkojmiê, ¿e nie ulegnie on zniszczeniu lub uszkodzeniu i zostanie przywieziony do kraju przed up³ywem terminu wa¿noœci pozwole-nia (art. 51, ust. 1–2 u.o.o.z.)30. Zwrot „daje rêkojmiê” wskazuje, ¿e stan ten po stronie osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej, w której posiadaniu znajduje siê zabytek, powinien zachodziæ nie tylko przed z³o¿eniem wnios-ku, lecz tak¿e post factum.
W porównaniu z poprzednio obowi¹zuj¹cym stanem prawnym powiêk-szono katalog zabytków, które mo¿na wywoziæ z Polski bez pozwolenia31. Zosta³y one wymienione w art. 59, ust. 1 u.o.o.z. S¹ to: 1) zabytki niewpisane do rejestru, maj¹ce nie wiêcej ni¿ 55 lat; 2) zabytki, bêd¹ce obiektami techni-ki, niewpisane do rejestru, maj¹ce nie wiêcej ni¿ 25 lat; 3) zabytki przywie-zione z terytorium pañstwa niebêd¹cego cz³onkiem Unii Europejskiej, które s¹ objête procedur¹ odprawy czasowej lub procedur¹ uszlachetniania czyn-nego w rozumieniu przepisów prawa celczyn-nego; 3a) zabytki przywiezione z tery-torium pañstwa niebêd¹cego cz³onkiem Unii Europejskiej, które by³y objête procedur¹ dopuszczenia do obrotu ze zwolnieniem od nale¿noœci celnych przywozowych, je¿eli wywóz tych zabytków nastêpuje przed up³ywem 5 lat od dnia dopuszczenia do obrotu; 3b) zabytki przywiezione z terytorium
pañ-2 5 Szerzej: art. 52 u.o.o.z.
2 6 Szerzej: art. 53 u.o.o.z.
2 7 Szerzej: art. 54 u.o.o.z.
2 8 Szerzej: art. 55 u.o.o.z.
2 9 Por. wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego (dalej: NSA) z dnia 14 listopada 2000 roku (sygn.
I SA/Ka 1265/99).
3 0 Zob. wyrok NSA z dnia 21 stycznia 2003 roku (sygn. II SA 395/01).
179
Europeizacja prawa a ochrona dziedzictwa kulturowego...
stwa cz³onkowskiego Unii Europejskiej na okres nie d³u¿szy ni¿ 3 lata, je¿eli wywozu tych zabytków dokonuje siê na terytorium pañstwa cz³onkowskiego Unii Europejskiej; 4) zabytki przywiezione z zagranicy przez osoby korzy-staj¹ce z przywilejów lub immunitetów dyplomatycznych, w tym przywie-zione w celu urz¹dzenia wnêtrz przedstawicielstw dyplomatycznych i urzê-dów konsularnych; 5) dzie³a twórców ¿yj¹cych; 6) materia³y biblioteczne powsta³e po 31 grudnia 1948 roku; 7) inne przedmioty o cechach zabytków, niebêd¹ce zabytkami. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e regulacja ta nie ma zasto-sowania do zabytków wpisanych do inwentarza muzealnego lub wchodz¹-cych w sk³ad narodowego zasobu bibliotecznego.
O tym, ¿e obiekty wymienione w art. 59, ust. 1, pkt. 1, 2, 3b, 4, 5 i 7 nie wymagaj¹ pozwolenia na wywóz zabytku za granicê, stwierdza wojewódzki konserwator zabytków, wydaj¹ odpowiednie zaœwiadczenie (art. 59, ust. 3 u.o.o.z.).
Trzeba wyjaœniæ, ¿e inaczej w prawie polskim uregulowana jest kwestia materia³ów bibliotecznych. Zaœwiadczenia w sprawie materia³ów bibliotecz-nych, co do których wnioskodawca ma w¹tpliwoœæ, kiedy powsta³y, wydaje dyrektor Biblioteki Narodowej. Nie dotyczy to materia³ów bibliotecznych, których czas powstania nie budzi w¹tpliwoœci, tzn. ¿e jest to okres po 31 grudnia 1948 roku (art. 59, ust. 4–5 u.o.o.z.). Tymczasem wed³ug poprzed-nio obowi¹zuj¹cej ustawy z 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr kultury zakaz wywozu nie dotyczy³ materia³ów bibliotecznych wydanych po 9 maja 1945 roku (art. 42, ust. 1 pkt. 4)32.
Rozdzia³ VII ustawy z lutego 1962 roku rozpoczyna³ siê s³owami „wywóz dóbr kultury za granicê jest zakazany”. Zezwalano na to tylko w wyj¹tko-wych sytuacjach. W przypadku wywozu na sta³e kryteria te interpretowano jeszcze bardziej restrykcyjnie. Dzisiaj prawo polskie jest pod tym wzglêdem bardziej liberalne.
