dr Jerzy Jankowski Przewodniczący Zgromadzenia Ogólnego Krajowej Rady Spółdzielczej, Prezes Zarządu Związku
Rewizyjnego Spółdzielni Mieszkaniowych RP, Członek Rady Naukowej
Spółdzielczego Instytutu Naukowego w Sopocie, prawnik
Jerzy
Jankowski
1Na temat umowy o ustanowienie odrębnej własności lokalu zob. A. Jedliński, Umowa o ustanowienie odrębnej własności lokalu, „Przegląd Sądowy” 2004, nr 4, s. 60–72.
2 Zob. M. Nazar, Własność lokali. Podstawowe zagadnienia cywilno-prawne. Zbiór przepisów, Lublin 1995, s. 46 i nast.
3 Por. M. Kląskała, Wykonanie zobowiązania z umowy deweloperskiej, „Rejent” 2003, nr 3.
Co ma doniosłe znaczenie dla niniej-szych rozważań, do powstania i równoczesnego nabycia odrębnej własności lokalu znajdą wprost zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego doty-czące przeniesienia prawa własności, o których mowa w przepisie art. 155 k.c. Skoro bowiem ustawodawca nakazał do ustanowienia ograni-czonego prawa rzeczowego odpowiednio stoso-wać przepisy o przeniesieniu własności, to tym bardziej nie ulega wątpliwości, że do ustanowie-nia odrębnej własności należy wprost stosować przepisy o przeniesieniu własności (argumentum
4
a minore ad maius) .
W wypadku ustanowienia odrębnej włas-ności lokalu w drodze umowy zawartej między właścicielem nieruchomości a nabywcą mamy więc do czynienia z zespoleniem dwóch skutków prawnych w jednym akcie prawnym (zdarzeniu prawnym), wynikających równocześnie z jednej i tej samej czynności prawnej. Dochodzi tu bo-wiem zarówno do powstania tego prawa (nabycia konstytutywnego), jak i równoczesnego przenie-sienia nowo powstałego prawa na jego nabywcę (nabycia translatywnego).
W wypadku przeniesienia własności lo-kalu źródłem nabycia mogą być wszystkie okreś-lone w przepisie § 1 art. 155 k.c. umowy zobo-wiązujące do przeniesienia własności. Przepis ten wskazuje tu na takie umowy bezpośrednio zobo-wiązujące do przeniesienia własności jak
sprze-daż, zamiana, darowizna czy przekazanie nieru-chomości. Wyliczenie to jednak nie ma charak-teru limitatywnego, albowiem przepis ten w § 1 art. 155 in fine k.c. dopuszcza możliwość zawie-rania także innych umów zobowiązujących do przeniesienia własności, niewymienionych w tym przepisie.
Moim zdaniem oznacza to, że źródłem przeniesienia własności mogą być zarówno nie-wymienione w tym przepisie umowy nazwane, jak chociażby umowa dożywocia, umowa kontrak-tacji, umowa dostawy, jak i umowy nienazwane, jak np. umowa konsorcjum czy umowa spółki cichej, oraz umowy o charakterze mieszanym, np.
5
umowa zastępstwa inwestycyjnego . Ponadto źródłem nabycia odrębnej własności lokalu mogą być zarówno umowy bezpośrednio zobowiązu-jące do przeniesienia własności określone w § 1 art. 155 k.c., jak i umowy tylko pośrednio
zobo-6
wiązujące do przeniesienia własności . Do tych ostatnich zaliczyć należy przede wszystkim umo-wę zlecenia, w której zleceniobiorca działa jako zastępca pośredni dającego zlecenie.
