5.2.1. Zarys historii badań
Udział polskich badaczy w zapoczątkowaniu arktycznych badań naukowych oraz współpracy międzynarodowej w tym zakresie jest wyjątkowy, głównie z uwagi na fakt, iż Polska była w tamtym okresie pod rozbiorami, a w gronie badaczy znajdowało się wielu polskich zesłańców na Syberię. Rozwój badań dotyczących obszarów okołobiegunowych w niepodległej już Polsce był możliwy przede wszystkim za sprawą dwóch słynnych pol-skich polarników: Henryka Arctowskiego oraz Bolesława A. Dobrowolskiego. Obaj ba-dacze uczestniczyli w pierwszej wyprawie, która z powodzeniem zimowała w Antarktyce (1897/1899) oraz zdobyli mocną międzynarodową pozycję naukową w zakresie badań polarnych, szczególnie z zakresu meteorologii i geofizyki. Ich zaangażowanie w rozwija-nie badań polarnych w polskich placówkach naukowych, popularyzowarozwija-nie wiedzy na temat odkrywania i poznawania obszarów polarnych, a wreszcie aktywne poparcie dla organizowania polskich wypraw naukowych w obszary arktyczne4 stanowią kamień wę-gielny polskiej aktywności naukowej w Arktyce i Antarktyce.
3 Informacje nt. SCTF opracował P. Graczyk
4 Jak pisał w listopadzie 1929 roku H. Arctowski, rozważając przesłanki włączenia Polski w prace II Międzynarodowego Roku Polarnego: „Według mego zdania Polska powinna wziąć udział, gdyż tego wymaga Jej powaga na terenie międzynarodowym” (Arctowski, 1931b, s. 408). I dalej: „Nieobec-ność nasza byłaby bez wątpienia dla nas szkodliwą. Wykorzystanie zaś tej okazji dla zamanifestowa-nia naszej chęci zajęcia należnego nam stanowiska w rzędzie państw kulturalnych jest
konieczne-W okresie międzywojennym Polska zorganizowała kilka wypraw do Arktyki: najpierw podczas II Międzynarodowego Roku Polarnego (1932–1933) założyła stację badawczą na Wyspie Niedźwiedziej, następnie zaś w późniejszych latach zorganizowała samodzielne wy-prawy na Spitsbergen (w latach 1934, 1936, 1938) i na Grenlandię (1937). Szczególne znaczenie miała ekspedycja w 1934 roku, która skartowała po raz pierwszy duże obszary południowego Spitsbergenu, nadając wielu górom i lodowcom polskie nazwy, które weszły na trwałe na mapy tego regionu. Po II wojnie światowej polscy badacze wrócili do Arktyki dopiero w 1956 roku w związku z decyzją o udziale Polski w III Międzynarodowym Roku Geofizycznym (MRG). Miał wtedy miejsce krótki rekonesans mający na celu znalezienie na Spitsbergenie lokalizacji pod założoną rok później nad fiordem Hornsund polską stację badawczą. Zbudowano ją dla realizacji międzynarodowych zobowiązań wypełnienia pro-gramu MRG w latach 1957–1958. Dzięki powstaniu budynku stacji wraz z infrastrukturą, obecność Polaków od tamtej pory nabrała stałego charakteru i była rozwijana, niekiedy wbrew wielu przeciwnościom natury finansowej, organizacyjnej czy też politycznej. Warto pamiętać, iż wyprawy polarne w czasach PRL pełniły rolę „okna na świat” dla polskiej nauki, gdyż udający się na nie badacze (oraz załogi statków) mogli docierać na miejsca badań bez wiz i ograniczeń. Stacje te były również otwarte na współpracę międzynarodo-wą, niekiedy umożliwiającą omijanie embarga technologicznego wynikającego z rywaliza-cji systemów politycznych w okresie „zimnej wojny”.
Jakkolwiek polityka władz PRL z okresu drugiej połowy lat 70. XX w. wiązała więk-sze oczekiwania pozanaukowe (głównie polityczne – wspieranie ZSRR w „grze o An-tarktydę”, ale też gospodarcze) z południowymi obszarami polarnymi, to polskie badania w Arktyce w latach 70. i 80. rozwijały się zarówno w wymiarze ilościowym (zwiększenie liczby uczestniczących podmiotów), jak i jakościowym (nowe zagadnienia badawcze, publikacje o zasięgu międzynarodowym, wyprawy organizowane przez PAN i poszcze-gólne uniwersytety, rozwój współpracy międzynarodowej). Przyczyniła się do tego grun-towna przebudowa i modernizacja stacji w Hornsundzie w 1978 roku, mimo sprzeciwu władz norweskich, m. in. w związku z ustanowieniem przez Parlament Norwegii Parku Narodowego Południowego Spitsbergenu (1973) dla tego obszaru.
