2. Możliwości kształtowania przez pracodawcę motywacji pracowników pracowników
2.2. Rozwój badań dotyczących motywacji oraz klasyfikacja uznanych teorii
Zasadniczo, za początek rozwoju badań naukowych nad motywacją uznaje się koncepcję „instynktu”192. O instynktach mówił już w XIII wieku wspomniany wcześniej Święty Tomasz z Akwinu. W czasach tych, m.in. z powodów silnego znaczenia religii katolickiej w Europie, wyraźnie oddzielano instynkty zwierząt od tego co kierowało zachowaniem ludzi193. Źródłem przełomu w tym sposobie myślenia okazała się sformułowana przez Darwina w 1859 roku teoria ewolucji194. Sprawiła ona, że zachowanie ludzi zaczęto tłumaczyć tą samą teorią instynktów. Do najbardziej znanych w tej dziedzinie należą prace W. McDougalla. Z czasem kolejni autorzy wyróżniali coraz to większą liczbę „instynktów”, wreszcie sam termin instynkt stawał się coraz bardziej szeroki, a przy tym mniej przydatny w praktyce.195
Mówiąc o początkach badań na temat motywacji nie można pominąć prac Z. Freuda. Twierdził on, że źródłem zachowań człowieka będzie jego biologiczna natura. Jako „siły motywujące” wskazywał popędy, których zaspokojenie miało doprowadzić do osiągnięcia satysfakcji196. Z początkiem XX wieku rozwinął się inny kierunek badań na temat motywacji, nazywany dziś
teoriami uczenia się. Do najważniejszych prac z tego okresu należały prace C.Hulla197, w których tłumaczył on, że zachowanie ludzkie jest wprawdzie wynikiem popędów i nawyków ale wynikających z doświadczeń. Do teorii uczenia się należeć również będzie Skinnerowska teoria wzmocnienia omówiona w dalszej części podrozdziału.
Innym ważnym punktem w historii badań nad motywacją była publikacja w 1938 przez H. Murraya pracy Explorations in Personallity. Traktował on potrzeby w sposób zbliżony do Freudowskiego popędu, z tą różnicą, że wyróżnił ich około czterdziestu198. Badacz zakładał, że potrzeby mogą być zarówno wrodzone (głód, pragnienia) jak i nabyte (potrzeba osiągnięć)199. W połowie XX wieku można było zaobserwować humanistyczne podejście do motywacji. Twórcy tego podejścia (m.in. A. Maslow i C. Rogers) zakładali, że ludzie mają wrodzoną
192 Madsen M.; Współczesne teorie motywacji; PWN; Warszawa 1980; str. 103 193 Franken R.; op.cit.; str. 25
194 Tekst On the Origin of Species wydany w 1859 przez wydawnictwo Johna Murraya 195 Madsen M; op.cit. 105
196 Madsen M; op. cit. str. 114
197 M.in. tekst Principles of behavior wydany w 1943 roku 198 Madsen M.; op.cit. str 118
57 skłonność do rozwoju i dojrzewania200. Wspominana przez nich samorealizacja przyczynia się zaś do zaspokojenia potrzeby akceptacji ze strony środowiska.
Patrząc z punktu widzenia historii można zauważyć, że główne nurty badań poddają się pewnej klasyfikacji. R. Franken wyróżnia 6 typów teorii motywacji: teorie instynktu, teorie potrzeb/osobowości, teorie popędu/uczenia się, teorie rozwoju i doskonalenia się, teorie humanistyczne oraz teorie poznawcze201. M. Madsen dzieli je zaś nieco skromniej, bo jedynie na trzy grupy: teorie instynktów, teorie uczenia się oraz teorie osobowości202.
Podsumowaniem rozwoju teorii motywacji może być zestawienie przygotowane właśnie przez M. Madsena.
Rysunek 2.1: Przegląd twórców głównych teorii motywacji203.
