Sformułowanie scenariuszy w zakresie zarządzania regionem Arktyki w perspekty-wie piętnastu lat nastręcza pewnych trudności, z uwagi na perspekty-wielość czynników mogących wpłynąć na rozwój sytuacji. Znaczenie będą mieć nie tylko polityki arktyczne poszcze-gólnych państw arktycznych, ceny i popyt na arktyczne surowce, tempo zmian klimatu i topnienia pokrywy lodowej, ochrona arktycznego środowiska i ekosystemów, zaanga-żowanie państw spoza regionu czy wreszcie poziom wspólnych wyzwań w regionie. Dwo-ma najważniejszymi, z polskiego punktu widzenia, dość ogólnie określonymi czynnika-mi, wydają się być dynamika współpracy wielostronnej w Arktyce oraz wpływ sytuacji globalnej.
Scenariusz II:
Arktyczna wyspa na morzu globalnych relacji
Scenariusz I:
Pełna integracja
Scenariusz IV:
Arktyka w niebezpieczeństwie Scenariusz III:
Spadek znaczenia Arktyki
Wysoki poziom współpracy w Arktyce
Niski poziom współpracy w Arktyce
Wysoki wpływ sytuacji globalnej Niski wpływ
sytuacji globalnej
Ryc. 5. Scenariusze rozwoju sytuacji współpracy politycznej w Arktyce.
Opis zmiennych
Jako najważniejsze zmienne przyjęto dynamikę (poziom) współpracy multilateralnej w Arktyce oraz wpływ sytuacji globalnej na relacje w regionie. Przedstawione tu scena-riusze stanowią wypadkową interakcji obu czynników. Poziom współpracy wielostronnej determinowany jest wspólnotą interesów i wizji przyszłości regionu. Rozwój instytucji, przede wszystkim Rady Arktycznej, oraz wspólnie generowana wiedza (w drodze współ-pracy naukowej i wspólnych projektów RA) mają niebagatelne znaczenie w dalszym stymulowaniu pogłębiania tej współpracy. Istotny jest w niej również udział państw spo-za regionu i ich poparcie dla ustanowionego porządku międzynarodowego (rozumiane jako brak kontestacji). Ponadto ważnym elementem w dynamice współpracy jest rów-nież jej efektywność, definiowana jako zdolność rozwiązywania problemów. Immanent-ną cechą tej zmiennej jest przy tym jej podatność na wpływ czynników zewnętrznych.
Wpływ sytuacji globalnej oznacza w tym miejscu całokształt czynników, które mając swe źródła poza regionem, wywierają na niego istotny wpływ. Do najważniejszych czyn-ników należą ceny surowców i zapotrzebowanie na nie na globalnym rynku, związany z tym wzrost lub spadek aktywności gospodarczej w Arktyce, który przysporzyć może więcej wyzwań dla zarządzania. Ponadto, jak pokazała sytuacja na Ukrainie, konflikty w innych miejscach świata mogą wpływać na instytucje zarządzania w Arktyce.61 Fun-damentalną cechą wszelkich przewidywań dotyczących zarządzania w regionie jest znaczna liczba zmiennych interweniujących, które mogą istotnie wpłynąć i zakłócić pro-ponowane tutaj opcje rozwoju sytuacji.
Scenariusz I: Pełna integracja
W wyniku dalszego pogłębienia współpracy i dobrych relacji między państwami ark-tycznymi Rada Arktyczna staje się de facto organizacją międzynarodową, na forum któ-rej podejmowane są najważniejsze decyzje dotyczące regionu. Kreatywne wykorzystanie dostępnych środków (dalszy rozwój wiążących instrumentów międzynarodowych pod auspicjami RA) oraz podjęcie najbardziej kontrowersyjnych kwestii umożliwiają podej-mowanie i efektywne rozwiązywanie problemów. Z uwagi na rozwój aktywności gospo-darczej (wydobycie surowców, uruchomienie szlaków transportowych na dużą skalę) Arktyka zostaje zintegrowana i ściśle powiązana z globalnymi rynkami i odgrywa dla nich pierwszorzędną rolę. Z drugiej strony, również to, co dzieje się na światowych ryn-kach i w relacjach międzynarodowych, mocno wpływa na sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą w regionie. Region jest w pełni zintegrowany z resztą świata, czego bene-ficjentami są również kraje spoza regionu. Ich rola w systemie zarządzania jest znaczna dzięki dużym inwestycjom, zaangażowaniu politycznemu i wkładowi w naukowe pozna-nie regionu. Współpraca między państwami arktycznymi i pozna-niearktycznymi jest pierwszo-planowa dla zachowania i ochrony środowiska naturalnego Arktyki, co jest z sukcesem
61 Dotychczas wpływ ten był umiarkowany (bojkot przez Kanadę i USA spotkania grupy zadaniowej ds. metanu i sadzy RA w Moskwie, odwołanie spotkania wiceministrów RA przez kanadyjskie prze-wodnictwo, obniżenie poziomu i liczebności delegacji na wiele spotkań RA), jednak nie można wykluczyć dalszych negatywnych skutków w tym względzie.
