* Cham 2018, Palgrave MacMillan, s. 93. Palgrave MacMillan jest spółką-córką koncernu wydawniczego Springer.
szwajcarskiego teologa H. Künga, założyciela fundacji Weltethos. Credo tej placówki zawiera się w słowach: „Nie ma pokoju między narodami bez pokoju między religiami i nie ma pokoju między religiami bez dialogu między religiami. Nie ma światowego pokoju bez sprawiedliwej globalnej ekonomii. Nie ma sprawiedliwej globalnej ekonomii bez globalnej ekonomicznej etyki. Nie ma globalnej ekonomicznej etyki bez nowego
1
podejścia do etyki biznesu” . H. Küng głosi po-stulaty poszanowania człowieczeństwa, unikania przemocy i respektowania życia, sprawiedliwości i solidarności, uczciwości i tolerancji, wzajemnego szacunku i partnerstwa między państwami, narodami i wyznaniami, które są jakże trudne do
2
operacjonalizacji .
Jednym z wykładowców Instytutu jest Karl G. Jechoutek – bankowiec, w latach 1977 –2000 zatrudniony w Banku Światowym, współautor raportów dotyczących m.in. sektora energetycznego. Na niwie naukowej uzyskał doktorat z zakresu ekonomii Uniwersytetu w Wi-sconsin oraz doktorat z zakresu religioznawstwa na Uniwersytecie w Kapsztadzie. Jego dorobek jest niewielki, ale recenzowana książka jego autorstwa może być interesująca, albowiem czytelniczki i czytelnicy otrzymują wykład o etyce religijnej w ekonomii rynkowej, pisany przez byłego bankowca, wywodzącego się z interna-cjonalistycznej sfery finansowej. Warto się zatem zastanowić, co intelektualnego ma on do zaofe-rowania.
Recenzowana praca: Religious Ethics in the Market Economy. A New Approach to Business and Morality (Etyka religijna w ekonomii rynkowej. Nowe podejście do biznesu i moralności) jest niewielka objętościowo. Bez prologu, wniosków i epilogu liczy 62 strony. Dzieli się na cztery rozdziały: Religion and the Market: A Tour d'Horizon, Vices and Virtues Revisited, From Static to Dynamic oraz Between Open and Closed. Są one nietypowe od strony redakcyjnej, ponieważ stanowią swego rodzaju oddzielne publikacje, opatrzone abstraktami, słowami kluczowymi oraz identyfikatorami DOI. Sprawia to wrażenie, jakby monografia była zło-żona z czterech osobnych opracowań. W
biblio-grafii znajdziemy odniesienia do Arystotelesa, U. Becka (znanego w socjologii z koncepcji społe-czeństwa ryzyka), F. Hayeka, wspomnianego H. Künga, A. MacIntyre`a, J.S. Milla, L. von Misesa, M. Novaka (z jego etyką społeczną), słynnego już A. Sena, a także M. Webera. Często są też podawani autorzy islamscy.
Na wstępie K.G. Jechoutek przedstawił wizję globalnej rzeczywistości, nacechowanej dy-chotomią światopoglądu „otwartego” i „zam-kniętego”, na którą nakładają się cnoty i wady, oraz analiza ekonomiczna i etyka religijna. Otwar-tość łączy się – jego zdaniem – z różnorodnością, indywidualizmem, kreatywnością, swobodą prze-pływu osób, towarów i usług. Na przeciwległym krańcu kontinuum sytuuje się „zamknięcie”, któ-re mentalnie odwołuje się do zasad uczciwości, sprawiedliwości, równości, homogenicznej toż-samości i takiej konkurencji, która wymaga gru-powej solidarności. Po stronie zaś analizy eko-nomicznej leży maksymalizacja wydajności i uży-teczności, natomiast etyki religijnej – sprawiedli-wość, współczucie, równość i sprawiedliwość. Recenzowany autor w sposób mocno erudycyjny (przywołując Akwinatę, Hegla, Poppera, kla-syczną ekonomię Smitha, a nawet fizjokratów i amerykańską „Deklarację Niepodległości”) postawił pytania o ocenę działalności gospodar-czej przez pryzmat wskazań religijnych. Pytania te są frapujące, jak np. czy reinwestycja zysków jest chciwością i lichwą? czy sponsoring sztuki to próżność i ostentacja? (s. 3). Odpowiedzi upatry-wał jednak w nurcie typowym dla teologii pro-testanckiej, tzn. wyodrębniania wspólnych zasad moralnych z trzech wielkich religii monoteis-tycznych: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu, ale w sposób wyabstrahowany z ich religijnego kon-tekstu. Desakralizacja w formie zaprezentowanej przez K.G. Jechoutka jest jednak tylko częściowa, nieforsująca nachalnie koncepcji „panreligii”, zwłaszcza dzięki częstym odwołaniom do myśli katolickiej. Wydaje się bowiem, że rzeczony Autor przyjął domyślne założenie, którego bezpośrednio nie wyartykułował: o
indywidual-3
nych potrzebach etycznych jednostki ludzkiej .