Źródło: M. Madsen; op.cit.; str.123
Chcąc bliżej przedstawić najbardziej aktualne i trafne teorie motywacji staniemy przed dwoma zasadniczymi problemami. Pierwszym jest fakt, iż w praktyce nie da się w pełni wyizolować i porównać skuteczności poszczególnych sposobów motywowania. Nie można więc z całą pewnością potwierdzić, że jedna teoria jest bardziej trafna od drugiej. Drugim problemem jest
200 Franken R; op.cit. str 40 201 Franken R; op.cit. str.25
202 Madsen M.; op.cit. str. 103 - 123
58
to, iż różni autorzy przyjmowali różne założenia, a każda teoria jest pewnym uproszczeniem procesów jakie zachodzą w mózgu człowieka.
Nie da się więc wprost konfrontować ze sobą teorii motywacji mówiąc, że jedna jest właściwa, a autorzy pozostałych się mylili. Każda z teorii pomaga zrozumieć proces motywacji, część z nich wręcz uzupełnia się, pokazując to samo zjawisko z innego punktu widzenia. R. Franken przypomina, iż „w przeszłości książki o motywacji pisano z jednej, określonej perspektywy. (…) Tradycja ta umarła (...), ponieważ wytłumaczenie wszystkich zachowań za pomocą jednego mechanizmu lub systemu okazało się niemożliwe”204.
Spośród zbioru wszystkich teorii motywacji należało dokonać redukcji. Nie mogąc wybrać „najlepszych” teorii do bliżej analizy, autor rozprawy zdecydował się przybliżyć te najbardziej uznane. Autor wykonał prostą kalkulację, które z teorii najczęściej przytaczane są w literaturze. Przenalizował 26 publikacji zwartych, w których szerzej omawiano problematykę motywacji. Do analizy zostały wybrane książki dostępne w bibliotekach uniwersyteckich oraz w prywatnych zbiorach autora. Były to pozycje wydane zarówno w języku polskim jak i w angielskim. Ta prosta ilościowa analiza, może nie w sposób idealny, ale na pewno skuteczny pozwoliła ocenić, które z teorii były najczęściej wymieniane w literaturze. Autor rozprawy przyjął założenie, że jeżeli dana teoria motywacji została opisana w konkretnym wydawnictwie, znaczy to, iż jego twórca uznał ją, przynajmniej częściowo, za trafną oraz istotną dla zrozumienia motywacji. W przeanalizowanych publikacjach zwartych wyróżniono 24 teorie motywacji. Dla zapewnienia czytelności analizy autor rozprawy odrzucił teorie wymienione tylko raz.
Autor rozprawy zdecydował się przeanalizować najczęściej wymieniane teorie. Pewną słabością wyżej opisanego sposobu wyboru jest to, że „najmłodsze” teorie nie pojawiają się w starszych publikacjach, miały więc mniejszą szansę na wysoką pozycję w stworzonym rankingu. Z tej przyczyny autor oprócz najczęściej opisanych teorii wybrał również dwie mniej popularne, ale jego zdaniem wartościowe. Opisując poszczególne teorie, tam gdzie było to możliwe, korzystano bezpośrednio z publikacji autorów przytaczanych koncepcji.
59 Tabela 2.1: Występowanie teorii motywacji w wydawnictwach zwartych
60
Klasyfikacje teorii
W przeanalizowanej literaturze możemy spotkać kilka sposobów klasyfikacji teorii motywacji. Najpopularniejszy205 okazał się podział na dwie grupy:
teorie treści (potrzeb): „ukierunkowane na wyjaśnienie wewnętrznych przyczyn, które wyzwalają zachowania ludzi”206. Podstawowym założeniem tych teorii jest przekonanie, iż to potrzeba jest źródłem działania człowieka. Do tej grupy teorii zaliczamy: m.in. teorie potrzeb A. Maslowa, dwuczynnikową teorię F. Herzberga, teorię ERG C.P. Alderfera oraz teorię potrzeb D.C. McClellanda.
