Zastosowane metody badawcze oraz przebieg badania

Wybór metody badawczej

Ze względu na wybrany problem badawczy: w jaki sposób pracownicy postrzegają oferowane im korzyści z wykonywanej pracy oraz główną hipotezę badania, iż da się wpłynąć na percepcje tych korzyści, autor brał pod uwagę ilościowe metody badań. Co ważne, nie stawiał tezy dotyczącej np. całej populacji Polaków, w związku z czym, w planie badawczym zrezygnował z estymacji statystycznej dla populacji pracujących mieszkańców naszego kraju. Ograniczył się jedynie do zebrania informacji o mechanizmach percepcji wśród badanej zbiorowości.

Mimo wyżej wymienionego założenia, autor zaplanował realizację dużej próby badawczej aby zwiększyć możliwość eksploracji danych, a zarazem zmniejszyć wpływ na wyniki wartości silnie odstających od przeciętnych.

Charakter kwestionariusza (opisanego dokładnie w kolejnej części rozdziału) sprawiał, że bardzo trudno byłoby przeprowadzić badanie z wykorzystaniem wywiadów osobistych czy telefonicznych. Autor rozważał więc wykorzystanie ankiet papierowych lub internetowych (tzw. CAWI – skrót od angielskiej nazwy: Computer Assisted Web Interview). Efektywność kosztowa sugerowała wykorzystanie właśnie tej drugiej metody. Autor musiał jednak rozważyć czy nie wpłynie to na jakość wyników. Odwołał się więc do dostępnej wiedzy.

Pierwsze badania za pośrednictwem internetu zostały przeprowadzone już w 1986 roku przez Kiesler i Sproull497. Sama metodyka badań online nie różni się znacznie od ogólnych zaleceń dotyczących badań tradycyjnych. Pewnym potwierdzeniem zasadności wykorzystania badań typu CAWI jest ich coraz większa powszechność w badaniach akademickich. Pozytywnie o badaniach online świadczy również powstawanie stowarzyszeń badaczy typu The Association of Internet Researchers (AOIR)⁴⁹⁸ oraz liczne konferencje poświęcone tej metodzie zbierania danych. Rośnie udział badań online w wykorzystaniu naukowym, ale też praktyce gospodarczej. Agencje badawcze już blisko 25% swoich badań realizują przez

497 Holley T. Marriot J., Wellens J..; What is online research?; Bloomsbury; Londyn, New Dhelli, Nowy York, Sydney 2013; str. 8

146

internet⁴⁹⁹. To, że badania internetowe są wartościową metodą badawczą potwierdza uwzględnienie ich w standardach European Society for Opinion and Marketing Research (ESOMAR)⁵⁰⁰ uznanych na całym świecie, jak również w Polsce – np. przez Polskie Towarzystwo Badania Rynku i Opinii (PTBRIO)⁵⁰¹.

Przed podjęciem ostatecznej decyzji co do zastosowanych metod badawczych autor przeanalizował również mocne i słabe strony badań metodą internetowych.

a) Pozorną słabą stroną badań online jest brak możliwości weryfikacji tożsamości jak i prawdomówności odbiorcy. W badaniach „twarzą w twarz” jesteśmy w stanie upewnić się co do płci respondenta (przynajmniej zwykle), jednak w przypadku pozostałych pytań, są one przecież w takim samym stopniu narażone na składanie fałszywych deklaracji jak w przypadku ankiet papierowych czy wywiadów.

b) Pewnym minusem badania w świecie internetu jest fakt iż, internauci nie są próbą reprezentatywną (o podobnej strukturze rozkładu cech) dla całej populacja. Przykładowo w 1997 roku R. Coomber zauważa, że wśród internautów w USA nadreprezentowana jest grupa dobrze wykształconych białych mężczyzn502. Nie da się ukryć jednak, że od czasu jego spostrzeżeń wiele się zmieniło. Penetracja internetu rośnie z roku na rok, dostęp do sieci ma już ponad 60% Polaków⁵⁰³. Można śmiało postawić tezę, iż powszechność dostępu do internetu dalej będzie rosła, aż do zapewnienia internetu prawie wszystkim mieszkańcom Polski i świata. Proces ten przyspiesza również rozwój telefonii komórkowej. Rozważając kwestie reprezentatywności warto przypomnieć, iż autorowi badania wystarczy zebranie informacji oraz udowodnienie występowania pewnych mechanizmów w wybranej zbiorowości. Mimo to, warto zadać pytanie czy wnioski z takiego badania będą uniwersalne? Zdaniem autora tak, oczywiście z pewnym nieznanym prawdopodobieństwem błędu.