realizowane. Polska, która odegrała istotną rolę w ukształtowaniu statusu aktorów nie-arktycznych w systemie zarządzania w Arktyce, posiada ugruntowaną pozycję i renomę w kwestiach dyplomatycznych i naukowych.
Scenariusz II: Arktyczna wyspa na morzu globalnych relacji
Rozwój współpracy regionalnej znacznie przyspiesza, jednak uwaga zostaje skupiona na kwestiach instytucjonalnych i poprawieniu efektywności wspólnych działań państw w Arktyce. Sytuacja aktorów niearktycznych nie uległa znaczącej zmianie, mimo ich zaangażowania ekonomicznego w regionie. Skoro tempo topnienia pokrywy lodowej oraz ceny surowców na globalnym rynku czynią gospodarcze wykorzystanie Arktyki nie-opłacalnym, jest ona słabo powiązana ekonomicznie z resztą świata, a przez to odporna na wpływ fluktuacji na rynkach. Wypracowanie odpowiednich procedur i mechani-zmów w instytucjach, przede wszystkim Radzie Arktycznej, w znacznym stopniu uod-pornia je także na oddziaływanie międzynarodowych stosunków politycznych na współ-pracę w regionie. Mimo wszystko, Arktyka pozostaje regionem o strategicznym znaczeniu dla większości państw arktycznych.
Scenariusz III: Spadek znaczenia Arktyki
Nieporozumienia państw i pogorszenie stosunków z Rosją powodują regres we współpracy międzynarodowej i systemie zarządzania w Arktyce. Rada Arktyczna, choć istotna dla monitorowania sytuacji w regionie, zostaje zmarginalizowana jako forum po-lityczne i podejmujące najistotniejsze decyzje dotyczące regionu. Te najczęściej dotyczą jedynie newralgicznych i najbardziej palących kwestii, ale podejmowane są przez zainte-resowane państwa, najczęściej Arktyczną Piątkę. To powoduje dalszy spadek znaczenia RA. Wstrzymanie inwestycji w regionie oraz jego słaba integracja z globalnymi systema-mi transportowysystema-mi i równie słaba pozycja surowcowa powodują, że Arktyka znajduje się na peryferiach światowej polityki i gospodarki. Zakres współpracy i zarządzania powra-cają do stanu z pierwszej połowy lat 90. XX wieku. Państwa arktyczne podejmują rozmo-wy na temat ustanowienia arktycznego rezerwatu na znacznych obszarach Oceanu Ark-tycznego.
Scenariusz IV: Arktyka w niebezpieczeństwie
Ochłodzenie stosunków z Rosją powoduje znaczne spowolnienie dynamiki rozwoju współpracy i wspólnego zarządzania w Arktyce. Słabość instytucji ujawnia się szczegól-nie mocno w chwili ogromnego wzrostu znaczenia Arktyki dla światowej gospodarki.
Nowe odkrycia na (poszerzonych) szelfach państw arktycznych, rozwój odpowiednich technologii i istotne złagodzenie sytuacji lodowej na Oceanie Arktycznym przyczyniają się do prowadzenia konkretnych planów wydobycia surowców. Poziom transportu sięga siedmiu milionów ton towarów rocznie. Znaczny wzrost aktywności powoduje również zwiększenie ryzyka względem środowiska i bezpieczeństwa działalności. Państwa nad-brzeżne, nie mogąc dojść do porozumienia, wprowadzają niejednolite regulacje ad hoc, aby zapobiec niebezpiecznym sytuacjom. Brak współpracy w ich implementacji powo-duje, że jest to nieefektywne. Integracja ze światowymi sieciami transportowymi wyma-ga terminowości. W kilku miejscach dochodzi do średnich wycieków ropy, kiedy statki
o zbyt słabych klasach lodowych zbaczają z wyznaczonych tras, aby osiągnąć wymagane czasy przepływu. Państwo nadbrzeżne nie jest w stanie samo skutecznie przeciwdziałać skutkom niekorzystnym dla środowiska. W ciągu następnych lat postępuje stopniowa degradacja ekosystemów morskich.