Omówiwszy w zarysie proponowane rozwi¹zania w zakresie norm kolizyj-nych dla rozwodu na gruncie prawa unijnego, warto zainteresowaæ siê skut-kami, jakie bêdzie mia³o wejœcie w ¿ycie zmian rozporz¹dzenia Bruksela IIa dla istniej¹cych w Polsce regulacji.
Przede wszystkim nale¿y zaznaczyæ, ¿e rozporz¹dzenie bêdzie mia³o sku-tek bezpoœredni i nie bêdzie wymaga³o ustawy wprowadzaj¹cej przepisy roz-porz¹dzenia do polskiego porz¹dku prawnego. Tym samym wraz z mo-mentem wejœcia w ¿ycie znowelizowanego rozporz¹dzenia zawarte w nim regulacje stan¹ siê czêœci¹ polskiego systemu prawnego. Taka sytuacja nast¹pi równoczeœnie we wszystkich pañstwach cz³onkowskich14, w zwi¹zku z czym dojdzie do ca³kowitej unifikacji norm kolizyjnych dla rozwodu na terytorium Unii Europejskiej.
Jednoczeœnie nie mo¿na zapomnieæ, ¿e normy kolizyjne w sprawach ma³-¿eñskich bêd¹ stanowiæ jedynie jeden z rozdzia³ów rozporz¹dzenia po wejœciu w ¿ycie projektu; pozosta³a czêœæ to normy procesowe obejmuj¹ce jurysdyk-cjê, uznanie i wykonywanie orzeczeñ. Tym samym w jednym rozporz¹dzeniu unijnym znajdzie siê ca³oœciowa regulacja procesowa (jurysdykcja, uznawanie i wykonywanie orzeczeñ) i kolizyjna zagadnieñ zwi¹zanych z rozwodem. Doj-dzie do uzupe³nienia postanowieñ procesowych normami kolizyjnymi.
W tym kontekœcie warto zwróciæ jeszcze raz uwagê na powszechny cha-rakter rozporz¹dzeñ unijnych, który spowoduje zast¹pienie krajowej regu-lacji w zakresie, w jakim pokrywaj¹ siê zakresy norm kolizyjnych prawa krajowego i prawa unijnego. Polska ustawa p.p.m. nie bêdzie stosowana dla wskazania prawa w³aœciwego dla rozwodu. Bêdzie to dotyczyæ zarówno norm ustawowych, jak i konwencyjnych w zakresie stosunków pomiêdzy obywa-telami pañstw cz³onkowskich. Tym samym konwencje bilateralne zawarte przez Polskê z innymi pañstwami cz³onkowskimi tak¿e przestan¹ mieæ zastosowa-nie, gdy¿ rozporz¹dzenie przes¹dza wprost zast¹pienie regulacji konwencyj-nych pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi regulacj¹ unijn¹.
Warto zwróciæ uwagê na podstawowe ró¿nice pomiêdzy dotychczasow¹ polsk¹ regulacj¹ ustawow¹ a rozwi¹zaniami przyjêtymi w rozporz¹dzeniu. Pierwsz¹ znacz¹c¹ ró¿nic¹ jest wprowadzenie mo¿liwoœci dokonania wyboru prawa przez ma³¿onków. Polska ustawa nie przewiduje takiej metody wska-zania prawa w³aœciwego, co wiêcej, dotychczas przyjmowa³o siê doœæ po-wszechnie, ¿e kwestie prawa rodzinnego na gruncie prawa prywatnego miê-dzynarodowego nie powinny byæ objête mo¿liwoœci¹ wyboru prawa przez
167
Europeizacja norm kolizyjnych miarodajnych dla rozwodu...
strony15. Wobec tego, oczywistym skutkiem wejœcia w ¿ycie rozporz¹dzenia bêdzie umo¿liwienie stronom dokonania wyboru prawa w³aœciwego w przy-padku rozwodu.
Kolejna istotna ró¿nica dotyczy zmiany hierarchii ³¹czników w przypadku niedokonania wyboru prawa przez ma³¿onków. W polskiej ustawie jako pierw-szy i najwa¿niejpierw-szy znajduje zastosowanie ³¹cznik wspólnego prawa ojczy-stego ma³¿onków. Projekt rozporz¹dzenia daje priorytet prawu pañstwa miej-sca sta³ego pobytu ma³¿onków. Dopiero jako trzeci z kolei dochodzi do g³osu ³¹cznik obywatelstwa ma³¿onków16, który w przypadku ustawy polskiej mia³ pierwszorzêdne znaczenie.
