Sam termin „prawo karne europejskie”, w nieco innym co prawda znaczeniu, pojawi³ siê ju¿ dawno, bo w koñcu 1968 roku na okreœlenie przedmiotu ob-rad miêdzynarodowego kongresu62. Stosunkowo dawno równie¿ pojawi³y siê jako jedne z pierwszych projekty oparte na przynajmniej czêœciowej unifikacji prawa karnego Wspólnot Europejskich (tzw. corpus iuris). Projekty te, z uwagi na przedstawione wy¿ej ró¿nice w ustawodawstwach, co nie powinno budziæ zdziwienia, napotka³y szereg przeszkód, zarówno natury prawnej, jak i poli-tycznej, przy czym zwi¹zane by³o to przede wszystkim z brakiem politycznej woli pañstw cz³onkowskich do przekazywania organom Unii swych suwe-rennych uprawnieñ w tym zakresie63.
6 0 G. Grasso, Comunidades Europeas y derecho penal. Las relaciones entre el ordenamiento
comu-nitario y los sistemas penales de los Estados miembros, wspólne wydanie Universidad de Castilla
La Mancha i OPOCE, 1993, s. 219 broni uregulowania odznaczaj¹cego siê pewn¹ elastycznoœci¹, które okreœla³oby czyny zabronione i typologiê przestêpstw i sankcji, niemniej nieprowadz¹cego do rygorystycznej kwantyfikacji (cyt. i t³um. za E. Zieliñska, op. cit., s. 700 i n. oraz J. Vogel w: Stand
und Tendenzen..., s. 232 i n.
6 1 W doktrynie stanowisko to zajmuje m.in. J. P. Jacqué w: La question de la base juridique dans le
cadre de la Justice et des affaires intérieures, [w:] L’espace pénal européen: enjeux et perspectives,
Bruxelles 2002, s. 255–256. G. Grasso, op. cit., s. 218, uwa¿a, ¿e organy Wspólnoty maj¹ kompe-tencjê do dokonania harmonizacji przepisów o charakterze karnym lub do zobowi¹zania do wpro-wadzenia jednolitych rodzajów przestêpstw, za ka¿dym razem gdy jest to konieczne, poniewa¿ traktaty przyznaj¹ tym organom szczególne uprawnienia dla realizacji celów Wspólnoty. Ponadto prawo wspólnotowe powinno znaleŸæ odzwierciedlenie w porz¹dku prawnym ka¿dego pañstwa cz³onkowskiego, które musi przeanalizowaæ rodzaje przestêpstw o charakterze ponadnarodowym i ustanowiæ w³asne sankcje w poprzednio okreœlonych ramach (cyt. i t³um. za: E. Zieliñska, op. cit., oraz J. Vogel w: Stand und Tendenzen..., s. 232 i n.
6 2 L. Kubicki, op. cit., s. 922.
Ró¿ne próby oparte zarówno na za³o¿eniach unifikacji, jak i harmonizacji prawa karnego podejmowano jeszcze przed Corpus Iuris. By³y to projekty realizowane g³ównie pod auspicjami ONZ oraz starania podejmowane ju¿ na forum Unii Europejskiej, które zmierza³y do opracowania modelowego kodek-su karnego, nie przeradzaj¹c siê jednak w realne konkretne rezultaty. W tym miejscu nale¿y przypomnieæ tzw. trybuna³y ad hoc do spraw zbrodni pope³nio-nych w by³ej Jugos³awii i Rwandzie, a tak¿e prowadzone w ramach struktur ONZ od po³owy lat dziewiêædziesi¹tych intensywne prace nad przygotowa-niem dokumentu okreœlaj¹cego podstawy funkcjonowania sta³ego Miêdzy-narodowego Trybuna³u Karnego. Niezale¿nie od tych prób w ramach UE pojawi³y siê koncepcje poszerzenia wspó³pracy pañstw cz³onkowskich w ra-mach III filaru. Zwieñczeniem prac prowadzonych przez ONZ i UE by³y dwa przedstawione dokumenty, tj. Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego oraz przedstawiony 15 kwietnia 1997 roku w Parlamencie Europejskim
Cor-pus Iuris, zawieraj¹cy przepisy karne maj¹ce na celu ochronê interesów
fi-nansowych Unii Europejskiej.
Znacz¹cym faktem w zakresie harmonizacji kar by³o przyjêcie konkluzji Rady o praktycznym podejœciu do zbli¿ania kar z 24–25 kwietnia 2002 roku64. Instrument ten, nieposiadaj¹cy co prawda waloru normatywnego, wskazuje podstawowe czynniki decyduj¹ce o przyjêtym w danym czasie podejœciu do kwestii harmonizacji kar. W konkluzjach Rada przyjmuje, ¿e w niektórych wypadkach, mimo znacz¹cych ró¿nic pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi w ustawowym zagro¿eniu za te same przestêpstwa, mo¿e istnieæ potrzeba g³êbszej harmonizacji kar pozbawienia wolnoœci. W takich wypadkach Rada sugeruje harmonizacjê górnych granic ustawowego zagro¿enia, przy czym ma ona polegaæ na obowi¹zku zapewnienia, ¿e granice te mieszcz¹ siê w okreœlo-nym przedziale czasowym, np. pomiêdzy 2 i 5 lat pozbawienia wolnoœci, przy czym pañstwa cz³onkowskie nie s¹ zwi¹zane górnym limitem danego przedzia³u. W istocie zatem wi¹¿¹ca by³aby dolna granica limitu, poni¿ej któ-rej, w razie wprowadzenia odpowiedniego przepisu do wi¹¿¹cego instrumen-tu prawnego Unii, pañstwa cz³onkowskie nie mog¹ ustalaæ górnej granicy ustawowego zagro¿enia za dane przestêpstwo. Nie ma natomiast do tej pory harmonizacji w zakresie innych kar65.