Wnioski
Dyrektywa ma charakter regionalny. Wymaga uprzedniej implementacji do kra-jowych porz¹dków prawnych33. Harmonizacja praw wewnêtrznych ma na celu zagwarantowanie w sytuacji fizycznego braku granic odzyskiwania i zwraca-nia nielegalnie wywiezionych dóbr narodowych, nie przes¹dza natomiast o ich w³asnoœci34.
3 2 Podstaw¹ prawn¹ w zakresie materia³ów bibliotecznych by³a wówczas w Polsce ustawa z 9
kwiet-nia 1968 roku o bibliotekach, Dz. U. z 1968 r., Nr 12, poz. 63 z póŸn. zm.
3 3 Por. m.in. orzeczenie ETS: Faccini Diori (sygn. C-91/92).
Nasuwa siê jednak pytanie, co z innymi utraconymi dobrami kultury, tak-¿e i tymi, które s¹ skarbami narodowymi, a zosta³y wywiezione przed wyzna-czon¹ w dyrektywie dat¹? Procedura zwrotu przewidziana w dyrektywie Rady 93/7/EWG z 15 marca 1993 roku odbywa siê przy poszanowaniu istniej¹-cych przepisów wewnêtrznych w zakresie ochrony dóbr kultury (unormowa-nia publicznoprawne). Co wiêcej, przepisy unijne w niektórych okoliczno-œciach mog¹ nawet niejako „z³agodziæ” domestic law. Obserwuje siê jednak ró¿nice terminologiczne, które w praktyce mog¹ utrudniaæ dzia³ania podej-mowane w tym kierunku.
Owszem, odes³anie do prawa krajowego œwiadczy o tym, ¿e Unia szanuje suwerennoœæ pañstw cz³onkowskich. Jednak je¿eli w danym kraju przyjmie siê zbyt restrykcyjn¹ regulacjê, mo¿e to w rezultacie utrudniæ odzyskiwanie dóbr kultury przez podmioty, których zwi¹zek z nimi jest „œciœlejszy”. Pro-blem zwrotu utraconych dóbr kultury jest wiêc zagadnieniem niezwykle z³o-¿onym i skomplikowanym.
W Polsce g³ówn¹ podstaw¹ prawn¹ w tej materii jest ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku. Ów akt normatywny – z jednej strony poprzez obowi¹zek uzyskiwania pozwoleñ zmierza do kontro-li wywozu zabytków, w szczególnoœci tych najcenniejszych35. Z drugiej strony, polski ustawodawca zwiêkszy³ katalog zabytków, na które nie wymaga siê po-zwolenia. S¹ to zabytki, których wywóz – jak siê zak³ada – nie spowoduje uszczerbku dla dziedzictwa kulturowego. W zwi¹zku z tym pojawia siê jednak pytanie, kto i wed³ug jakich i czyich kryteriów powinien o tym decydowaæ?
Na pocz¹tku XXI wieku powstaje wiêc dylemat, jak ³¹czyæ zasadê jedno-litego rynku w UE (Single European Market) z zasad¹ ochrony integralnoœci narodowego dziedzictwa kulturalnego, jak ustosunkowaæ siê do koncepcji ochrony œwiatowego dziedzictwa kulturalnego, która pojawia siê w podpisa-nej w Pary¿u 16 listopada 1972 roku – Konwencji UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – Organizacja Narodów Zjed-noczonych do spraw Oœwiaty, Nauki i Kultury) w sprawie ochrony œwiatowe-go dziedzictwa kulturalneœwiatowe-go i naturalneœwiatowe-go. Polska Konwencjê tê ratyfikowa³a w 1976 roku (Dz. U. z 1976 r., Nr 32, poz. 190 i 191). Powinno siê chroniæ narodowe dziedzictwo kulturalne, zwa¿aj¹c na odrêbnoœci pomiêdzy poszcze-gólnymi kulturami. Rzeczywistym bogactwem jest bowiem ró¿norodnoœæ kulturowa. Ponadto nale¿y wystrzegaæ siê d¹¿eñ do ujednolicania spo³eczno-kulturowego, i to nie tylko na obszarze Unii Europejskiej.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e prawo zewnêtrzne i wewnêtrzne daje instrumen-ty s³u¿¹ce ochronie dziedzictwa kulturowego. Zastanawia jednak, na ile reali-zacja norm prawnych w tym zakresie zale¿y od dobrej woli, a na ile od dys-kursu politycznego.
181
Europeizacja prawa a ochrona dziedzictwa kulturowego...
Bibliografia
Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E., Micha³owska-Gorywoda K., Integracja
europejska, Warszawa 2007.
Bierzanek R., Symonides J., Prawo miêdzynarodowe publiczne, Warszawa 2001. Cassese A., International Law, Oxford 2001.
Currie J. H., Public International Law, Toronto 2001.
Czapliñski W., Wyrozumska A., Prawo miêdzynarodowe publiczne, Warszawa 2004.
Dyrektywa Rady 93/7/EWG z dnia 15 marca 1993 roku w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium pañstwa cz³on-kowskiego.
Gawlikowska-Hueckel K., Zieliñska-G³êbocka A., Integracja europejska. Od
jednolitego rynku do unii walutowej, Warszawa 2004.