Kolejna ró¿nica, której istnienie chcia³abym jedynie zasygnalizowaæ, to zmiany w instytucjach ogólnych prawa prywatnego miêdzynarodowego. Na potrzeby rozporz¹dzenia wprowadzono odrêbne przepisy reguluj¹ce kwestie ods³ania, klauzuli porz¹dku publicznego, czy te¿ próbowano rozwi¹zaæ pro-blem obejœcia prawa17. W zakresie, w którym rozporz¹dzenie wprowadzi od-rêbne regulacje instytucji ogólnych, czyli na potrzeby spraw rozwodowych, nie znajd¹ zastosowania polskie normy dotycz¹ce powy¿szych instytucji, czyli
de facto poszerzono zakres zagadnieñ, które zostan¹ zast¹pione w momencie
wejœcia rozporz¹dzenia w ¿ycie.
Drugim rodzajem skutków wejœcia w ¿ycie rozporz¹dzenia Bruksela IIa s¹ skutki spo³eczne. Wprowadzanie nowych rozwi¹zañ w dziedzinê tak mocno zwi¹zan¹ ze zwyczajami i obyczajowoœci¹ spo³eczn¹ jak prawo rodzinne wi¹¿e siê z ryzykiem odrzucenia poszczególnych instytucji przez spo³eczeñstwo. Ten lêk przed projektowan¹ zmian¹ jest wyraŸnie widoczny w artyku³ach i opiniach pojawiaj¹cych siê w prasie codziennej18. Obywatele pañstw
cz³on-1 5 Taki pogl¹d znalaz³ wyraz miêdzy innymi w przedstawionym projekcie nowej ustawy Prawo
pry-watne miêdzynarodowe, który zosta³ ju¿ przyjêty przez Komisjê Kodyfikacyjn¹ Prawa Cywilnego. Zob. Projekt ustawy prawo prywatne miêdzynarodowe, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006, R. XV, z. 3, s. 825 i n. oraz M. Pazdan, Za³o¿enia i g³ówne kierunki reformy prawa prywatnego
miêdzynarodowego w Polsce, „Pañstwo i Prawo” 1999, z. 3, s. 20–28.
1 6 Jest to wyraz widocznej w ca³ym unijnym prawie prywatnym miêdzynarodowym tendencji do
odchodzenia od tradycyjnie przyjmowanego za najistotniejszy ³¹cznika obywatelstwa podmiotów stosunku prawnego na rzecz ³¹cznika miejsca sta³ego pobytu. Takie stanowisko prawodawcy unij-nego zosta³o uwidocznione w rozporz¹dzeniach dotycz¹cych zarówno zobowi¹zañ umownych, jak i pozaumownych, a póŸniej tak¿e w omawianym projekcie rozporz¹dzenia Bruksela IIa.
1 7 To zagadnienie nie zosta³o bezpoœrednio uregulowane w treœci rozporz¹dzenia ale Komisja
Europej-ska poœwiêci³a du¿o uwagi temu zagadnieniu zarówno w Zielonej Ksiêdze z dnia 14 marca 2005 roku, dotycz¹cej prawa w³aœciwego i w³aœciwoœci s¹dów w sprawach rozwodowych {SEC(2005) 331}(COM/2005/0082 koñcowy, opublikowany na stronie www: http://eur-lex.europa.eu/LexUri-Serv/LexUriServ.do?uri=CELEX:52005DC0082:PL:HTML), poprzedzaj¹cej projekt nowelizacji rozporz¹dzenia, jak i w samym uzasadnieniu do projektu.
1 8 Przyk³adem tego s¹ artyku³y pojawiaj¹ce siê w prasie codziennej: A. S³ojewska, Szwedzi mówi¹
„nie”, „Rzeczpospolita” z 16 stycznia 2008 r. oraz D. Pszczó³kowska, Europa chce u³atwiæ rozwo-dy, „Gazeta Wyborcza” z 21 stycznia 2008 r., s. 10.
kowskich obawiaj¹ siê braku zwi¹zku rozwi¹zañ przyjêtych w rozporz¹dze-niu z dotychczas obowi¹zuj¹cymi normami kolizyjnymi. Ponadto pojawiaj¹ siê w¹tpliwoœci co to tego, czy proponowane normy kolizyjne, w szczególno-œci wybór prawa, nie doprowadz¹ do zbyt czêstego orzekania rozwodu na podstawie praw obcych (innych ni¿ prawo pañstwa s¹du), poniewa¿ w efekcie mo¿e to doprowadziæ do zapadania orzeczeñ nieznanych porz¹dkowi prawne-mu i tradycji prawnej pañstwa s¹du19. Dlatego te¿ konieczne jest pog³êbianie wiedzy obywateli pañstw cz³onkowskich o przyjêtych rozwi¹zaniach i stwo-rzonych mo¿liwoœciach prawnych w zakresie wp³ywania na zastosowane w ich sprawie prawo w³aœciwe. Konieczna wiêc wydaje siê ich popularyzacja przez odpowiednie organizacje oraz opracowania tego tematu.
