Rodzaje nagród i kar oraz ich zastosowanie

Funkcję nagrody lub kary może pełnić każdy czynnik, który wywie-ra wpływ na zachowanie dziecka. Można zauważyć, iż w pFunkcję nagrody lub kary może pełnić każdy czynnik, który wywie-raktyce spo-łecznej dużo częściej stosowane są kary niż nagrody. Wynika to z faktu, iż rodzice dysponują dużo szerszym repertuarem kar niż nagród.

Kara odbierana jest przez dziecko jako jedna z  przykrych konse-kwencji postępowania, ponieważ najczęściej kojarzy się z  pojęciem strachu, bólu, wstydu, upokorzenia lub krzywdy. Choć uznana jest za konieczny środek wychowawczy, to jednak bezwzględnie w każdej sy-tuacji należy odrzucać kary cielesne, jako niepedagogiczne oraz niehu-manitarne, takie, które wiążą się z represjami oraz aktami przemocy silniejszego rodzica nad słabszym fizycznie dzieckiem. Nie należy na- tomiast rezygnować z kary w formie dezaprobaty, upomnienia, ogra-niczenia uprawnień lub pozbawienia chwilowej przyjemności¹⁴⁰. Taka forma karania wydaje się być najskuteczniejsza. Czasowe odbieranie dziecku przyjemności w postaci dostępu do komputera, Internetu, tele- wizora czy też korzystania z telefonu komórkowego może pozwolić bar-dzo szybko odnieść pożądany skutek wychowawczy. Kluczem jednak do efektywnego stosowania metody karania, jak również do stosowania

140 L. Niebrzydowski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989, s. 139.

wszystkich innych przedstawionych już metod wychowania jest kon-sekwencja działań, która powinna łączyć wszystkich członków rodziny (ojca, matkę, dziadków), a także szkołę, do której dziecko uczęszcza.

W myśli pedagogicznej wielu zwolenników posiada kara, która okre-ślana jest jako rekompensata wyrządzonego zła. Najprostszą jej formę stanowią przeprosiny. Trudniejsze jest zadośćuczynienie. Ważne jest, aby to zadośćuczynienie wiązało się z wysiłkiem dziecka. Jeśli napra-wienie skutków złego zachowania biorą na siebie na przykład rodzice dziecka, wówczas kara traci sens. Inną formą kary jest kara naturalna, która polega na pozostawieniu przez jakiś czas skutków złego zachowa-nia dziecka. Ten rodzaj kary uznaje się za najwłaściwszy w przypadku małych dzieci. W stosunku do nich właściwą karą jest również izolacja.

Karą jest także słowne zganienie zachowania dziecka. Ten rodzaj może być stosowany zarówno bezpośrednio po wykroczeniu, jak również w  ustalonych momentach. Jeżeli dziecko posiada pewne przywileje, wówczas karą może być ich ograniczenie. Niezależnie od rodzaju kary istotne jest, aby dziecko wiązało zły czyn z jego następstwami¹⁴¹.

Bardzo ważna jest towarzysząca wymierzaniu kary atmosfera. Kara nie może się mianowicie wiązać z  poniżaniem godności dziecka, nie powinna onieśmielać, nie powinna też nastawiać wrogo w stosunku do osób wymierzających kary, aby nie budzić chęci zemsty. Jeżeli karze to-warzyszy poczucie wstydu moralnego, wówczas można uznać, iż speł-nia swoje zadanie.

Poruszając problematykę kar, należy wskazać, iż w  praktyce czę-sto jako kara w czę-stosunku do dzieci czę-stosowana jest przemoc. Dotyczy to szczególnie rodzin patologicznych, niewydolnych wychowawczo, o niskim statusie społecznym. Literatura przedmiotu wskazuje cztery formy złego traktowania dziecka. Są to¹⁴²:

• przemoc fizyczna,

• znęcanie psychiczne lub emocjonalne,

• wykorzystywanie seksualne,

• zaniedbywanie.