1 Welcome to the Weltethos-Institut, https://www.weltethos-institut.org/en/institute/ [dostęp: 20.12.2019].
2 Por. Theologe Küng mahnt ethisches Verhalten an,
https://www.spiegel.de/wirtschaft/soziales/wirtschaftlicher-alltag-theologe-kueng-mahnt-Dąbrowski, W POSZUKIWANIU ...
Z korzyścią dla czytelnika K.G. Jechou-tek, analizując rozumienie cnót w myśli chrześ-cijańskiej, nie wikłał odbiorców swojej książki w – typową dla niemieckiej teologii zarówno protestanckiej, jak i katolickiej – „histeryczną” wręcz krytykę tradycji Kościoła. Radykalna re-forma Kurii Rzymskiej, likwidacja Kongregacji Nauki Wiary, zniesienie instytucji imprimatur, odrzucenie dogmatu nieomylności i celibatu, za-gwarantowanie kobietom udziału w zarządzie Kościołem, liberalizacja stanowiska wobec mał-żeństw mieszanych, ograniczanie kultu maryj-nego i świętych, „odnarodowienie” wiary, doko-nywanie ustępstw ekumenicznych, dopuszczenie antykoncepcji, przerywania ciąży, sztucznego za-płodnienia, a nawet eutanazji, są płaszczyznami, na których trudno wyobrazić sobie współcześnie
4
kompromis między Kościołem a teologami . Nie można jednak pominąć jakże konstruktywnej i ugodowej argumentacji H. Künga w
przedmio-5
cie szczególnie kwestii nieomylności papieża . Recenzowany Autor przedstawił więc zwięzłe i syntetyczne ujęcie problematyki cnót w relacji religii i ekonomii. Można byłoby zarzucić pobieżność ujęć, gdy nie wchodził w głąb dok-tryny danej religii, ale nie było to jego zamysłem. Nie musiał sięgać więc chociażby do – leżącego u podstaw myśli swego mistrza H. Künga – per-sonalizmu R. Guardiniego, dla którego
„Chrześ-6
cijaństwo to Chrystus” .
Jeśli chodzi o treść recenzowanej pozycji, to K.G. Jechoutek w rozdziale pierwszym dał przegląd stanowisk wielkich filozofów odnośnie cnót, od Arystotelesa, przez Adama Smitha, na teologach chrześcijańskich (katolickich, protes-tanckich), islamskich skończywszy. Wziął pod uwagę cnoty roztropności, umiarkowania, spra-wiedliwości, odwagi, wiary, nadziei i miłości (s. 7). Zauważył, że ekonomia, rozwijając się po ujęciu klasycznym A. Smitha, oderwała się od etyki, sta-jąc się „uwolnioną od wartości nauką ilościową” (value-free quantitative science). Katolicyzm skupiał się zaś na szkodliwych skutkach akumulacji bo-gactwa, przestrzegał przed konsumpcjonizmem, wskazując, że bogactwo nie jest ostatecznym
celem życia człowieka na Ziemi (s. 20). K.G. Jechoutek zacytował w tym miejscu papieża Franciszka z adhortacji Gaudium: „Ta ekonomia
7
zabija” .
W przeciwieństwie do myśli katolickiej, doktryna protestancka – jak uznał recenzowany Autor – początkowo wspierała polityczny, gospo-darczy i społeczny system wolnego handlu państw narodowych. Wiek XX przyniósł pro-testanckim teologom jednak wielkie rozczarowa-nie, sytuując ich w awangardzie krytyków wol-nego rynku. Problemem, szczególnie dla kalwi-nistów, jest zdaniem K.G. Jehoutka, ocena statusu państwa, gdy rząd centralny jest traktowany jako „pośrednik Boga” (agent of God) w zapewnianiu sprawiedliwego rozdziału dóbr (s. 22). Ujęcie takie, mogące budzić duże zdziwienie wśród ty-powego nurtu katolickiego, uwarunkowane jest genezą kalwinizmu. Na przeciwległym biegunie funkcjonują zaś stale powielane tezy o tym, że rynkowy sukces jest oznaką łaski.
