Szkoła jako placówka oświatowa powinna realizować funkcje diagno-styczne, ponieważ:
• dziecko spędza w niej większość swego czasu, a więc możne je obser-wować w różnych sytuacjach zadaniowych i różnych warunkach;
• wiek szkolny jest okresem intensywnych zmian rozwojowych;
• funkcjonowanie dziecka w rolach społecznych pozwala na identyfi-kację trudności i problemów interpersonalnych;
• przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne nauczycieli pomaga w identyfikowaniu pierwszych problemów dziecka, dostrzeganiu obja-wów świadczących o pojawieniu się trudności przez porównywanie za-chowań uczniów z zachowaniami ich rówieśników lub normami rozwo-jowymi;
• możliwość współpracy z rodzicami ułatwia realizowanie programu pomocowego w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości funkcjonal-nych czy też rozwojowych ucznia10.
Bardzo duże znaczenie dla ucznia ma prawidłowo postawiona dia-gnoza. Wiedza o uczniach stanowi podstawy celowej i świadomej pra-cy nauczyciela na lekcji. Do głównych zadań nauczyciela należy iden-tyfikowanie i usuwanie przyczyn niepowodzeń szkolnych, a kluczowe znaczenie ma rozpoznawanie pierwszych, często drobnych symptomów, które można traktować jako wskazówki, że dzieje się coś niepokojącego.
Diagnoza niepowodzeń szkolnych powinna mieć charakter wielofazowy i wieloaspektowy. Proces diagnozowania powinien być realizowany pod-czas całego roku szkolnego. W postępowaniu diagnostycznym bardzo ważna jest diagnoza aktualnych osiągnięć i właściwości oraz możliwości badanego dziecka, czyli tego, na co dziecko stać, co może wykonać przy maksymalnym skoncentrowaniu się, a jak działa w warunkach utrud-niających to działanie, ale także czynników warunkujących osiągnięcia poznawcze11.
10B. S k a ł b a n i a, Diagnostyka pedagogiczna, Wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne, Kraków 2011, s. 176–177.
11M. Ż m u d z k a, Wybrane aspekty diagnozy i profilaktyki niepowodzeń szkolnych, [w:]
Diagnostyka i profilaktyka w teorii i praktyce pedagogicznej, red. M. Deptuła, Bydgoszcz 2006, s. 94.
T a b e l a 1 Wybrane aspekty diagnozy niepowodzeń szkolnych
Diagnoza:
osiągnięć poznawczych czynników warunkujących osiągnięcia poznawcze Diagnoza wiadomości
i umiejętności (rozpoznawanie tego, co uczeń wie i potrafi, a nie tego, czego mu brak) z wykorzystaniem
różnorodnych metod i form kontroli oraz oceny
Rozpoznawanie motywacji do uczenia się Rozpoznawanie aspiracji
Rozpoznawanie potrzeb ucznia Diagnoza umiejętności uczenia
się (m.in. zaburzeń w koordyna-cji wzrokowej i wzrokowo-ru-chowej, stylu myślenia, prefero-wanej modalności sensorycznej)
Rozpoznawanie samooceny ucznia
Rozpoznawanie sytuacji ucznia w grupie rówieśniczej Rozpoznawanie sytuacji rodzinnej ucznia
Ź r ó d ł o: M. Ż m u d z k a, Wybrane aspekty diagnozy i profilaktyki niepowodzeń szkolnych, [w:] Diagnostyka i profilaktyka w teorii i praktyce pedagogicznej, red. M. Deptuła, Bydgoszcz 2006, s. 94.
Diagnoza niepowodzeń szkolnych jest najważniejszym elementem pla-nu oddziaływań na uczniów mających lub mogących mieć problemy na-uką, a także z zachowaniem. Jednak diagnoza nie powinna wyłącznie obejmować samych uczniów, ale również nauczycieli i rodziców, a także społeczność lokalną.