141 W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 410.

142 J. Mazur, Przemoc w rodzinie – teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002, s. 104.

Najtrudniejsza do wykrycia jest przemoc psychiczna. Wiąże się to choćby z  faktem subiektywnego odczuwania pewnych sytuacji. Dla jednych dane zachowanie może być zupełnie neutralne, dla innych może okazać się bolesnym ciosem. Nie każdy zdaje sobie sprawę z fak-tu, iż z pozoru zwykłe zwymyślanie czy obelga mogą komuś sprawić wielką przykrość. Wśród psychicznych form przemocy nad dzieckiem wymienia się następujące: ograniczenie snu i pożywienia, narzucanie własnych sądów, degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upo-karzanie), hipnoza, narkotyzowanie, groźba zabójstwa, przekleństwa, groźby wyrzucenia z domu lub wysłania do „poprawczaka”. W prakty- ce przypadki psychicznego znęcania się ujawniane są najczęściej w sy-tuacji przemocy fizycznej.

W doktrynie toczą się spory dotyczące skuteczności karania. Prze-ciwnicy kar uważają, iż kara nie zmniejsza potrzeby, a wręcz przeciwnie – wzmaga ją i dlatego w wyniku karania dziecko nie będzie zachowywa-ło się inaczej, jedynie jego reakcje zostaną wyciszone. Po jakimś czasie pojawią się, a ich nasilenie może być większe. Obserwację te potwier-dzono w  badaniach eksperymentalnych psychologii wychowawczej.

Wykazano, iż kara nie zmniejsza atrakcyjności karanego zachowania, a efekt kary najczęściej jest chwilowy. Jako przykład można podać zja-wisko recydywy u nieletnich przestępców¹⁴³.

Przeciwnicy kar postulują, iż eliminowanie niepożądanych zacho- wań powinno wiązać się raczej z niewzmacnianiem zachowań nega- tywnych i jednocześnie z nagradzaniem zachowań pozytywnych. Uwa-żają, iż karanie nie tylko nie jest skuteczne, ale jest wręcz szkodliwe.

Przekonania te są wynikiem przede wszystkim przekonań etycznych, przeświadczenia, iż kary – szczególnie te, które można uznać za okrut-ne – opierają się na przesłankach niehumanitarnych, wywołują strach, prowadzą do frustracji oraz nerwic, a więc w jakiś sposób godzą w za-sady zdrowia psychicznego. Psychologowie wskazują również, że na przykład kary cielesne nie tylko nie tłumią zachowań agresywnych, ale wzmagają je na zasadzie naśladownictwa i sprawiają, iż agresja przeno-szona jest na inne osoby¹⁴⁴.

143 M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1981, s. 364.

144 Ibidem, s. 365.

Istnieje również wiele argumentów przemawiających za skutecz-nością kar. Kary powodują pożądane zmiany w zachowaniu dziecka.

Skuteczność kary polega na tym, iż wywołuje ona strach. Prowadzi więc do osłabienia lub występowania zachowań niepożądanych. Co ważne:

funkcjonuje ponadto pogląd, iż karą może być także niepodanie nagro-dy. Jeżeli dziecko oczekuje nagrody i nie dostaje jej, wówczas przeży-wa rozczaroprzeży-wanie, co dla dziecka jest karą. Tego typu kara nie wywiera szkodliwego wpływu na organizm dziecka i jednocześnie pełni ważne funkcje wychowawcze.¹⁴⁵.

Z pewnością można wskazać, iż warunkiem skutecznego oddziały-wania kar jest przede wszystkim akceptacja wymaganych norm przez dziecko oraz pozytywny stosunek dziecka do osoby, która wykonuje karę. Jeżeli kara będzie zgodna z oczekiwaniami dziecka, wywoła wstyd za przekroczenie normy, którą dziecko uznaje za słuszną. Prawdopo-dobne jest wówczas, iż w przyszłości dziecko będzie starało się unikać kolejnych przekroczeń tej normy.