K.G. Jechoutek interesująco omówił wątek ekonomii islamskiej. Podkreśla się w niej zakaz pobierania odsetek, wzorzec uczciwego kupca, ale pojawiają się dwa nurty: liberalny i konserwatywny. Pierwszy akcentuje np. re-dystrybucję dóbr w drodze dobrowolnej dzia-łalności charytatywnej, a nie poprzez państwowe planowanie – co podkreśla nurt drugi. Recen-zowany Autor wspomniał także o dylematach pojawiających się w islamie, związanych z akcep-tacją kształtowania się elit gospodarczych (Tur-cja), wdrażaniem polityk socjalistycznych (Egipt, Syria) czy zacofania gospodarczego państw islamskich w porównaniu do zachodniej Europy, co staje się podłożem konfliktów społecznych. Receptą nie jest przecież fundamentalizm, gdyż ten prostą drogą prowadzi do destrukcji życia gospodarczego na terenach, gdzie wdrażane są jego dogmaty (Afganistan).
W rozdziale drugim przeprowadził błyskotliwy logicznie wywód, zaczynając od argu-mentu za ludzkimi wadami, które przyczyniają się do mecenatu kultury (ostentacja), rozwoju nauki (próżność wynalazców), reform politycznych
4 Zob. zwłaszcza przedmowę H. Haaga: Zapytanie, które pozostało bez odpowiedzi, [w:] H. Küng, Nieomylny?, przekł. T. Zatorski, Kraków 1995, s. 12–23.
5 H. Küng, Nieomylny?, op. cit., s. 250–288. O prymacie Kościoła i biskupa Rzymu: G.L. Müller, Dogmatyka katolicka, przekł. W. Szymona, Kraków 2015, s. 635–640.
6 R. Guardini, Istota chrześcijaństwa, przekł. J. Koźbiał, „W Drodze” 1991, nr 12 (220), s. 13.
7 Tekst adhortacji w języku polskim:
https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/franciszek_i/adhortacje/evangelii-w2_24112013.html [20.12.2019].
(namiętność władzy). Uznał następnie, że nie tyl-ko wady nie są wystarczające dla życia społecz-nego, ale i heroiczne cnoty ascezy, gdyż „redy-strybucja zakłada, że jest coś do dystrybuowania” (s. 33). Zwrócił uwagę na problem nieokreślo-ności cnót oraz ich relacji, nierzadko sprzecz-nych, gdy ktoś zachowuje się niesprawiedliwie, ratując innych (s. 35). Zastanowił się więc nad podejściem zdroworozsądkowym – syntezą wad i cnót, która prowadziłaby do optymalnej kon-dycji człowieka. Zasygnalizował też przydatność kategorii cnoty dla ekonomii behawioralnej i teorii gier, jednak – w odczuciu recenzenta – jego rozważaniom zabrakło konkretności.
W trzecim rozdziale zauważył, że w toku rozwoju ludzkości zmianie ulega rozumienie wartości. Nawiązał też do dylematu rozumienia zasad etycznych: statycznego albo relatywnego. Trzeba przyznać rację recenzowanemu Autorowi, że między zasadami etycznymi a zmianami kon-tekstu społeczno-ekonomicznego zachodzi nie tyle związek przyczynowo-skutkowy, co korelacja czasoprzestrzenna. Odwołania do antropologii kulturowej stają się w tym miejscu oczywiste. Cie-kawa jest konstatacja, którą K.G. Jechoutek prze-mycił na kartach tego rozdziału, że brak nie-zbędnych cnót u biznesowego partnera powinien być rekompensowany przez system oparty na egzekucji praw i dotrzymywania umów (s. 44). Ciągle jednak jego dywagacje były zbyt nieścisłe, przypominając zbiór postulatów pozbawionych solidnej argumentacji. Pisał na przykład, że na-leży upowszechnić pragmatyczną etykę religijną – neutralną w dyskursie międzyreligijnym oraz porzucić szereg biblijnych praw ekonomicznych, „które były odpowiednie dla przednowoczesnej gospodarki Bliskiego Wschodu” (s. 50), ale nie sprecyzował, na czym taka „pragmatyczna etyka” miałaby polegać.
