Wiersze księdza Jerzego hajdugi należą do tego nurtu polskiej poezji, która w ostatnich latach zajmuje ważne i szczególne miejsce na mapie polskiej twórczości lirycznej, a mianowicie do poezji kapłańskiej. Terminem tym określam twórczość, w której podmiot liryczny daje się scharakteryzować jako kapłan, bezpośrednio poprzez autoidentyfikację lub pośrednio przez tematykę, która ujawnia specyfikę stanu kapłańskiego w różnoraki sposób1.
dorobek literacki Jerzego hajdugi zasługuje na analizę, gdyż – zdaniem Piotra Urbańskiego – w wierszach tego księdza odnajdujemy to, czego niezmiernie brakuje we współczesnej polskiej poezji, czyli dyskretnego wzruszenia, którego mistrzem był horacy. Czytelnik nie znajdzie tutaj patosu, pozornej wzniosłości ani krzyku, gdyż Jerzy hajduga – podążając ścieżką wytyczoną przez Tadeusza Różewicza – proponuje pozornie chłodny opis codziennych sytuacji, który ma właśnie stanowić
przyczynek do budzenia emocji2.
Materiał do poniższych analiz językowych wykładników sacrum zaczerpnięty został z tomiku pod tytułem Rozerwanie nieba, w którym oprócz nowych wierszy znalazły się również liryki z innych poetyckich zbiorów, takich jak: Nawrócenie św.
Augustyna, Najtrudniej Bogu, Panie, Ty wiesz, Zabłądzić, Zamilczenia, Beze mnie, Droga krzyżowa.
definicję sacrum podał w swoim opracowaniu Rudolf Otto, w ogólnym ujęciu termin ten oznacza przedmiot czci, lęku, tajemnicę, a jego istotę stanowi nie tyle Bóg, ile ustosunkowanie się człowieka do Boga3. Pomijając szczegółowe rozważania religioznawcze na ten temat, przyjmuję – za Stefanem Sawickim – że w prezento-wanych analizach: „Sacrum będzie rozumiane po prostu jako hasło wywoławcze dla różnorodnych elementów sakralnych, związanych z religijną postawą, z tym, co nadnaturalne, (...) przede wszystkim sacrum dla naszego kręgu kulturowego
1 Szerzej na ten temat w opracowaniu M. Kabata, Współczesna poezja kapłańska – cechy stylowe, Szczecin 2010, s. 9-17.
2 P. Urbański, Posłowie, (w:) J.hajduga, Rozerwanie nieba, Kraków 2006.
3 R. Otto, Świętość, przekład B. Kupis, Wrocław 1993, s. 20 – 35.
najistotniejsze, sacrum chrześcijańskie”4. dla poniższych rozważań istotne jest rozróżnienie terminów – węższego pojęciowo sanctum i szerszego sacrum. Zgodnie ze stanowiskiem Zofii Zarębianki mianem sanctum określam wszystko co odnosi się wyłącznie do Boga – Boga, który sam jest święty i stanowi źródło świętości, natomiast sacrum definiuję jako znak, który odnosi się do rzeczywistości sanctum, ale znajduje się poza nią i sam nie jest święty5.
W twórczości Jerzego hajdugi kreowana jest poetycka rzeczywistości, w której sfera sacrum przeplata się ze sferą profanum. Zgodnie z literaturą przedmiotu etymo-logię tego terminu wywodzę z języka łacińskiego: fanum to obszar, którego granice wyznaczone zostały świętą formułą kapłańską, zaś pro- fanum to wszystko, co się poza tymi granicami mieści6. Obie sfery współtworzą tutaj obraz przeżyć podmiotu lirycznego, lokalizacja sacrum jest wynikiem odróżnienia od profanum – obrazy grzechu są zazwyczaj tłem dla uwypuklenia sacrum.
W poezji religijnej sanctum uwidacznia się bezpośrednio w wypowiedziach modlitewnych do niego skierowanych. Poezja kapłańska szczególnie często przybiera postać modlitwy7. Modlitwa poetycka stwarza bowiem możliwość nie-skrępowanego otwarcia się na świat pozazmysłowy, modlący się podmiot liryczny uznaje Boga za kogoś ponad, nie ma wobec niego tajemnic; Bóg staje się dla niego wyznacznikiem wszystkich wartości8. Co ciekawe, tak charakterystycznej formy wypowiedzi dla poezji kapłańskiej na próżno szukać jednak w analizowanym tomiku – żaden z liryków nie spełnia trójelementowego wzorca modlitewnego:
invocatio, petitio, fructus.