499 Zestawienie badań udziału badań online do łącznej liczby badań wśród firm takich jaki Interaktywny Instytut Badań Rynkowych, Millward Brown. GfK Polonia, TNS Polska itp. W Rocznik Polskiego Towarzystwa Badaczy Rynku i Opinii, Edycja XVIII 2013/2014; str. 58

500 ESOMAR Guidlines for on-line research; http://www.esomar.org/uploads/public/knowledge-and-standards/codes-and-guidelines/ESOMAR_Guideline-for-online-research.pdf dostęp 23.04.2014

501 Strona PTBRIO; http://www.ptbrio.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=1; dostęp 23.04.2014

502 Coomber R. Using the Internet for Survey Research; Sociological Research Online; nr 2(1) 1997; dostęp online: http://www.socresonline.org.uk/2/2/2.html; 21.11.2014

503 W badań Millward Brown w 2014 roku w Polsce dostęp do internatu ma 64% osób; za Fąs A. Egospodarka http://www.egospodarka.pl/111784,Internet-w-Polsce-II-IV-2014,1,12,1.html dostęp 20.11.2014

147 c) Spotyka się również zarzut, że ankiety internetowe zapewniają relatywnie mniejszą stopę zwrotu504. Trzeba jednak pamiętać, że problem malejącej stopy zwrotu dotyczy wszystkich badań. W Polsce dobrze obrazuje to np. Polski Generalny Sondaż Społeczny realizowany od 1992 roku przez zespół B. Cichomski, T. Jerzyński, M. Zieliński. W edycji badania z 1992 roku stopa zwrotu wynosiła 82,4%, od tego czasu cały czas maleje, w ostatniej edycji z 2010 roku już tylko 45,1%⁵⁰⁵. Problem słabnącej chęci respondentów do udziału w badaniu zwykle jest przyczyną rosnących kosztów prowadzenia badania. Należy jednak zwrócić uwagę, że w przypadku badań online koszty te i tak będą znacznie mniejsze niż przy zastosowaniu innych metod.

d) W przypadku badań online trzeba zwrócić uwagę na kwestie zapewnienia poufności odpowiedzi respondenta. Nawet gdy badaczowi wydaje się, że ankieta jest prowadzona w sposób anonimowy, to może okazać się, że serwery zbierają np. dane o adresie IP respondentów.

e) Jako, że badania online prowadzone są na odległość, nie pozwalają one na bezpośredni kontakt z badaczem. Uniemożliwia to respondentowi dopytanie o więcej szczegółów, jeżeli pojawiłyby się wątpliwości. Aby zminimalizować tą słabość, autor weryfikował jasność instrukcji i pytań zawartych w ankiecie za pomocą wskaźnika FOG, procedura ta została opisana w dalszej części rozdziału. Prowadził również jakościowe jak i ilościowe testy ankiety (szczegółowy opis autor przedstawia na dalszych stronach).

Aby przedstawić pełny obraz zasadności stosowania badań online, trzeba przypomnieć korzyści jakie płyną z ich prowadzenia. Wśród najczęściej spotykanych argumentów można wymienić następujące:

a) Badania online to przede wszystkim znacząco niższe koszty ich realizacji. Umożliwia zbieranie danych, których pozyskanie innymi metodami byłoby nieopłacalne.

b) Ankiety tego typu dają dostęp do bardzo szerokiej grupy respondentów, również tych rozproszonych geograficznie.

c) Internet umożliwia przeprowadzenie badań w dużo krótszym czasie niż jakiekolwiek inne metody.

504 Jedna z metaanaliz sugeruje, że o ok. 11%. patrz Lozak M.K., Bosnjak M., Berzelak J., Haas I. i Vehovar V; Web Surveys versus Other Survey Modes: A Meta-Analysis Comparing Response Rates’; International Journal of Marketing Research, 50(1) str. 97

505 Oficjalna strona Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego;

148

d) Brak konieczności ręcznego wprowadzenia danych do elektronicznej bazy. Nie tylko dodatkowo redukuje to koszty badania, ale praktycznie eliminuje możliwość powstania błędów na tym etapie.

e) Dobrze skonstruowana ankieta internetowa nie ma wpływu na odpowiedzi respondenta. Brak jest więc tzw. efektu ankieterskiego, kiedy osoba badacza swoim wyglądem lub zachowaniem, nawet nieświadomie, wpływa na respondenta.

f) Dzięki wykorzystaniu komputera otwierają się dodatkowe możliwości. Np. wyświetlanie pytań w poprawnej dla respondenta formie Pan lub Pani czy w zależności od odpowiedzi możliwość dynamicznego przejścia do pytań dotyczących jedynie respondenta.

g) Zapewniamy respondentowi większą anonimowość i swobodę wypowiedzi. h) Respondent sam decyduje kiedy ma czas na wypełnienie ankiety.