W rozdziale ostatnim recenzowany Autor m.in. połączył społeczeństwo „zamknięte” z nacjonalizmem, homogenicznością i samowy-starczalnością. Podał wskazania moralne, adreso-wane do globalnych graczy rynkowych, ale też nawoływał do odrzucenia relatywizmu i powrotu do klasycznego rozumienia cnót (s. 59). Szukał kompromisu między porządkiem „otwartym” a „zamkniętym”, tak by synteza obu zapewniała synergię potrzebną do kształtowania cnotliwych zachowań. Na przykład – wychodząca z europo-centrycznych założeń – krytyka pracy dzieci
pro-kacji. W realiach ubogich rodzin Dalekiego Wschodu brak pracy dla małoletnich oznacza zepchnięcie ich na margines przestępczości i pro-stytucji nieletnich (s. 60). Recenzowany Autor podkreślił zatem potencjał „etycznych” funduszy inwestycyjnych oraz przedsiębiorstw społecz-nych afiliowaspołecz-nych przy ośrodkach religijspołecz-nych.
Idąc za H. Küngiem, poszukując „wspól-nego mianownika” etyki wszystkich wyznań (także afrykańskich i azjatyckich), K.G. Jechoutek sformułował katalog etycznych zasad prowadze-nia działalności gospodarczej: nie kradnij, bądź sprawiedliwy i uczciwy, zapobiegaj nadmiernym nierównościom majątkowym i skrajnemu ubós-twu, traktuj własność prywatną jak zobowiązanie wobec społeczności, angażuj się w działalność charytatywną, prowadź działania konkurencyjne w sposób przejrzysty, zachowuj szacunek dla konkurentów, nie nadużywaj władzy gospodar-czej i politycznej, a wykorzystuj ją dla dobra publicznego, nie bądź chciwy i zachowuj umiar (s. 79).
We wnioskach swej pracy uznał, że usi-łowania wprowadzenia moralnego puryzmu do rynkowej ekonomii łączą się z próbą zaakcep-towania ułomności ludzkiej natury. Zawężaniu interpretacji życia ekonomicznego za pomocą modeli przeciwdziałają zaś wyjaśnienia odwo-łujące się ludzkiego zachowania. Jego zdaniem jednak to etyka religijna musi ewoluować w kie-runku większego pragmatyzmu, gdyż etyka biz-nesu wykonała większe postępy w kierunku po-godzenia obu tych sfer niż teologia. Argumen-tacja etyczna oparta na założeniach wiary powin-na zatem uzpowin-nać elementy realizmu ekonomicz-nego. Uważał, że istnieje miejsce na cnotę w tran-sakcjach rynkowych, ale błędnym jest oczekiwa-nie jej maksymalizacji w realiach rynku. Nawo-ływał więc do większego realizmu po stronie religii. W jego odczuciu głosy przeciwko kon-sumpcjonizmowi w Black Friday oraz ogłaszanie regularnych „dni bojkotu konsumpcji” prowadzą do „wyrzucenia dziecka z kąpielą”, ponieważ „pragmatyczny prorok” uznałby czekanie na możliwość zakupu potrzebnych rzeczy w trakcie dużych wyprzedaży za przejaw cnoty oszczęd-ności.
W poglądach recenzowanego Autora przebijają się też reminiscencje neoliberalne. Argumentował on m.in., że osobisty sukces i ros-nące bogactwo tworzą dobrobyt, na fali którego
Dąbrowski, W POSZUKIWANIU ...
8
rzeczywistość po roku 1989 . Teza K.G. Je-choutka, że priorytet równowagi drobnych do-chodów wszystkich osób aktywnych na rynku wi-nien być zastąpiony wartościami, zachęcającymi do podejmowania rozsądnego ryzyka rynkowego i dumy z osobistego sukcesu, brzmi utopijnie. Recenzent w pełni zaś popiera postulat trakto-wania globalnej sprawiedliwości jako możliwości wzrostu dochodów dla wszystkich, tak by w pełny sposób mogli oni uczestniczyć w obrocie gospo-darczym.