Teorie te są stosunkowo łatwe w implementacji. „Wystarczy bowiem na podstawie wiedzy teoretycznej lub nabytej w procesie obserwacji określić, jakie potrzeby odczuwają poszczególne jednostki aby zrozumieć, przewidywać i sterować zachowaniem pracownika, poprzez stworzenie warunków ich zaspokojenia”207. teorie procesu (poznawcze): główny nacisk położono w nich na procesy lub siły
psychologiczne związane z motywowaniem. Zajmują się również tym, w jaki sposób ludzie interpretują i rozumieją swoje otoczenie. Wielu badaczy uważa, iż teorie te prezentują bardziej adekwatne podejście do motywowania. Kładą bowiem nacisk na identyfikacje przyczyn, dla których pracownicy, przez określone zachowania, starają się zaspokoić odczuwane potrzeby. Do teorii potrzeb między innymi należą: teoria wartości oczekiwanej V. Vrooma, teoria wzmocnień B.F. Skinera czy teoria sprawiedliwości J.S. Adamsa.
W dużym uproszczeniu można powiedzieć, iż teorie treści mówią o tym „co” motywuje, natomiast teorie procesu skupiają się na tym „w jaki sposób” motywuje. Obie grupy teorii koncentrują się więc na innych aspektach motywacji. Trzeba jednak podkreślić, że nie są one ze sobą sprzeczne, a uzupełniają się wzajemnie, ułatwiając zrozumienie procesu motywowania. Zdarza się, iż ww. podział rozszerzany jest o trzecią grupę: „teorie wzmocnień”, do której zalicza się wtedy m.in. teorię B.F. Skinnera. Podział taki stosuje np. J. Penc208.
205 używa go m.in. Armstrong M., Oleksyn T., Pocztowski A., Schields J., Stoner J.A.F., Wankel C., 206 Pocztowski A.; op.cit. str. 204
207 Karaś R.; Teorie Motywacji w Zarządzani, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu; Poznań 2004, str. 15
61
Teoria potrzeb Maslowa
Wśród przeanalizowanych publikacji dotyczących motywowania (tabela 2.1) najczęściej opisywana jest teoria Abrahama Maslowa. W pełnej postaci teoria została przedstawiona w 1954 roku w książce Motivation and Personality209. Najważniejszą hipotezą przedstawionej teorii jest to, że ludzie motywowani są przez potrzeby tworzące hierarchiczną strukturę. Potrzeby te zostały sklasyfikowane w następujących grupach:
potrzeby fizjologiczne: m.in. głód, pragnienie,
potrzeby bezpieczeństwa: m.in. pewności, stałości, zależności, opieki, wolności od
strachu, potrzeba struktury,
potrzeby przynależności (afiliacji): m.in. potrzeby miłości, czułości,
potrzeby szacunku: osiągnięcia, prestiż,
potrzeby samorealizacji: potrzeby wiedzy, pragnienie zrealizowania swoich możliwości.210
Używając terminów wprowadzonych przez Maslowa, M. Madsen przedstawia schemat klasyfikacyjny wyżej wymienionych potrzeb.
Rysunek 2.2: klasyfikacja potrzeb w teorii Abrahama Maslowa
Źródło: Madsen M.; op.cit.; str. 435
Maslow dzieli przedstawione grupy na potrzeb niższe i wyższe. Zakładał też, iż potrzeby mogą być zarówno w pewnym stopniu wrodzone ale także wyuczone211.
209 Maslow A.; Motivation and Personality; Harper & Row; New York 1954 210 Maslow A; Motivation and Personality; str. 35-47 za Madsen M; op.cit.; str 433 211 Madsen M; op.cit.; str. 439
62
Dzisiejsi autorzy przytaczając w tekstach model piramidy Maslowa mówią najczęściej o pięciu grupach potrzeb. Jest to jednak pewne uproszczenie, gdyż sam Maslow, oprócz wyżej wymienionych potrzeb, wskazuje również dwie dodatkowe: pragnienie wiedzy i zrozumienia oraz potrzeby estetyczne212, klasyfikuje je jako „podstawowe potrzeby poznawcze”.