Wejœcie w ¿ycie Projektu rozporz¹dzenia to nie tylko zmiany dla obywateli, ale tak¿e znacz¹ca zmiana dla organów stosuj¹cych prawo. Zagadnienia, doty-cz¹ce hierarchii norm wynikaj¹cych z poszczególnych Ÿróde³ prawa, zakresu zastosowania tych norm, wyk³adni prawa unijnego i interpretacji nowych po-jêæ, bêd¹ przedmiotem zainteresowania s¹dów i praktyków.
Podsumowanie
Podsumowuj¹c powy¿sze rozwa¿ania, trzeba przyznaæ, ¿e zmiany, które zo-stan¹ wprowadzone rozporz¹dzeniem, bêd¹ znacz¹ce wzglêdem istniej¹cego stanu prawnego. Jednoczeœnie dostosuj¹ one polski porz¹dek prawny do spe-cyfiki Unii Europejskiej, która gwarantuje obywatelom pañstw cz³onkowskich swobodny przep³yw przez ich terytoria, swobodê prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej, pracy, a co za tym idzie zamieszkania we wszystkich pañstwach cz³onkowskich. Takie gwarancje wymagaj¹ postêpuj¹cych zmian stanu praw-nego, i to nie tylko w odniesieniu do regulacji gospodarczych, ale tak¿e prawa rodzinnego. Unifikacja prawa prywatnego miêdzynarodowego jest istotnym aspektem sprawnego funkcjonowania obywateli w rzeczywistoœci prawnej tworzonej w Unii Europejskiej. Jest to o tyle istotne, ¿e zasadniczo prawo prywatne miêdzynarodowe staje siê widoczne i znacz¹ce w³aœnie w przypad-kach, gdy stosunek prawny zawiera pierwiastek miêdzynarodowy, czyli wtedy, gdy stan faktyczny wykazuje potencjalne powi¹zania z ró¿nymi systemami prawa. Dlatego te¿ wspólna, jednolita regulacja bêdzie wp³ywa³a korzystnie na przewidywalnoœæ prawa i podobieñstwo orzeczeñ zapadaj¹cych na pod-stawie podobnych okolicznoœci.
1 9 Jako przyk³ad A. S³ojewska podaje Szwedów, którzy boj¹ siê orzekania na podstawie szariatu, oraz
Polaków, którzy w ujednoliconych przepisach widz¹ groŸbê wprowadzenia do systemu prawnego regulacji sankcjonuj¹cej ma³¿eñstwa homoseksualne. A. S³ojewska, op. cit.
169
Europeizacja norm kolizyjnych miarodajnych dla rozwodu...
Na podstawie przyk³adu norm kolizyjnych dla rozwodu widaæ, jak prze-biega proces europeizacji prawa prywatnego miêdzynarodowego. Kolejne spra-wy cywilne, rodzinne czy dotycz¹ce prawa pracy zostaj¹ ujednolicane przez wchodz¹ce w ¿ycie rozporz¹dzenia unijne. Natomiast dopiero praktyka i orzecz-nictwo kszta³tuj¹ce siê na podstawie nowego stanu prawnego w pe³ni poka¿¹ skutki wprowadzania poszczególnych regulacji20, w tym norm kolizyjnych dla rozwodu.
2 0 Zgodnie z Programem haskim poza ju¿ wprowadzonymi regulacjami kolizyjnymi dotycz¹cymi
zobowi¹zañ umownych i pozaumownych oraz projektem rozporz¹dzenia odnoœnie do spraw ma³-¿eñskich unijna regulacja ma obejmowaæ zobowi¹zania alimentacyjne, ma³¿eñskie ustroje maj¹tko-we i sprawy spadkomaj¹tko-we. Tym samym prawo prywatne miêdzynarodomaj¹tko-we krajomaj¹tko-we w znacznym stopniu straci na znaczeniu.
171
Europeizacja prawa a ochrona dziedzictwa kulturowego...