Pytania oraz narzędzie badawcze

Sformułowanym przez autora problemem badawczym jest to w jaki sposób pracownicy postrzegają oferowane im korzyści z pracy.

Na problem składają się następujące pytania badawcze:

- czy pracownicy racjonalnie oceniają wartość korzyści z pracy, - czy możliwy jest wpływ pracodawcy na percepcję korzyści z pracy, - w jaki sposób postrzegamy wysokość własnego wynagrodzenia,

- jakie informacje o swoim wynagrodzeniu i kosztach pracodawcy posiadają pracownicy, - czy cechy demograficzne zatrudnionych wpływają na percepcje korzyści z pracy, - jaki jest związek pomiędzy satysfakcją z pracy a wynagrodzeniem,

- czy partycypacja w kosztach świadczeń dodatkowych zwiększa postrzeganie ich wartości, - czy delegacje lub staż zawodowy są cenną korzyścią z pracy,

- jak postrzegamy wartość pieniądza „teraz” oraz wartość odroczonych korzyści finansowych.

Po analizie za i przeciw, autor rozprawy ostatecznie zdecydował się na prowadzenie badania online. Po podjęciu decyzji dotyczącej narzędzia badawczego rozpoczęto prace nad stworzeniem odpowiedniej ankiety⁵⁰⁶. Dzięki zastosowaniu metody online przed autorem otworzyło się wiele możliwości dotyczących sposobu wyświetlania pytań.

506 Aby uniknąć częstych powtórzeń jako zamiennika słowa ankieta autor będzie używał też terminu kwestionariusz, mimo że jego znacznie jest szersze.

149 Prace nad kształtem ankiety przebiegały w sposób ewolucyjny. Początkowo autor sam tworzył narzędzie oraz dokonywał wielokrotnie korekt i zmian. Aby respondenci wytrwali proces badania konieczne było ograniczenie ankiety jedynie do wybranych kwestii. Tak powstała wstępna wersja ankiety (wersja oznaczona jako 0) zawierającą 30 pytań.

Autor przeprowadził badanie pilotażowe. Zanim jednak do tego doszło, ankieta została poddana ocenie jakościowej. Zaprezentowano ją 10 osobom o różnym poziomie wykształcenia. Autor prosił o wypełnienie kwestionariusza, następnie z każdą z osób omawiał na ile pytania były zrozumiałe. Etap ten zaowocował przeformułowaniem 3 pytań oraz uzupełnieniem ankiety o 3 kolejne pytania. Tak powstała wersja ankiety oznaczona numerem 1 gotowa do badań pilotażowych.

Dodatkowo aby upewnić się, że język używany w ankiecie jest przystępny dla respondentów autor odniósł się do obiektywnych miar. W praktyce badawczej zwraca się uwagę na stopień złożoności tekstu. Średnia długość zdań (pytań i stwierdzeń) w kwestionariuszu wynosiła 15 wyrazów. Wskaźnik mglistości FOG Gunninga507 wyniósł w przybliżeniu 9⁵⁰⁸. Oznacza to, że jest to poziom tekstu uważany za typowy w komunikacji z szerokim gronem odbiorców, i który powinien być zrozumiały dla osób z wykształceniem średnim.

Autor zdecydował się na wprowadzenie w badaniu bardzo szczegółowej metryczki (pytano m.in. o płeć, wiek, wykształcenie, branżę i wielkość firmy zatrudniającej respondenta. Mimo, że J. Górniak wykazał, że płeć nie różnicuje znacząco postaw wobec pieniędzy509 autor zdecydował się na poddanie analizie również tej zmiennej. Ta część metryczki umieszczona była na początku ankiety. Dzięki temu, w zależności od wybranej przez respondenta płci pytania zadawane były w odpowiedniej dla niego formie gramatycznej (Pan lub Pani). To rozwiązanie zwiększyło przejrzystość tekstu i całej ankiety.