Recenzowany Autor w dużym stopniu pominął jednak problem regulacji normatyw-nych, które mogą oddziaływać pozytywnie albo negatywnie na przedsiębiorczość. Skwitowanie tego dylematu stwierdzeniem, że korporacje roz-wijają się w otwartym i słabo uregulowanym oto-czeniu (s. 73), jest niewystarczające. Nad wyraz istotne jest też zagadnienie barier ustrojowo--administracyjnych, tworzonych celowo dla tłu-mienia przedsiębiorczości, preferujących patolo-giczne układy polityczno-biznesowe i spychają-cych jednostki wykazujące inicjatywę do „szarej strefy” albo na emigrację. Cząstkowe nowelizacje i tzw. wrzutki legislacyjne mogą służyć jednost-kowym interesom oligarchów, stając się świadec-twem prawnego nihilizmu. Prawo (zwłaszcza administracyjne i publiczne gospodarcze) od-działuje jak „regulacyjny filtr”, przez który „przechodzą” zachowania ludzkie. Każdy, chcąc być przedsiębiorcą, musi „przepuścić” swe za-chowanie przez ów „prawny filtr”, jeśli tego nie zrobi, jego zachowania choćby moralnie niena-ganne staną się prawnie karalne. Znalezienie re-medium nie jest łatwe, gdyż deregulacja zbyt łat-wo wyradza wyzysk i oszustłat-wo, a regulacja obar-czona bywa „memem” biurokratyzmu.
K.G. Jechoutek przestrzegł jednak przed tolerowaniem „moralnego hazardu”, gdy do sys-temu społecznego wprowadzane są zbyt szerokie
mechanizmy bezpieczeństwa dla zadłużonych rządów, banków i korporacji lub osób dotknię-tych klęskami żywiołowymi, co finalnie staje się zachętą do podejmowania nadmiernego ryzyka i niestosowania środków ostrożności, czyli „pa-sożytowania” na innych, wstrzemięźliwszych członkach społeczeństwa. Jego zdaniem lekko-myślne budowanie domu na terenie zalewowym albo angażowanie się w pożyczki wysokiego ryzyka przez niewypłacalnych dłużników nie uprawnia automatycznie do solidaryzmu i altru-istycznej pomocy ze strony ogółu (s. 73). Zaak-centowany zaś problem binarności cnót można by było – zdaniem recenzenta – przełamać, w odwołaniu do logiki wielowartościowej. Pod-stawy logiki elementarnej do oceny ludzkiego zachowania zdecydowanie nie wystarczają.
Autor swe rozważania zamknął cytatem z § 32 z encykliki Jana Pawła II Centesimus Annus, zgodnie z którym proces wytwarzania dóbr i usług „wymaga zaangażowania tak ważnych cnót, jak rzetelność, pracowitość, roztropność w podejmowaniu uzasadnionego ryzyka, wiary-godność i wierność w relacjach międzyosobo-wych, męstwo we wprowadzaniu w życie decyzji trudnych i bolesnych, lecz koniecznych dla wspólnej pracy przedsiębiorstwa i dla
zapobieże-9
nia ewentualnym katastrofom” . Istnieje przecież – co podkreślił papież – wiele dóbr, których nie można wytworzyć „pracą pojedynczego człowie-ka”, co jest argumentem przeciwko
indywidualiz-10
mowi . K.G. Jechoutek ocenił słowa papieża jako krok w kierunku dostosowania etyki religijnej do założeń etyki pragmatycznej. Przywołał zarazem wspomnianego wyżej M. Novaka, który często inspirował się społeczną nauką Kościoła i myślą
11
papieża – Polaka . W zbiorze tekstów przygoto-wanym z Paulem Adamsem i Elizabeth Shaw, M. Novak pisał o głęboko chrześcijańskiej wierze co do tkwiącego w każdym człowieku potencjału
8 Por. np. D. Karłowicz, Filozof podsumowuje ostatnie 30 lat: Na szczęście wiele pomysłów nie wyszło, rozmowę przeprowadziła. K. Stańko,
https://wiadomosci.dziennik.pl/opinie/artykuly/613611,dariusz-karlowicz-30-lat-transformacja.html [20.12.2019].
9 https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/centesimus_2.html#m6 [20.12.2019].
10 Zob. też zbiór źródeł: On Moral Business: Classical and Contemporary Resources for Ethics in Economic Life, ed. by M.L. Stackhouse et al., Wm.B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1995.