Natomiast w poezji Jerzego hajdugi znajdziemy wiele wypowiedzi kontempla-cyjnych, w których sanctum jest przedmiotem rozmyślań i refleksji, a bezpośrednio uobecniają je określenia Boga. do tej grupy należy zaliczyć modlitwy kontemplacyj-ne – realizujące zjawisko modlitewności szczątkowej9 – czyli utwory, które zawierają krótkie apostrofy do Boga, ale brakuje w nich dalszych i koniecznych elementów modlitwy – petitio i fructus.
Typowym przykładem modlitwy kontemplacyjnej jest wiersz pod tytułem Moja liturgia powrotów, w którym czytamy:
4 S. Sawicki, Sacrum w literaturze, (w:) Problemy teorii literatury, wyb. h. Markiewicz, seria 3, Wro-cław 1988, s.359.
5 Z. Zarębianka, O poezji religijnej i sposobach jej badania, „Roczniki humanistyczne” 1990, z.1, s.26.
6 por. M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia, przekł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1970; J. Wierusz-Kowal-ski, Język a kult. Funkcja i struktura języka sakralnego, „Studia Religioznawcze PAN” 1973, nr 6, s.133
7 Szerzej, por. M. Kabata, op.cit.
8 Por. Sawicki, Sacrum..., op.cit., s. 99.
9 Por. Z. Zarębianka, O poezji..., op. cit., s. 49: „Często dzieje się tak, że dany tekst lub jego frag-ment uznajemy za modlitewny tylko przez fakt, iż jest zwrotem skierowanym do istoty najwyższej, w niczym natomiast nie musi przypominać utartych schematów modlitewnych”.
A
ARTYKUŁY...o Panie tak położyć dłoń aby dzieci / myślały że jest lżejsza od krzyża / a ci co nie są dziećmi / że to przyjaźń.
Zaprezentowany liryk zawiera apostrofę o Panie i eliptycznie zasugerowane formy: proszę, chcę, które odsyłają do refleksyjnych słów o krzyżu, symbolizującym cierpienie Boga, ale też człowieka. Całość poetyckiego przekazu skłania do zadumy nad relacjami między ludźmi i ich związkami ze sferą świętości.
Inne egzemplifikacje odniesień do sanctum wykorzystywane w modlitwach kon-templacyjnych to: o Boże, Ojcze, Panie, Jezu, o Jezu, O Jezu Przybity oraz zaimki w formach np.: Ciebie, Cię, do Ciebie, Ty. Jako ciekawy przykład takiej modlitwy może posłużyć wiersz:
Jezu czy to może być prawda / co mówią o nas ludzie / że to przez Ciebie / i przez mnie / przez naszą miłość / taki dobry chłopiec / mój przyjaciel / zostawił wszystkich / i wszystko / zamknął za sobą / bramę / klasztorną.
Pytanie retoryczne skierowane do Jezusa stanowi nawiązanie do konwencji modlitwy i umieszcza sanctum w kręgu poetyckich rozważań. Podstawę do refleksji stanowi jednak przeciwstawienie życia świeckiego życiu zakonnemu; zestawienie sfer sanctum i profanum – świata Bożej miłości ze światem plotek. Ponadto do zastanowienia ma skłonić ironia widoczna w sformułowaniu taki dobry chłopiec, które uwypukla żal, stratę i odzwierciedla sposób widzenia charakterystyczny dla rzeczywistości profanum. Słowa zostawić wszystko i wszystkich – będące aluzją do ewangelicznych słów Jezusa o pozostawieniu bliskich i podążaniu za nim – wpro-wadzają w sferę sacrum, którą symbolizuje brama klasztoru.
Należy zaznaczyć, że formy zaimkowe tylko dzięki kontekstowi możemy odnieść do sanctum, najlepszy przykład stanowią strofy:
...Ty wiesz / dobrze wiesz / snuje się / dreszcz / jak dym / po zgaszonej / świecy.
Zaimek ty i powtórzenia czasownika wiedzieć, nie dają podstaw do religijnych interpretacji, ale już wraz z tytułem całego wiersza: „Panie, Ty wiesz, że Cię kocham”
– będącym wyznaniem apostoła Szymona Piotra, zawartym w ewangelii św. Jana (J 21, 16) – stanowi bezpośrednie odwołanie do kręgu sanctum.
Osobną grupę w analizowanej poezji stanowią nieapostroficzne określenia Boga, które jednoznacznie przywołują sanctum, ich zadaniem jest wprowadzić rzeczy-wistość liryczną w sferę sakralną i wskazać jej odmienny wymiar. Są to leksemy:
Chrystus, Bóg, Pan Bóg, w kontekstach, np.:
...co będzie / z tobą mamo / gdy w końcu / sam Bóg / ci powie, / że / twój syn Jerzy / jest księdzem / da sobie / radę / bez / ciebie;
...to znaczy zabić Boga / zabić człowieka / zabić Boga / w człowieku / było ciężko / najciężej / Bogu;
...oparty o mur / zastanawiam się / z której strony / Bóg zagląda.