Diagnoza środowiska rodzinnego powinna obejmować następujące elementy:
• sytuację materialną rodziny;
• sytuację mieszkaniową, w tym warunki do nauki, spędzania czasu wolnego oraz snu dziecka;
• stan rodziny;
• liczebność rodzeństwa;
• składniki stylu wychowawczego, tj. stosunek emocjonalny, wymaga-nia, kontrola oraz system kar i nagród;
• postawy rodziców wobec nauki szkolnej i nauczycieli;
• błędy wychowawcze rodziców;
• styl spędzania czasu wolnego;
• układ stosunku między rodzicami;
• układ stosunku pomiędzy dziećmi;
• kontakt rodziców z używkami.
Diagnoza ucznia powinna obejmować obszary związane ze:
• stanem zdrowia ucznia;
• zdolnościami;
• aspiracjami;
• rozwojem ogólnym;
• temperamentem;
• motywacją do uczenia się;
• umiejętnościami uczenia się;
• wiedzą, umiejętnościami oraz kompetencjami społecznymi;
• stopniem zaspokojenia potrzeb psychicznych;
• stopniem i liczbą zachowań ryzykownych prezentowanych przez ucznia.
Kolejny obszar diagnozowania powinien być związany ze społeczno-ścią lokalną. Bardzo ważny wpływ, niekiedy niedoceniany, ma środo-wisko lokalne. Ten wpływ może być pozytywny bądź negatywny. Jeżeli chodzi o diagnozowanie niepowodzeń szkolnych, warto wziąć pod uwa-gę środowisko, w jakim mieszka dany uczeń, oraz stopień oddziaływań tego środowiska na niego. Diagnoza powinna obejmować:
• rozmiar problemów związanych z używaniem substancji psychoak-tywnych;
• stopień bezrobocia;
• rozmiar ubóstwa;
• organizację czasu wolnego dzieci i młodzieży w miejscu zamieszka-nia;• dostęp do instytucji kulturalno-oświatowych;
• działalność placówek wsparcia dziennego;
• dostęp do nowych technologii;
• dostęp do opieki zdrowotnej;
• stopień kontroli społecznej;
• środowisko rówieśnicze.
Diagnoza nauczycieli powinna dotyczyć:
• przygotowania psychologiczno-pedagogicznego;
• przygotowania dydaktycznego;
• charakteru;
• postaw;
• motywów podjęcia pracy;
• kompetencji społecznych.
Proces diagnozowania realizowany w szkole powinien spełniać wy-mogi metodologiczne, organizacyjne oraz etyczne, takie jak:
• dobra znajomość metod i technik diagnostycznych, które mogą być stosowane przez nauczycieli;
• obiektywna analiza wyników bez nadmiernego koncentrowania się na problemie ucznia;
• konieczność formułowania diagnozy pozytywnej;
• stworzenie odpowiednich warunków realizowania badań na terenie szkoły;
• konieczność otrzymania zgody od rodziców na przeprowadzenie ba-dań;• obowiązkowe przekazanie wyników badań wraz z interpretacją ro-dzicom;
• zapewnienie możliwości zaleceń postdiagnostycznych 12.
Niepowodzenia szkolne powinny być analizowane pod kątem ich zna-czenia dla całości funkcjonowania dziecka i jego perspektyw. Doświad-czanie niepowodzeń szkolnych przez dziecko może prowadzić do wielu negatywnych następstw w ogólnym funkcjonowaniu dziecka, w tym do:
spadku motywacji do nauki, obniżenia aspiracji edukacyjnych, rozwoju negatywnych relacji z osobami dorosłymi (nauczycielami, rodzicami), ni-skiej pozycji rówieśniczej, rozwoju negatywizmu szkolnego, uczestnictwa w grupach dewiacyjnych oraz obniżania się samooceny dziecka i innych zjawisk13.
Diagnoza niepowodzeń szkolnych powinna składać się z: identyfikacji badanego zjawiska, znalezienia przyczyn, fazy badanego zjawiska, zna-czenia, jakie ma ten problem w szerszym kontekście, oraz prognozy i za-projektowaniu działań psychopedagogicznych.