Góralczyk W., Sawicki S., Prawo miêdzynarodowe publiczne w zarysie, War-szawa 2007.
Herdegen M., Prawo europejskie, Warszawa 2006.
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483. Konwencja UNESCO w sprawie ochrony œwiatowego dziedzictwa kulturalne-go i naturalnekulturalne-go, podpisana dnia 16 listopada 1972 roku w Pary¿u, Dz. U. z 1976 r., Nr 32, poz. 190 i 191.
Kowalski W., Restytucja dzie³ sztuki w prawie miêdzynarodowym, Katowice 1989.
Kowalski W., Repatriacja dóbr kultury w sytuacji cesji terytorialnej i rozpadu
pañstw wielonarodowych, Warszawa 1998.
Kowalski W., Nabycie w³asnoœci dzie³a sztuki od nieuprawnionego, Kraków 2004.
Kundera J., Jednolity rynek europejski, Warszawa 2003.
NiedŸwiedŸ M., Obrót dobrami kultury w Unii Europejskiej, Kraków 2000. Orzeczenie Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci w Luksemburgu w
spra-wie Komisja v. W³ochy [sygn. 7/68 ECR (1968)].
Orzeczenie Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci w Luksemburgu w spra-wie Gourmetterie Van den Berg [sygn. 169/89 ECR (1990)].
Orzeczenie Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci w Luksemburgu w spra-wie Faccini Diori (sygn. C-91/92).
Radwañski Z., Prawo cywilne – czêœæ ogólna, Warszawa 1999.
Redelbach A., Prawo wewnêtrzne a prawo miêdzynarodowe, [w:] A. Redel-bach, Wstêp do prawoznawstwa. Podstawowe pojêcia nauk o w³adzy,
pañ-stwie i prawie w perspektywie Unii Europejskiej. Regulamin Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka, Toruñ 1999.
Rozporz¹dzenie Rady (EWG) nr 3911/92 z dnia 9 grudnia 1992 roku w spra-wie wywozu dóbr kultury.
Rozporz¹dzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 roku w sprawie wy-wozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicê, Dz. U. z 2004 r., Nr 84, poz. 789 z póŸn. zm.
Sauer A., ród³a prawa UE i podstawy polityki regionalnej, [w:] A. Sauer, E. Kawecka-Wyrzykowska, M. Kulesza, Polityka regionalna Unii
Europej-skiej a instrumenty wspierania rozwoju regionalnego w Polsce, Samorz¹d
Lokalny wobec Integracji Europejskiej, z. 7, Warszawa 2000.
Sikorski R., Obrót dobrami kultury w prawie wspólnotowym, [w:] Wokó³
pro-blematyki prawnej zabytków i dzie³ sztuki, red. W. Szafrañski, t. I, Poznañ
2007.
Traktat z Amsterdamu zmieniaj¹cy Traktat o Unii Europejskiej, podpisany dnia 2 paŸdziernika 1997 roku.
Traktaty rzymskie podpisane w dniu 25 marca 1957 roku.
Tyranowski J., Prawo Wspólnot Europejskich (prawo wspólnotowe), [w:] J. Tyranowski, Prawo europejskie. Zagadnienia instytucjonalne z
uwzglêd-nieniem Traktatu z Nicei, Poznañ 2002.
Ustawa z dnia 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr kultury, Dz. U. z 1962 r., Nr 10, poz. 48.
Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 roku o bibliotekach, Dz. U. z 1968 r., Nr 12, poz. 63 z póŸn. zm.
Ustawa z dnia 14 lipca 1983 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archi-wach, Dz. U. z 2007 r., Nr 64, poz. 426 z póŸn. zm.
Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach, Dz. U. z 2007 r., Nr 136, poz. 956 z póŸn. zm.
Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach, Dz. U. z 2006 r., Nr 220, poz. 1600 z póŸn. zm.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytka-mi, Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z póŸn. zm.
Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego z dnia 30 marca 1993 roku (sygn. I SA 1024/92).
Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego z dnia 14 listopada 2000 roku (sygn. I SA/Ka 1265/99).
Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego z dnia 21 stycznia 2003 roku (sygn. II SA 395/01).
183
Europeizacja prawa a ochrona dziedzictwa kulturowego...
Summary
The material and immaterial cultural heritage is one of the most essential sign of the national identity. Meantime, after Poland has joined the European Union (UE), they have appeared dilemmas in this matter. For example, about a rela-tion between the law of protect of narela-tional cultural heritage and the principle of freedom of transit of goods in UE. The principle of freedom of transit of goods includes also cultural goods. After abolishing of internal borders in UE, moreover has appeared a question about a commerce work of arts and recovering illegally exportationed cultural goods from other state-memeber UE. No doubt, the culture is a very delicate and very compound problem depending on country and nation. If so, it’s possible legally adjust, harmonize and reconcile so many differences and not seldom contradictory interests? The present article has devoted these matters important very from the point of view of farther persisting and development of individual states – memebers and whole of the European Union.
185
The New Directions in Enactment of Franchising Regulation in Serbia