Źródłem ustanowienia odrębnej włas-ności lokalu najczęściej w praktyce będzie umowa sprzedaży lub umowa darowizny. Ta ostatnia ma mniejsze znaczenie gospodarcze i znajduje głów-nie zastosowagłów-nie w stosunkach rodzinnych. Wąt-pliwości może budzić natomiast zastosowanie umowy zamiany jako podstawy ustanowienia
4 Zdaniem J.M. Mędrzeckiej: „Natura takiej czynności prawnej jest jednak najbardziej zbliżona do czynności ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, bowiem przedmiot konstytutywnie nabywanego prawa powstaje (wyodrębnia się z nieruchomości budynkowej) w wyniku czynności prawnej, podobnie jak przedmiot ograniczonego prawa rzeczowego, którym staje się ciążący na właścicielu obowiązek znoszenia określonych zachowań uprawnionego wobec jego rzeczy. Od ustanowienia takiego prawa różni ustanowienie i przeniesienie odrębnej własności lokalu okoliczność, że to ostatnie prawo jest prawem własności, nie obciąża zaś cudzego prawa, a lokal staje się odrębną nieruchomością, odrębną rzeczą, nie zaś tylko idealnie wyróżnionym przedmiotem prawa. Stąd też ustanowienie i przeniesienie odrębnej własności lokalu podlega zasadom określonym w prawie cywilnym dla przeniesienia własności nieruchomości, przeniesienie takie nie może zatem być dokonane pod warunkiem lub terminem, a forma aktu notarialnego jest potrzebna dla oświadczeń woli obu stron umowy”. Tak J.M. Mędrzecka, [w:] J.M. Mędrzecka, A. Jedliński, Odrębna własność lokalu w spółdzielni mieszkaniowej, Gdańsk 2003, s. 43.
5 Zob. bliżej na ten temat J. Ciszewski, Zastępstwo inwestycyjne (zagadnienia cywilnoprawne), Gdańsk 1983. Z kolei na temat pojawiających się literaturze przedmiotu kontrowersji wokół umów mieszanych zob. B. Gawlik, Pojęcie umowy nienazwanej, „Studia Cywilistyczne” 1971, t. XVIII, s. 22–24; A. Brzo-zowski, Klasyfikacje umów, [w:] E. Łętowska [red.], System Prawa Prywatnego, t. 5. Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2006, s. 408; J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 1996, s. 37.
Jankowski, USTANOWIENIE ...
tego prawa. Co prawda teoretycznie można wy-obrazić sobie taką sytuacje, gdy dwóch nabywców odrębnych własności lokalu złoży w jednym akcie notarialnym nie tylko oświadczenia woli o usta-nowieniu odrębnej własności lokalu, ale równo-cześnie zobowiąże się do przeniesienia tak usta-nowionej odrębnej własności lokalu w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności lokalu przez drugiego z nabywców odrębnej własności lokalu. Ze względu jednak na trudny do zrozumienia cel gospodarczy takiej umowy nie znajdzie ona zastosowania w praktyce, choć teoretycznie nie można wykluczyć jej zawarcia .
Wydaje się również, że w praktyce nie znajdzie zastosowania także umowa przekazania nieruchomości, zastąpiła ona bowiem konstruk-cję zrzeczenia się własności nieruchomości. Oznaczałoby to ustanowienie tego prawa na rzecz gminy lub Skarbu Państwa nieodpłatnie. Trudno bowiem przyjąć, iż zrzeczenie się i usta-nowienie tego prawa odpowiadałoby jakiemukol-wiek celowi gospodarczemu. Oznaczałoby to także sprzeczność z prawem, zasadami współży-cia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Można wyobrazić sobie sytuację, w której organ samorządu terytorial-nego lub Skarbu Państwa uzależni wydanie decyzji, pozwoleń lub zaświadczeń koniecznych do ustanowienia odrębnej własności lokalu od zawarcia z nim umowy przekazania jednej lub kilku odrębnych własności lokalu w realizowa-nym przez inwestora przedsięwzięciu deweloper-skim. Organy samorządu terytorialnego lub organy reprezentujące Skarb Państwa nie mogą bowiem uzależniać wydania jakichkolwiek
de-cyzji, pozwoleń lub zaświadczeń umożliwiających zawarcie umowy o ustanowienie odrębnej własności lokalu od przekazania przez właściciela nieruchomości na rzecz tych jednostek własności któregokolwiek z lokali. Czynność taka byłaby bowiem sprzeczna z konstytucyjną zasadą prze-widywalności praw i obowiązków obywateli. Moim zdaniem w żadnym wypadku umowa przekazania nieruchomości nie może być więc źródłem ustanowienia odrębnej własności
lo-7
kalu .