Mimo, iż Abraham Maslow nie mówił wprost o stawianych przez siebie hipotezach, M. Madsen na podstawie jego prac dokonał ich systematycznej rekonstrukcji wyróżniając:
hipotezę dotyczącą wielorakiego zdeterminowania zachowania – na zachowanie wpływa nie tylko system potrzeb, ale też inne czynniki np.: osobowość i zdolności, hipotezę dotyczącą aktywacji: zachowanie determinuje jedna lub większa ilość
niezaspokojonych potrzeb;
hipotezę dotyczącą systemu potrzeb: niezaspokojone potrzeby są determinowane przez bodźce zewnętrzne i wewnętrzne oraz interakcję z innymi niezaspokojonymi potrzebami;
hipotezy dotyczące hierarchii:
o potrzeby ułożone są hierarchicznie, w pierwszej kolejności będą odczuwane potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa,
o po zaspokojeniu, potrzeba traci swój wpływ na zachowanie jednostki. „Podstawową konsekwencją zaspokojenia jakiejś potrzeby jej utajnienie i pojawienie się potrzeby wyższej”213,
o kiedy wszystkie niższe potrzeby zostaną zaspokojone zachowanie jednostki determinują potrzeby samorealizacji,
o wyższe potrzeby mogą uzyskać autonomię funkcjonalną, a więc niezależność od potrzeb niższych. „Często obserwuje się zjawisko polegające na tym, że z chwilą osiągnięcia […] wyższych poziomów potrzeb oraz związanych z nimi wartości i satysfakcji, mogą one stać się autonomiczne i przestają być zależne od zaspokojenia niższych potrzeb”214;
hipoteza dotycząca gratyfikacji: zaspokojenie potrzeb prowadzi do zmiany struktury procesów poznawczych takich jak percepcja, uwaga, ocena215.
212 Maslow A; Maslow A.; Motywacja i osobowość; PWN; Warszawa 2009; str. 72-74 213 Maslow A; Motivation… ;op.cit; str. 60
214 Maslow A; Motivation …; op.cit. str 72 215 Madsen M.; op.cit.; str 441
63 Mimo, iż teoria Maslowa jest uznawana za jedną z najważniejszych teorii motywacji, tak jak wiele innych, spotkała się również z krytyką. Główne zarzuty dotyczyły hierarchii potrzeb i założenia, iż potrzeby wyższego rzędu pojawią się dopiero w momencie zaspokojenia potrzeb niższych. Zarzut ten wydaje się nie do końca trafiony, gdyż sam Maslow mówi, że nie dla wszystkich hierarchia potrzeb będzie taka sama216. Wymienia on kilka wyjątków, typów osobowości, dla których hierarchia potrzeb będzie inna.
Innym zarzutem jaki kierowano wobec teorii Maslowa jest to, że nie jest ona w pełni uniwersalna. „Jak pokazały przeprowadzone przez M. Haire w połowie lat 60. badania empiryczne na grupie menedżerów reprezentujących 14 krajów, tylko w przypadku menedżerów organizacji amerykańskich zaobserwowano wysoką zgodność struktury i hierarchii potrzeb z zaproponowaną przez A. Maslowa”217.
216 Maslow A.; Motywacja… op.cit.; str. 76 217 Karaś R., op.cit.; str. 18
64
Teoria potrzeb McClelanda
Innym twórcą teorii motywacji mówiącej o potrzebach był David McClelland. W swojej pracy
The Acgieving Society z 1961 roku opisał 3 grupy potrzeb:
1. „Potrzebę osiągnięć, zdefiniowaną jako potrzebę mierzenia sukcesu w konkurowaniu względem osobistego standardu doskonałości.
2. Potrzebę przynależności, określoną jako potrzebę nawiązywanie ciepłych,