11 Zob. np. wykład: M. Novak, Three cardinal virtuess of business,
https://www.llri.lt/apie-mus/llri-metinio-renginio-2014-svecio-kalba [20.12.2019];
M. Zięba et al., Economics and the Free Society, [w:] M. Novak, W. Brailsford, C. Heesters, A Free Society Reader: Principles for the New Millennium, Lexington Books, Lanham 2000.
tworzenia kreatywnego kapitału ludzkiego, tzn.
12
wyuczonych umiejętności umysłu, serca i rąk . Syntetyczne ujęcie przedstawił inny komentator encykliki A.K. Butman, wedle którego „dobry system gospodarczy będzie wspierać subiektyw-ną naturę pracy i upoważniać jednostki do ko-rzystania z wolności gospodarczej”. Za Janem Pawłem II dodał, że „systemy ekonomiczne, które pozwalały rozkwitać twórczej podmioto-wości jednostki dawały sobie najlepsze
długoter-13
minowe szanse na sukces” . Próbę połączenia myśli papieża z klasyczną teorią organizacji
zaproponowali zaś P.C. Godfrey i J.T. Mahoney. W 75. rocznicę wydania Funkcji kierowniczych Ch. Barnarda podnieśli temat realizacji przez organi-zacje (zwłaszcza gospodarcze) „wyższych celów” (higher purposes), by czynić interesariuszy nie tylko
14
bogatszymi, ale i moralnie lepszymi . Tym sa-mym odniesienia intelektualne przedstawione przez K.G. Jechoutka dają asumpt do dalszych rozważań o relacjach między etyką a ekonomią i to stanowi główną zaletę jego książki.
12
M. Novak, Sixteen Principles of Catholic Social Thought: The Five Cs, [w:] M. Novak, P. Adams, E. Shaw, Social justice isn’t what you think it is, Encounter Books, New York 2015, s. 63.
Dąbrowski, W POSZUKIWANIU ...
Bibliografia:
1. Adams P., Shaw E., Social justice isn’t what you think it is, Encounter Books, New York 2015.
2. Butman A.K., Bridging the Gap: A Catholic Perspective on Global Trade as a Tool of Development, „Notre Dame Journal of Law, Ethics & Public Policy” 2007, Vol. 21. 3. Godfrey P.C., Mahoney J.T., The Functions of
the Executive at 75: An Invitation to Reconsider a Timeless Classic, „Journal of Management Inquiry” 2014, Vol. 23.
4. Guardini R., Istota chrześcijaństwa, przekł. J. Koźbiał, „W Drodze” 1991, nr 12 (220). 5. Karłowicz D., Filozof podsumowuje ostatnie 30
lat: Na szczęście wiele pomysłów nie wyszło, rozmowę przeprowadziła K. Stańko, https://wiadomosci.dziennik.pl/opinie/ artykuly/613611,dariusz-karlowicz-30-lat-transformacja.html [20.12.2019].
6. Küng H., Nieomylny?, przekł. T. Zatorski, Kraków 1995.
7. Mikołejko Z., Küng i odnowa sacrum, [w:] H. Küng, Życie wieczne?, przekł. T. Zatorski, Kraków 1993.
8. Müller G.L., Dogmatyka katolicka, przekł. W. Szymona, Kraków 2015.
9. Novak M., Sixteen Principles of Catholic Social Thought: The Five Cs, [w:] M. Novak, P. Adams, E. Shaw, Social justice isn't what you think it is, Encounter Books, New York 2015, s. 63.
10. Novak M., Three cardinal virtuess of business, https://www.llri.lt/apie-mus/llri-metinio-renginio-2014-svecio-kalba [20.12.2019]. 11. On Moral Business: Classical and Contemporary
Resources for Ethics in Economic Life, ed. by M.L. Stackhouse et al., Wm.B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1995.
12. Theologe Küng mahnt ethisches Verhalten an, https://www.spiegel.de/wirtschaft/ soziales/wirtschaftlicher-alltag-theologe- kueng-mahnt-ethisches-verhalten-an-a-653743.html [20.12.2019].
13. Zięba M. et al., Economics and the Free Society, [w:] M. Novak, W. Brailsford, C. Heesters, A Free Society Reader : Principles for the New Millennium, Lexington Books, Lanham 2000. 14. Welcome to the Weltethos-Institut,
https://www.weltethos-institut.org/en/ institute/ [dostęp: 20.12.2019].