Odniesienia do sanctum mają miejsce również przez wykorzystanie cytatów biblijnych, np.: w utworze:
W szpitalnej sali pusta rama / (...) / Bóg jest Miłością / powtarzam po cichu / coraz ciszej / ze strachu / przed sobą.
do zacytowanego wiersza został włączony fragment biblijnego wersetu: „Kto nie miłuje, nie zna Boga, gdyż Bóg jest miłością” [1J 4, 8 BW].
Innym ciekawym przykładem wykorzystania nieapostroficznego określenia sanc-tum jest poniższy liryk:
Bóg jeden wie / czy to było potrzebne / ta godzina z tobą / ta wieczność / cały dzień / nachyla się nami / ku wieczorowi / pod lampą / jeszcze leży / trzydzieści / srebrników...
Sformułowanie Bóg jeden wie odnoszące się do frazeologizmu Bóg jeden (jedy-ny) wie, Bóg raczy wiedzieć w polszczyźnie ma charakter książkowy i funkcjonuje w znaczeniu „o kimś o czymś nic nie wiadomo, nikt nic nie wie” (USJP) i stanowi przykład desakralizacji sformułowań związanych pierwotnie ze sferą sanctum. Jednak w prezentowanym wierszu frazeologizm ten nabiera ponownie odniesień sakralnych i traci swoje metaforyczne znaczenie, aby skłonić do zadumy nad wykorzystaniem czasu na rzeczy potrzebne i dobre w kontekście wieczności. Klamrę interpretacją stanowi biblizm trzydzieści srebrników symbolizujący zdradę Judasza.
Podobny przykład przywołania sanctum znajdziemy w liryku pod tytułem: „Po-zostawiony”:
...nie było wzruszeń / wymiany adresów / odchodząc / powiedziałaś / zostań z Bogiem / odchodząc / wróciłaś jeszcze / dziękować / że zostaje.
Zwrot zostać z Bogiem, będący w polszczyźnie formułą pożegnania, tutaj pełni także inne funkcje. Poeta, sięgając po obiegową konstrukcję, która często pozba-wiona jest już sakralności uprawia pewnego rodzaju grę słowną. Posiłkuje się on zarówno zabiegiem desakralizacji, jak i literalnym odniesieniem religijnym – w ten sposób bawi się znaczeniem dosłownym i metaforycznym, aby pokazać świat sanc-tum na tle sfery profanum.
Przeanalizowane przykłady realizują wzorzec bezpośredniego przywoływania sanctum, ale w omawianej twórczości mamy również do czynienia z licznymi języ-kowymi wykładnikami uobecniającymi sacrum. Należą do nich:
- symbole religijne: krzyż;
- określenia miejsc: ołtarz, klasztor, kościół, konfesjonał, świątynia, kaplica;
- nazwy nabożeństw: liturgia, różaniec, msza prymicyjna, modlitwa;
- nazwy sakramentów: spowiedź;
- nazwy osób duchownych: kapłan, papież, wikary, mnich, ksiądz;
- nazwy przedmiotów związanych z obrzędami liturgicznymi i tradycją chrześci-jańską:
patena, stuła, sutanna;
- nazwy dogmatyczne: zmartwychwstanie, niebo;
- nazwy świąt chrześcijańskich: Boże Narodzenie.
A
ARTYKUŁYPodobnie jak językowe odniesienia do sanctum także leksyka uobecniająca sac-rum ma wskazywać w przestrzeni poetyckiej na sferę religijną, bez której podmiot liryczny nie może zrozumieć otaczającego świata.
Ponadto warto zwrócić uwagę na językowe przykłady pośredniego uobecniania sacrum. W analizowanej twórczości takim zabiegom służą wprowadzane do rzeczy-wistości lirycznej postacie biblijne, np. Szymon z Cyreny w kontekście:
Szymon z Cyreny / to ten / który / pomaga / nieść / krzyż / Chrystusowi / to ten / który / od rana / stoi / za tobą / w kolejce / po chleb.
dzięki przywołaniu postaci biblijnej poecie udaje się zestawienie czasu biblijnych wydarzeń z czasem współczesnym czytelnikowi. Takie środki językowe mają uwy-puklić aktualność ewangelicznych nauk i religijnych odniesień.
Identyczną rolę odgrywają aluzje biblijne, które również stanowią przykład po-średniego uobecniania sacrum, np.:
...ze wstydu / chowasz / twarz/ (...) / w moich / palcach / trzcinie / nadłamanej.
Wyrażenie trzcina nadłamana przywołuje bogate konteksty biblijne: Księgę Iza-jasza [Iz 42,3] a w niej cytat będący zapowiedzią przyjścia mesIza-jasza: „Nie złamie trzciny nadłamanej, nie zgasi knotka o nikłym płomyku. On niezachwianie przynie-sie Prawo” oraz ewangelię św. Mateusza [Mt 12,20] i fragment, który pokazuje, że starotestamentowe proroctwo się spełniło.