Autor zakładał, że na percepcję wynagrodzenia będzie miała wpływ sytuacja materialna badanych. Przy pomiarze tej zmiennej nie zawsze sprawdzi się pytanie dotyczące poziomu zarobków, gdyż znaczna część społeczeństwa żyje w kilku osobowych gospodarstwach domowych. Z punktu widzenia badania, idealnym byłoby pytanie dotyczące dochodów na

507 Wskaźnik mierzący przejrzystość i łatwość w zrozumieniu tekstu; Gunning R.; The Fog Index After Twenty Years; Journal of Business Communication January 1969 6: 3-13,

508 obliczono za pomocą narzędzi http://www.logios.pl/ oraz http://www.trzyw.pl/gunning-fog-index/. Logios wskazał 9-10, zaś Trzyw.pl obliczył wskaźnik jako 8,7.

150

jedną osobę w gospodarstwie domowym. Odpowiedź na takie pytanie jest jednak bardzo obciążająca dla respondenta (należy zsumować dochody – najlepiej roczne oraz podzielić na liczbę osób w gospodarstwie). Z poważnych przyczyn autor zdecydował się na pomiar sytuacji ekonomicznej za pomocą dwóch pytań: wysokość własnych zarobków wyrażonych w kwocie netto oraz prostego pytania na jakie rzeczy może sobie pozwolić respondent. Pytania te, autor uznał za wrażliwe, dlatego zostały umieszczone na końcu ankiety aby nie zniechęcić respondenta do udziału w badaniu.

Ankieta została przetestowana podczas badania pilotażowego na próbie 58 osób. Po wstępnym przeliczeniu wyników dokonano kolejnych korekt. Ostateczna wersja ankiety zaprezentowana jest w załączniku nr 2.

Ankieta, oprócz standardowych pytań, zawierała również 7 eksperymentów. Polegały one na zadawaniu co drugiemu badanemu innej wersji pytania – aby później móc zweryfikować różnicę w odpowiedziach spowodowaną przez zmianę sposobu formułowania pytania. Szczegółowy opis zawiera załącznik 2.

Dodatkowo w przypadku dwóch pytań zaprojektowano mechanizm, który w zależności od odpowiedzi na wybrane pytanie dodawał kolejne pytania do ankiety. Było to możliwe dzięki wykorzystaniu w badaniu komputera.

Zaprojektowany kwestionariusz został przygotowany w formie strony internetowej przez zewnętrznego programistę. Autor zakupił również domenę www.percepcjawynagrodzenia.pl, na której umieszczono ankietę. Wykorzystanie dedykowanego rozwiązania pozwoliło na pełną dowolność w tworzeniu pytań jak również wykorzystanie opisanych później eksperymentów. Dodatkowo wyeliminowało to problem ewentualnie wyświetlanych reklam. Reklama w internecie, niezależnie od typu, z pewnością odciągałaby uwagę respondenta. Prawdopodobnie wpływałaby również na zachowania badanych, którym np. reklama kredytu na dom mogłaby prymować pewne idee. Strona badania została przygotowana w sposób mający, w miarę możliwości, pozbawić ankietowanych jakiegokolwiek kontekstu. Instrukcje i pytania wyświetlane były kolejno na białym tle. Nazwa badania, jak również domeny, były wybrane w ten sposób, aby nie wprowadzać respondenta w błąd. Faktycznie badano percepcję. Autor nie wymienił jednak słów takich jak „możliwość kształtowania percepcji” co mogłoby budzić negatywne emocje u respondentów lub mechanizmy obronne.

151 Strona www została przygotowana w taki sposób, aby niezależnie od przeglądarki czy systemu operacyjnego na komputerach badanych wyglądała tak samo. Choć pewnych różnic takich jak np. sposoby wyświetlania czcionek przez komputery MAC i PC nie da się uniknąć, to efekt końcowy był w pełni satysfakcjonujący. Różnice w wyświetlaniu ankiety na różnych komputerach lub przez różne przeglądarki były niezauważalne dla przeciętnego użytkownika. Po przygotowaniu narzędzia, system poddano intensywnym testom. Ich celem była weryfikacja czy stworzony mechanizm do zbierania danych jest niezawodny i czy każdą odpowiedź respondenta jest kodowana i zapisywana w bazie danych w odpowiedni sposób. Była to żmudna procedura, gdyż wymagała sprawdzenia każdej możliwej odpowiedzi w każdym pytaniu. Dodatkowo autor badania, jako że posiada podstawową wiedzę z zakresu programowania samodzielnie dokonał sprawdzenia kodu programistycznego strony.