Jak wskazałem wcześniej, umowa o usta-nowienie tego prawa wywołuje dwa różne, ale ściśle powiązane ze sobą skutki, a mianowicie powstanie prawa odrębnej własności do lokalu i jego przejście (przeniesienie) na inną osobę.
8
Mamy tu więc do czynienia z pochodnym naby-ciem tego prawa. Inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku ograniczonych praw rzeczowych. Powstanie bowiem takiego prawa musi zawsze następować po stronie innego podmiotu niż właściciel rzeczy. Ograniczone prawo rzeczowe jest prawem na rzeczy cudzej (iura in re aliena). W przypadku zaś własności lokalu możliwa jest taka sytuacja, że powstanie tego prawa może nastąpić na rzecz właściciela nieruchomości, z której prawo to jest wyodrębniane (mamy tu więc do czynienia z innym prawem, ale na rzeczy własnej). Ustanowienie więc odrębnej własności lokalu nie zawsze musi wiązać się ze zmianą pod-miotową, nie musi następować przejście z jedne-go podmiotu (właściciela nieruchomości) na inny podmiot (nabywcę). Nabywcą odrębnej włas-ności może być – w konsekwencji powyższego – właściciel nieruchomości.
7 Umowa ta zastąpiła zrzeczenie się własności nieruchomości uregulowane w przepisie art. 179 k.c. Przepis ten był przedmiotem różnych kontrowersji w prawie cywilnym. Kontrowersji tych nie dało się usunąć w drodze kolejnych nowelizacji kodeksu cywilnego. W końcu został on uznany za niezgodny z konstytucją i usunięty z kodeksu cywilnego wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r. K 9/04, OTK 2005, nr 3, poz. 24. Usunięty przepis został zastąpiony treścią
1 2
przepisu art. 902 i 902 k.c. Przewidująca w miejsce zrzeczenia się nieruchomości umowa przekazania nieruchomości, aczkolwiek wyposażona w skutek zarówno zrzeczenia się nierucho-mości, jak i przekazania nieruchonierucho-mości, który jest identyczny i sprowadza się do przejścia własności nieruchomości na gminę lub Skarb Państwa, jednakże zawiera konstrukcję przejścia prawa włas-ności, która w obu przypadkach jest odmienna. Słuszny jest przyjęty w literaturze pogląd, że w zakresie zawarcia takiej umowy pomiędzy właścicielem nieruchomości a gminą lub Skarbem Państwa w pełni obowiązuje zasada swobody umów. Stąd też strony nie mają żadnego obowiązku zawarcia tej umowy. Tak. M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, Warszawa 2009, s. 862. Żadnej ze stron nie przysługuje więc roszczenie o jej zawarcie.
8 Tak. A. Stelmachowski, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 3. Prawo rzeczowe, Warszawa 2003, s. 306–307. Należy zwrócić uwagę, iż przesłanką nabycia jest istnienie odpowiedniego prawa innego podmiotu. Przy czym samo nabycie pochodne stanowi przejaw następstwa prawnego między dotychcza-sowym właścicielem nieruchomości a nabywcą odrębnej własności lokalu.
Wyjaśnienie procesu ustanawiania od-rębnej własności w drodze umowy między właścicielem nieruchomości a nabywcą tego pra-wa wymaga przede wszystkim przedstawienia charakteru prawnego takiej umowy, a w szczegól-ności wyjaśnienia takich zagadnień jak stopień ochrony nabywcy przy jej odpłatnym, jak i nie-odpłatnym charakterze, zobowiązująco-rozpo-rządzający skutek takiej umowy oraz problem kauzalności bądź abstrakcyjności umowy
prowa-9
dzącej do powstania odrębnej własności lokalu . Odnosząc się do pierwszego ze wskaza-nych zagadnień, należy zauważyć, że zasadą w prawie cywilnym jest słabsza ochrona ności prawnych nieodpłatnych w relacji do czyn-ności prawnych odpłatnych, które co do zasady
10
podlegają silniejszej ochronie prawnej .