Kolejne kroki to Traktat z Maastricht i III filar, gdzie zbli¿aniu mia³y s³u-¿yæ przede wszystkim konwencje przyjmowane przez Radê i zalecane pañ-stwom cz³onkowskim do przyjêcia zgodnie z ich wymogami
konstytucyjny-6 4 Dok. 9141/02 DROIPEN 33 z 27.05.2002 r.
6 5 Por. J. Garstka, Wspó³praca w sprawach karnych, [w:] Obszar wolnoœci, bezpieczeñstwa i
spra-wiedliwoœci UE. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, red. F. Jasiñski, K. Smoter, Warszawa,
117
Kompetencje WE i UE do stanowienia sankcji karnych
mi. Niewielk¹ rolê odegra³y równie¿ tzw. wspólne dzia³ania oraz Traktat am-sterdamski z prezentowanymi ju¿ wczeœniej art. 29 i 31 TUE (tzw. standardy minimalne).
Rok 1999 to Tempere oraz milenijna strategia przeciwdzia³ania przestêp-czoœci zorganizowanej. Obszary harmonizacji poszerzono na: pranie brud-nych pieniêdzy, fa³szowanie euro, handel ludŸmi, seksualne wykorzystywa-nie dzieci, korupcjê, przestêpstwa komputerowe, przestêpstwa przeciwko œro-dowisku, nadu¿ycia finansowe i podatkowe66.
Obecnie kryminalizacja i penalizacja czynów na poziomie krajowym nastê-puje jako efekt implementacji prawa wspólnotowego, przybieraj¹c w krajach cz³onkowskich formy bardzo zró¿nicowane, nie maj¹ce w zasadzie wiele wspól-nego z ide¹ harmonizacji prawa karwspól-nego – chodzi o zapis o „zapewnieniu przez pañstwa cz³onkowskie skutecznych, proporcjonalnych i odstrasza-j¹cych sankcji karnych” (podkr. – R. P.). Pañstwa, wywi¹zuj¹c siê z tego zobowi¹zania, mog¹ siêgn¹æ po sankcje, np. administracyjne, albo uznaæ za przestêpstwa z pe³nymi tego konsekwencjami67.
Przysz³oœæ nale¿y wi¹zaæ z tzw. triad¹ – sankcje skuteczne, proporcjo-nalne oraz odstrêczaj¹ce68 (podkr. – R. P.), przy czym trzeba pamiêtaæ, jak s³usznie zwraca uwagê E. Zieliñska, ¿e postulat ten Trybuna³ odnosi nie tylko do ustawowych zagro¿eñ kar¹, lecz równie¿ do kar wymierzanych i faktycznie wykonywanych, gdy¿ przecie¿ dopiero te ostatnie mog¹ byæ oceniane z punk-tu widzenia ich skutecznoœci i efekpunk-tu odstrêczania69. Nie bez znaczenia jest równie¿ to, jak pisze E. Zieliñska, ¿e ta, jak to nazywa, triada odzwierciedla ró¿ne teorie kary, tj. w wymogu proporcjonalnoœci – teorie retrybutywne, w wymogu skutecznoœci i efektu odstrêczaj¹cego – prewencji ogólnej i szcze-gólnej, te zaœ warunki potraktowane ³¹cznie nie zaœ alternatywnie podkreœlaj¹ funkcjê utylitarn¹ kary70.
Sformu³owanie u¿yte przez Trybuna³ nie zosta³o wybrane przypadkowo. Odwo³uj¹c siê bowiem do skutecznoœci, proporcjonalnoœci i odstraszaj¹cego
6 6 Szerzej na ten temat w czêœci „Obszary zharmonizowane” niniejszego opracowania.
6 7 Por. np. implementacjê dyrektywy 95/46/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 24 paŸdziernika
1995 roku o ochronie osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych oraz swobod-nego przep³ywu tych danych, która zobowi¹zuje pañstwa cz³onkowskie (art. 24) do sankcjonowa-nia zawartych w niej postanowieñ w ustawodawstwie wewnêtrznym. Holandia i Niemcy wywi¹za-³y siê z tego zobowi¹zania, nak³adaj¹c g³ównie sankcje administracyjne, natomiast np. Francja podobnie jak Polska uzna³a naruszenie przepisów ustawy o ochronie danych osobowych za prze-stêpstwo i opatrzy³a stosunkowo surowymi sankcjami. Cyt. za: A. Adamski, op. cit., s. 27.
6 8 Effectives, proportionnées et dissuasives, co wiêkszoœæ zasadnie t³umaczy jednak jako sankcje
odstraszaj¹ce, t³umaczenie „odstrêczaj¹ce” pojawia siê w publikacjach E. Zieliñskiej.
6 9 E. Zieliñska, op. cit., s. 702.
charakteru sankcji, przywo³uje Trybuna³ podstawowe warunki bezwzglêdne-go stosowania norm wspólnotowych pomimo ich naruszenia. Co wiêcej, zwa-¿ywszy, ¿e ka¿dy wyrok skazuj¹cy odpowiada podwójnemu celowi – prewen-cji indywidualnej i generalnej – poniewa¿ w nim s¹d wymierza karê stosuj¹c adekwatn¹ normê prawn¹, a w stosunku do spo³ecznoœci zawiera groŸbê po-dobnego ukarania w przypadku realizacji znamion tego i popo-dobnego typu czynu, katalog sankcji skutecznych, proporcjonalnych i odstraszaj¹cych wy-daje siê kompletny.