Przygotowana na stronie ankieta zawierała tzw. pasek postępu. Wraz z odpowiedziami na kolejne pytania respondent widział postęp w wypełnieniu ankiety oraz ile pozostało do końca. Wcześniejsze doświadczenia badawcze autora potwierdzają, iż wprowadzenie paska postępu zmniejsza ilość osób, które rezygnują z badania w czasie udzielania kolejnych odpowiedzi.

Rysunek 4.1: „Pasek postępu” na stronie internetowej

Źródło: fragment strony internetowej stworzonej przez autora

Zastosowanie metody badania online pozwoliło również na pomiar czasu wypełnienia ankiety. Zmienna ta została wykorzystana m.in. podczas procedury czyszczenia bazy danych, opisanej poniżej.

152

Przebieg badania

Do badania zaproszono respondentów za pośrednictwem tzw. newslettera510 portalu wynagrodzenia.pl⁵¹¹, rynekpracy.pl⁵¹² oraz jobs.pl⁵¹³. W przypadku dwóch pierwszych grup, z listy odbiorców wykluczono powtarzające się adresy email oraz wykluczono osoby deklarujące pracę w dziale personalnym (dalej nazywanym HR). W przypadku obu portali jest to dość znaczna liczba odbiorców, która spowodowałaby nadreprezentację specjalistów HR w badanej populacji. Autor zakłada, że specjaliści ds. zasobów ludzkich, jako osoby zawodowo zajmujące się m.in. płacami, mają znacznie większą wiedzę o mechanizmach wynagradzania niż przeciętny Polak. Dodatkowo stykają się z problematyką wynagradzania innych ludzi na co dzień, co z pewnością ma wpływ na to jak sami postrzegają wynagrodzenie.

Zaproszenie do badania zostało wysłane łącznie na 253 054 adresów email. 165 912 adresów pochodziło od osób zarejestrowanych na portalu www.wynagrodzenia.pl, 27 771 to adresy osób zarejestrowanych na portalu rynekpracy.pl. Pozostałe 59 371 adresów to osoby zarejestrowane jako odbiorcy wiadomości serwisu jobs.pl. Każda z osób z bazy danych uprzednio wyraziła zgodę na otrzymywanie tego typu informacji. Wiadomość e-mail z zaproszeniem do badania, oprócz samego zaproszenia zawierał również informacje o nadawcy jak również sposobie wypisania się z listy odbiorców tego typu.

Prawdopodobne jest, iż niektórzy z odbiorców zaproszenia byli zarejestrowani zarówno na portalu jobs.pl jak również na wynagrodzenia.pl lub rynekpracy.pl. Autor zakłada jednak, że nawet w przypadku gdy ktoś otrzymał zaproszenie z dwóch różnych źródeł to wypełnił ankietę najwyżej jeden raz.

Autor zdecydował się na wybór właśnie takich baz danych z kilku przyczyn. Wśród czytelników tych stron znajduję się głównie osoby z wykształceniem wyższym pracujące na stanowiskach specjalistycznych. Są to osoby, na którym zwykle najbardziej zależy pracodawcom, które zarabiają więcej niż przeciętnie, a ich system wynagrodzeń bywa złożony z wielu elementów. Kolejnym niezwykle istotnym powodem był dostęp do bazy danych, który w zamian za udostępnienie wyników badania otrzymał autor. Realizacja badania takiej skali, na losowej próbce Polaków514 z wykorzystaniem zewnętrznych firm badawczych kosztowałaby

510 wysyłanej okresowo korespondencji na adres e-mail 511 Portal internetowy poświęcony tematyce wynagrodzeń 512 Portal internetowy poświęcony problematyce rynku pracy 513 Portal internetowy zawierający ogłoszenia o pracę

514 co wyklucza zastosowanie ankiet internetowych, gdyż nie wszyscy mają dostęp do internetu oraz nie ma stosownego operatu losowania.

153 w przybliżeniu 45 000 PLN515. Losowa próba nie była konieczna do realizacji zamierzeń badawczych autora, więc jej zapewnienie byłoby tylko niepotrzebnie wydatkowanymi pieniędzmi.