Odrębna własność lokalu może być usta-nowiona i przeniesiona na nabywcę również w drodze umowy darowizny, zawieranej zwykle w stosunkach rodzinnych. Może bowiem zdarzyć się taka sytuacja, że ojciec (właściciel nierucho-mości) wybudował na swoim gruncie budynek mieszkalny, a następnie ustanowił w drodze darowizny odrębne własności poszczególnych lokali w tym budynku na rzecz swoich dzieci. Biorąc pod uwagę nieodpłatny charakter takiej czynności prawnej, należy zwrócić uwagę, że właściciel nieruchomości – darczyńca może zni-weczyć skutki tej czynność prawnej w sytuacji przewidzianej w przepisie § 1 art. 898 k.c. z po-wodu rażącej niewdzięczności obdarowanego.
Powstaje tu zatem problem, jakie są następstwa prawne takiej czynności. W literaturze przedmiotu oraz orzecznictwie skutki odwołania
11
darowizny były przedmiotem wielu rozważań . Próbowano przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie, czy umowa ta wywołuje wyłącznie skutek obligacyjny czy również prawno-rzeczowy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd, zgodnie z którym oświadczenie od-wołujące darowiznę nieruchomości z powodu
rażącej niewdzięczności nie powoduje automa-tycznie przejścia własności nieruchomości z ob-darowanego na darczyńcę, lecz rodzi jedynie obo-wiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym
12
wzbogaceniu . Orzeczenie to nie rozstrzyga jed-nak wszystkich kontrowersji i problemów, jakie pojawiają się na tle tego zagadnienia. Problem ten jest bardziej skomplikowany, kiedy nabycie tego prawa w drodze umowy darowizny następuje po-przez jego nabycie konstytutywne. Przy nabyciu wyłącznie translatywnym ostateczną konsekwen-cją odwołania darowizny jest powrotne przenie-sienie własności na darczyńcę. Z kolei w przy-padku nabycia tego prawa w drodze jego ustano-wienia, a następnie odwołania darowizny mogło-by prowadzić prima facie do poglądu. że w takiej sytuacji odrębna własność wygasa. Wniosek taki może wynikać z faktu, iż zniweczenie skutków czynności prawnej – darowizny powinno prowa-dzić do sytuacji sprzed jego dokonania. Skoro to prawo nie istniało przed dokonaniem darowizny, to może powstać przeświadczenie, że po skutecz-nym odwołaniu darowizny prawo to wygasa. Możliwe jest również jednak przyjęcie innego poglądu, zgodnie z którym na skutek odwołania darowizny odrębna własność lokalu nie wygasa, lecz w konsekwencji przechodzi na właściciela nieruchomości – darczyńcę i dalej istnieje po jego stronie. Autor opowiada się za drugim z wymie-nionych poglądów, który wydaje się być bliższy obligacyjnemu charakterowi odwołania darowiz-ny. Prawo to więc nadal istnieje, istnieje ono bowiem jako prawo na rzeczy własnej. Jest rzeczą oczywistą moim zdaniem, że odwołanie daro-wizny powoduje w pierwszej kolejności skutek obligacyjny, tzn., że po stronie darczyńcy po-wstaje roszczenie o przeniesienie odrębnej własności, zaś przejście tego prawa na darczyńcę w wyniku odwołania darowizny następuje w wy-konaniu takiego roszczenia poprzez dokonanie czynności prawnej o charakterze wyłącznie
9 Na temat czynności prawnych przyczynowych i abstrakcyjnych zobacz szerzej W. Czachórski, Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1952.
10 Por. A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1964, s. 69 i nast.
11 Bliżej na temat wyłączenia powstania skutków rzeczowych odwołania darowizny zobacz wypo-wiedź M. Safjana, [w:] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, wyd. 3, Warszawa 2004, s. 618–619.