Poeta dzięki aluzji biblijnej i jej symbolice – trzcina oznacza kruchości i niestałości – z jednej strony podkreśla słabość człowieka, z drugiej zaś wskazuje na perspektywę
jaką daje religia chrześcijańska.
W innym utworze sformułowanie chodzić po ziemi jest aluzją do ewangelicznej sceny, w której Jezus chodzi po wodzie [Mt 14, 28-29]:
moim żywiołem oto / stanie się chyba chodzenie po ziemi.
Wskazana tutaj aluzyjnie antynomia, podkreśla zestawienie dwóch światów sac-rum i profanum, które ma skłonić odbiorcę do refleksji nad swoją wiarą.
Ponadto ewokacja sacrum odbywa się przez wprowadzanie leksyki profanum, jak na przykład w poniższych dwóch wersach:
...delikatny wikary / masuje kolana / przed chwilą klęczał / prowadzi pierwsze grzechy / pierwszej miłości / do ołtarza...
Wyraz grzech przywołuje naturalną opozycję grzeszność – świętość i przez tak zasugerowany kontrast pośrednio nawiązujące do sfery sacrum.
Najlepszy przykład nierozłączności obu tych sfer dostarcza wiersz, w którym umieszczono obok siebie formy Chrystus i Judasz:
Chrystus, Judasz, Chrystus / w końcu rzuciłem się na łóżko / okryłem kocem / ktoś jeszcze zapłakał we mnie.
Warto nadmienić, że zaprezentowane leksykalne sposoby uobecniania sacrum nie wyczerpują zagadnienia od strony analiz lingwistycznych. Sporadycznie bowiem wykorzystany jest przez księdza Jerzego hajdugę zabieg sakralizacja przestrzeni
lirycznej przez składniową organizację wypowiedzi, czyli przez powtórzenia i wyli-czenia10.
Podsumowując, świętość w poezji księdza Jerzego hajdugi uobecniana jest różno-rako. Przede wszystkim sanctum uwidacznia się w bezpośredni sposób przez użycie apostroficznych lub niepostroficznych określeń Boga, a sacrum – przez symbolikę religijną, określenia miejsc związanych z kultem, nazwami nabożeństw itp. Ponadto sacrum ujawniane jest pośrednio przez liczne aluzje biblijne oraz w opozycji do sfery profanum. Wszystkie leksykalne sposoby uobecnienia sanctum i sacrum w omawia-nej poezji składają się na rzeczywistość liryczną, w której wiara w Boga łączy się z obrazami miłości do człowieka. Przywołania sfery sakralnej, mają budować klimat refleksji i skłaniać do zadumy nad miejscem człowieka we współczesnym świecie.
W poezji kapłańskiej – jak słusznie zauważa Piotr Urbański – często pojawiają się językowe klisze zaczerpnięte z języka biblijnego, teologicznego, które – oprócz popisu erudycyjnego – semantycznie są puste, a jedynie skrywają człowieka i jego wrażliwość11. O prezentowanej twórczości w żadnym razie tego powiedzieć nie można, gdyż nie ma w niej zbędnych słów, każdy wers jest przemyślany, a utwór stanowi interpretacyjną całość. Z pewnością poetycka strofa księdza Jerzego hajdugi wzbo-gaca swoją oryginalnością polską poezję kapłańską i otwiera jej nowy rozdział.
RESUME
Artykuł na temat: „Sacrum w poezji księdza Jerzego hajdugi” włącza się w cykl badań nad językiem współczesnej polskiej poezji kapłańskiej. Cechą omawianej liryki jest oszczędność słowa – przejawiająca się w bardzo krótkich wersach – stąd też przedmiot analiz stanowi warstwa leksykalna. Odwołania do sfery sakralnej zostały omówione w ramach odniesień do sanctum (bezpośrednio przez użycie określeń Boga) i sacrum (przez symbolikę religijną, określenia miejsc, nabożeństw, aluzje biblijne). Składają się one na rzeczywistość liryczną, w której wiara w Boga łączy się z obrazami miłości do człowieka i służą refleksji nad obrazem współczesnego świata.
10 O takich zabiegach językowych szerzej: J. Adamowski, Sakralizacja przestrzeni w polskiej kultu-rze ludowej, (w:) Folklor – sacrum – religia, red. J. Bartmiński, M. Jasińska-Wojtkowska, Lublin 1995, s. 20-31.
11 P. Urbański, op.cit. s. 93.
A
ARTYKUŁYKs. dr hab. Grzegorz Wejman
Wydział Teologii Uniwersytetu Szczecińskiego