Nielosowa próba badawcza wyklucza wykorzystanie niektórych procedur statystycznych. Autor nie jest uprawniony aby stosować metody wnioskowania statystycznego do całej populacji. Jak mówi D. Szreder w próbach nie losowych „nie jest możliwa kontrola ani średniego błędu, (…) ani współczynnika ufności, który (…) nie ma racji bytu we wnioskowaniu na podstawie próby nieprobabilistycznych”516. Najważniejsze jednak, co dodaje D. Szreder, jest to, że „zaobserwowane prawidłowości w próbie odnieść można nadal do zbiorowości, której próba jest reprezentantem, jednakowoż bez przypisywania im wielkości błędu lub prawdopodobieństw ich prawdziwości”517. Jak widać uprawnione jest przenoszenie wyników z badań na próbach nielosowych na całą populację. Należy jednak pamiętać, że w takim przypadku nie można określić wielkości i prawdopodobieństwa błędu statystycznego. O jakości wnioskowania będzie decydować jakość zrealizowanej próby. Chodzi głównie o ilość respondentów oraz ich strukturę w porównaniu do całej populacji.

Zbieranie danych prowadzono w dniach 28.10.2014 do 23.11.2014

Łącznie uzyskano 2390 odpowiedzi. Stopa zwrotu wynosiła 0,9%. Autor uznaje to za relatywnie dobry wynik biorąc pod uwagę efektywność zaproszeń przesyłanych za pośrednictwem poczty email.

Do analizy nie włączano odpowiedzi uzyskanych w badaniu pilotażowym, gdyż kwestionariusz został zmieniony po przeprowadzeniu pilotażu.

Zebrane dane zostały następnie poddane obróbce i analizie z wykorzystaniem oprogramowania Statistica w wersji 10.

Czyszczenie bazy danych

Przed rozpoczęciem dalszych prac przeprowadzono procedurę czyszczenia bazy danych. Autor zlecając wykonanie strony internetowej prosił programistę o umieszczenie mechanizmu mierzącego czas wypełnienia ankiety. Długi czas wypełnienia ankiety świadczył, iż ankietowany np. zrobił przerwę podczas jej wypełniania. Ta sytuacja, zdaniem autora, nie

515 na podstawie ofert firm badawczych TNS Polska, PMR oraz Mands Badania Rynku i Opinii 516 Szreder M.; Losowe i nielosowe próby w badaniach statystycznych; Dydaktyka i Nauka; Przegląd Statystyczny; LVII- Zeszyt 4; 2010; str. 171

154

wpływała znacząco na jakość odpowiedzi. Głównym celem mechanizmu było odrzucenie odpowiedzi osób, które wypełniły ankietę zdecydowanie zbyt szybko. Aby ustalić czas wypełniania ankiety autor przeanalizował rozkład czasu trwania badania.

Tabela 4.1: Rozkład czasu wypełnienia ankiety przed czyszczeniem zbioru (dane w minutach i dziesiętnych minuty) Liczbność (N) ^minimum dolny kwartyl ^mediana średnia (M) górny kwartyl ^maksimum odchylenie standardowe (SD) 2390 0,2 7,7 9,8 15,0 12,7 2794,1 66,7

Źródło: opracowanie własne

Aby upewnić się, ile czasu potrzeba na wypełnienie kwestionariusza, autor samodzielnie wypełnił ankietę. Zajęło mu to 3 minuty i 40 sekund518. Powyższe wyliczenia oraz empiryczna weryfikacja przyczyniły się do decyzji o usunięciu ankiet wypełnionych szybciej niż 3 minuty oraz dłużej niż 200 minut. Przełożyło się to na usunięcie 4 przypadków wypełnień trwających poniżej 3 minut oraz 9 przepadków wypełnień powyżej 200 minut.

Po tej operacji czas wypełniania ankiet przybrał następujący rozkład.

Tabela 4.2: Rozkład czasu wypełnienia ankiety po usunięciu ankiet skrajnych wg zmiennej czas wypełniania.

N minimum ^dolny

kwartyl ^mediana średnia ^górny

kwartyl ^maksimum

odchylenie std.

2377 3,6 7,7 9,7 12,4 12,6 195,8 13,4

Źródło: opracowanie własne

Kolejnym etapem była analiza przypadków odstających. Rozpoczęto od deklarowanych zarobków. Przypadki 50 osób najmniej oraz najwięcej zarabiających poddano ocenie jakościowej.

Z arkusza usunięto 32 ankiety wypełnione przez osoby, które zadeklarowały miesięczne zarobki poniżej 100 PLN. Kolejna najmniej zarabiająca osoba zadeklarowała 200 PLN, autor po analizie jej odpowiedzi uznał, że jest to logicznie spójny i wartościowy rekord w badaniach.