12 Jak wskazuje się w orzecznictwie, samo złożenie oświadczenia woli w przedmiocie odwołania darowizny nieruchomości skutkuje upadkiem causae donandi, lecz nie unicestwia z mocy samego
Jankowski, USTANOWIENIE ...
rzeczowym – przeniesienia własności. W takiej sytuacji sąd wydaje w miejsce dokonania czyn-ności rzeczowej orzeczenie zastępujące w trybie przepisu art. 64 k.c. i 1047 k.p.c.
Jak wskazałem wcześniej, w praktyce do ustanowienia odrębnej własności dochodzi przede wszystkim w drodze umowy sprzedaży, umowy darowizny lub innej umowy zobowiązu-jącej do przeniesienia własności, o jakich mowa w przepisie art. 155 § 1 k.c. Oczywiście źródłem ustanowienia odrębnej własności mogą być rów-nież inne niewymienione w tym przepisie umowy o ustanowienie odrębnej własności lokalu. Moim zdaniem niezależnie jednak, z którym rodzajem z umów jako źródłem ustanowienia odrębnej bę-dziemy mieli do czynienia, to zawsze czynność taka skutkować będzie powstaniem odrębnej własności lokalu, zawsze będzie mieć charakter realny, a nie konsensualny. Przy ustanowieniu odrębnej własności będziemy mieli więc do czy-nienia z wyjątkiem od zasady konsensualności wyrażonej w § 1 art. 155 k.c. Wynika to explicite z art. 7 ust. 2 zd. 2 ustawy o własności lokali, zgodnie z którym do powstania tej własności niezbędny jest wpis do księgi wieczystej. Przepis ten obejmuje wszystkie umowy, których skutkiem jest ustanowienie odrębnej własności lokalu. Cytowany w tym miejscu przepis stanowi więc lex specialis względem § 1 art. 155 k.c. W odniesieniu do ustanowienia odrębnej własności ten wyjątek staje się zasadą. Realność ustanowienia odrębnej własności można by powiedzieć, posługując się pewnym skrótem, jest konsekwencją konstytu-tywnego charakteru tej czynności prawnej. Stro-ny nie mogą więc w drodze czynności prawnej wprowadzić zasady konsensualności ustanowie-nia odrębnej własności lokalu. Ratio legis tego przepisu stanowi to, iż powstaje nowe prawo, które się wyodrębnia z innego szerszego prawa własności właściciela nieruchomości. Skutki wpi-su odrębnej własności lokalu do księgi wieczystej i charakter tego wpisu będą przedmiotem moich szczegółowych rozważań w dalszej części pracy.
Podsumowując moje wcześniejsze wy-wody dotyczące zastosowania przepisu art. 155 k.c. do ustanowienia odrębnej własności, należy stwierdzić, iż przepis § 1 art. 155 k.c. zawiera w swej treści dwie różne i fundamentalne zarazem zasady w zakresie przeniesienia własności, a
mia-nowicie zasadę podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności oraz zasadę konsensualności. Zasady te nie mają jednak charakteru bezwzględnego. Po pierwsze strony mogą w drodze czynności prawnej wyłączyć działanie zasady podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia włas-ności, mogą również w drodze czynności prawnej wyłączyć zasadę konsensualności takich umów. Mogą one bowiem nadać umowie zobowiązującej do przeniesienia własności charakter realny, uza-leżniając skutek w postaci przeniesienia własnoś-ci od innych zdarzeń niż same oświadczenia woli, np. od wydania rzeczy, wydania odpowiednich dokumentów. Również sama ustawa wprowadza wyjątek zarówno od zasady podwójnego skutku, jak i zasady konsensualności. Przy czym moim zdaniem przepis § 2 art. 155 k.c. stanowi wyjątek od zawartej w § 1 art. 155 k.c. zasady konsensu-alności, a nie zasady podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności. Uzależnia on bowiem przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz rzeczy przyszłych od przeniesienia posiadania tych rzeczy.