Skuteczność wychowania za pomocą kar oraz nagród uzależniona jest przede wszystkim od takich elementów, jak: kolejność ich występowa-nia, proporcje ilościowe oraz częstość stosowania, nasilenie. Ważne są również czynniki społeczne, które towarzyszą karom i nagrodom. Skutki nagradzania i karania uzależnione są także od czynników wewnętrznych, takich jak osobowość dziecka, indywidualna potrzeba osiągnięć, odpor- ności na frustrację czy też samoocena dziecka. Równie ważne są okolicz-ności wymierzania kary – na przykład to, czy kara została wymierzona w sposób dyskretny czy w obecności innych ludzi, czy nagrodę uzyskano w sytuacji współzawodnictwa, przy dużej lub małej konkurencji¹⁴⁶.

W literaturze przedmiotu znaleźć można wskazówki, które dotyczą karania. Da się je skrótowo przedstawić w postaci następujących reguł:

• należy stosować kary wstrzemięźliwie,

• należy postarać się wyjaśnić dziecku, za co i dlaczego jest karane,

• należy stworzyć możliwość wyboru alternatywnego w stosunku do zachowania karanego sposobu osiągnięcia celu,

145 Ibidem, s. 366.

146 Ibidem, s. 369.

• należy nagradzać dzieci za zachowania sprzeczne z tymi, które należy osłabić lub wyeliminować,

• należy unikać w miarę możliwości kar fizycznych,

• należy unikać karania, kiedy przeżywa się silne emocje negatyw-ne (złość, gniew)¹⁴⁷.

Podobnie jak celowym zabiegiem wychowawczym jest stosowanie kar, tak również celowe jest stosowanie nagród. Zarówno teoretycy, jak i praktycy przypisują nagrodom oraz pochwałom większą skuteczność wychowawczą niż ma to miejsce w przypadku karania oraz ganienia.

Dzieje się tak, ponieważ nagrody rozwijają czynną postawę, kształtu-ją skłonności do obowiązkowości oraz do właściwego postępowania, podczas gdy karanie prowadzi jedynie do kształtowania poczucia, że postępowanie właściwe stanowi raczej przykrą konieczność. Nagrody wskazują dziecku, czego oczekują od niego rodzice, zachęcają do po-wtarzania pożądanych zachowań. Nagradzanie dziecka sprawia, iż ko-jarzy ono określone zachowanie z pozytywnym stanem psychicznym.

Dziecko dąży więc do wywołania takich stanów.

Nagrody mobilizują oraz zachęcają do kontynuowania czynności, które już zostały rozpoczęte. Stosowanie ich nie jest potrzebne w przy-padku „normalnego wysiłku” oraz sukcesów dziecka. Celowe i słuszne jest za to nagradzanie jako forma dodania dziecku odwagi oraz zawsze wtedy, gdy rzeczywiście spełnia rolę zabiegu wychowawczego¹⁴⁸.

Nagroda może występować w formie przedmiotu, np. książki, biletu do kina lub teatru, nart, roweru, zestawu narzędzi do majsterkowania, lub słownej (pochwała, zachęta), a także w formie przyjaznego gestu¹⁴⁹. Wśród nagród, które polecane są zarówno przez teoretyków, jak rów- nież przez praktyków wychowania, wymienia się pochwałę oraz upomi-nek rzeczowy (symboliczny)¹⁵⁰.

Kary i nagrody sterują zachowaniem dziecka – również dlatego że dostarczają pewnych informacji. Nagroda informuje o sukcesie, kara

147 W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 405.

148 L. Niebrzydowski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989, s. 141.

149 Ibidem, s. 141.

150 W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 410.

natomiast informuje o porażce i jednocześnie prowokuje do zmiany za-chowania¹⁵¹.