Natomiast przepis § 2 art. 155 k.c. nie stanowi lex specialis w stosunku do zasady po-dwójnego skutku, która moim zdaniem dotyczy zarówno rzeczy oznaczonych co do tożsamości, co do gatunku, rzeczy przyszłych, rzeczy rucho-mych, jak i nieruchomości. Niewątpliwie więc umowa o ustanowienie odrębnej własności lokalu będzie co do zasady umową o podwójnym cha-rakterze zobowiązująco-rozporządzającym. Niezależnie od tego, jaki będzie jej tytuł, wywoła zarówno skutek obligacyjny, jak i rzeczowy. Natomiast uzależnienie nabycia własności (usta-nowienia tego prawa) od wpisu do księgi wie-czystej odnosi się nie do zasady podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności, ale do zasady konsensualności okreś-lonej również w przepisie § 1 art. 155 k.c. Stąd też, jak już wcześniej stwierdziłem, przepis ust. 2 zd. 2 art. 7 ustawy o własności lokali jest przepisem szczególnym w stosunku do § 1 art. 155 k.c., ale wyłącznie w odniesieniu do sformułowanej
13
w tym przepisie zasady konsensualności . Czasa-mi w nauce prawa cywilnego mylnie moim zda-niem wskazuje się na przepis § 2 art. 155 k.c. jako
13 Prawidłowo na ten temat zob. J. Ignatowicz, który słusznie wskazuje, iż przeniesienie posiadania jest z reguły elementem stanu faktycznego umowy obligacyjnej o podwójnym skutku, a nie przesłanką odrębnej umowy rzeczowej. Podobnie na ten temat S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 113.
wyjątek (przepis szczególny) od zasady podwój-nego skutku umów zobowiązujących do przenie-sienia własności. Taka wykładania nie znajduje moim zdaniem uzasadnienia, gdyż przepis § 2 stanowi wyjątek od przepisu § 1, ale tylko w od-niesieniu do zasady konsensualności wyrażonej
14
w § 1 tego przepisu . Wadliwe natomiast jest utożsamienie samego wydania rzeczy czy też wpi-su do księgi wieczystej z czynnością prawną roz-porządzającą (o wyłącznie charakterze prawno--rzeczowym).
Stosowanie przepisu § 1 art. 155 k.c. wprost do wskazanych wyżej umów o ustanowie-nie odrębnej własności lokalu oznacza, że moż-liwa będzie również taka sytuacja, gdy strony zawrą w pierwszej kolejności umowę wyłącznie wyposażoną w skutek zobowiązujący, np. umowa sprzedaży, która zobowiązywała będzie właści-ciela do ustanowienia i przeniesienia tego prawa pod warunkiem uzyskania przez nabywcę kredytu hipotecznego w wysokości stanowiącej
równo-wartość ceny sprzedaży tego lokalu, zaś nabywcę zobowiązywać będzie tylko do zapłaty ceny sprzedaży lokalu oraz do odbioru tego lokalu. Umowa ta będzie wywierać skutki przewidziane wyłącznie w przepisie art. 535 k.c. (obligacyjne), a jako nieprzenosząca własności będzie mogła być zawarta pod warunkiem i terminem (art. 157). Ustanowienie i przeniesienie tego prawa nastąpi więc w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej obligacyjnej umowy
sprze-15
daży , będzie więc ona miała charakter wyłącznie
16
rzeczowy .
Nie ulega wątpliwości, że zarówno umo-wa o skutku podwójnym, jak też umoumo-wa wyłącz-nie rozporządzająca i umowa tylko zobowiązu-jąca stanowią przysporzenia w rozumieniu prawa cywilnego, pod warunkiem jednak, iż mają one pozytywny wpływ na pozycję majątkową innej
17
osoby .
Podział na czynności prawne zobowią-zujące i rozporządzające znajduje normatywne
14 W literaturze przedmiotu wyrażono jednak odmienny pogląd, w świetle którego z art. 155 § 2 k.c. wynika, że „(…) nie ma skutku rozporządzającego sama umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy ruchomych oznaczonych tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłych, gdyż w tych wypadkach potrzebne jest ponadto przeniesienie posiadania”. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K.