Wyrazem uznania aktywności i osiągnięć naukowych na forum międzynarodowym stało się włączenie Polski w 1991 do IASC wraz z innymi europejskimi krajami nieark-tycznymi. Należy także podkreślić, iż zaangażowanie Polski w prowadzenie badań na Dalekiej Północy stanowiło ważną, o ile nie najważniejszą, przesłankę na rzecz włączenia Polski do politycznej współpracy międzynarodowej rozwijanej w Arktyce po zakończe-niu zimnej wojny – najpierw w formie współpracy w ramach Arctic Environmental Pro-tection Strategy (od 1991), a później zaś Rady Arktycznej (od 1996). Transformacja spo-łeczno-gospodarcza dokonana w Polsce w latach 90. w dużej mierze utrudniła rozwój badań polarnych (m.in. pojawił się problem krajowego finansowania infrastruktury oraz projektów, ograniczone zostały kontakty z partnerami z ZSRR/Rosji), jednak go nie za-stopowała. Dopiero po 2006 roku przywrócono regularny dialog między polską dyplo-macją a strukturami naukowymi. Jednym z ważniejszych tematów jest zwiększenie pol-skiej obecności i aktywności w pracach grup roboczych Rady Arktycznej. Jak na razie m”(Arctowski, 1931a, s. 413).
nie udało się jednak wypracować żadnego mechanizmu wspierającego to zaangażowa-nie, co generalnie nie pozwala na pełne wykorzystanie potencjału polskiej nauki w sfe-rze polityczno-dyplomatycznej.
5.2.2. Potencjał, kwestie instytucjonalne oraz Narodowy Program Badań Polarnych
Aktualnie polskie badania w Arktyce realizowane są głównie przez instytuty Polskiej Akademii Nauk, ośrodki uniwersyteckie oraz w mniejszej skali przez instytuty resortowe i są skoncentrowane w obrębie archipelagu Svalbard. W mniejszej skali lub sporadyczne badania prowadzone są na Islandii, morzach północnego Atlantyku i na Grenlandii.
W zakres prowadzonych obserwacji naukowych wchodzą te prowadzone na lądzie (głów-nie we wskazanych tu stajach badawczych i ich okolicach) oraz na morzu (głów(głów-nie przez Instytut Oceanologii PAN przy wykorzystaniu małego statku badawczego s/y Oceania).
Ważną rolę w systemie wsparcia logistycznego wypraw pełni statek naukowo-badawczy m/s „Horyzont II” należący do Wyższej Szkoły Morskiej w Gdyni.
Do polskich stacji działających na Svalbardzie należą całoroczna stacja im S. Sie-dleckiego (pod opieką Instytutu Geofizyki PAN) oraz sezonowe stacje uniwersyteckie:
1) stacja im. S. Baranowskiego – należąca do Uniwersytetu Wrocławskiego, powstała w 1971 roku na przedpolu Lodowca Werenskiolda (Spitsbergen Zachodni);
2) stacja polarna Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej – korzystająca od 1986 roku z kompleksu budynków opuszczonej osady górniczej Calypsobyen, zlokalizowana nad fiordem Bellsund;
3) stacja polarna Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza – do 2009 roku działała w sta-rej traperskiej chacie Skottehytta, zlokalizowanej przy wschodnich brzegach zatoki Petunia, Billefjord; w 2011 roku przeniesiono ją do 2 nowych domków położonych 400 m na północ od starej siedziby;
4) stacja polarna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika „Hahut” – została zbudowana w 1975 i jest położona w północnej części równiny Kaffiøyra, w północno-zachod-niej części Spitsbergenu.
Merytoryczną prezentację dorobku i refleksję nad aktualnym stanem badań polar-nych w Polsce zawiera opracowanie Międzywydziałowego Zespołu Eksperckiego ds. Ba-dań Polarnych PAN (Guterch et al., 2010).
Warto podkreślić, iż w 2013 roku powstało Centrum Studiów Polarnych jako forma współpracy Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego (jednostka wiodąca), Instytu-tu Geofizyki PAN i InstyInstytu-tut Oceanologii PAN. Celem jego działalności jest prowadzenie interdyscyplinarnych badań środowiska przyrodniczego Arktyki i Antarktyki na świato-wym poziomie, a także kształcenie młodej kadry naukowej (zob. Ryc. 5). Dla realizacji tego drugiego celu fundamentalne znaczenia ma przyznanie Centrum statusu Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego (KNOW) umożliwiające otrzymanie dodatkowego fi-nansowania, m.in. na: wzmocnienie potencjału naukowego i badawczego, rozwój kadry naukowej, kreowanie atrakcyjnych warunków pracy badawczej, budowanie silnej i rozpo-znawalnej marki, a także zatrudnienie w Polsce zagranicznych uczonych.
Ryc. 6. Schemat organizacyjny Centrum Studiów Polarnych. Źródło: http://www.polarknow.us.
edu.pl/csp/
Wyzwania wynikające z funkcjonowania wielu zespołów badawczych, ograniczone środki na kosztochłonne badania, jak też niestabilna sytuacja systemu nauki w Polsce nie sprzyjały wykształceniu w minionych dwóch dekadach efektywnego systemu zarzą-dzania nauką w dziedzinie badań polarnych.
W chwili obecnej pewną namiastką w tym zakresie jest Komitet Badań Polarnych PAN, utworzony jeszcze w 1978 roku. Jest to gremium składające z ok. 40 osób, miano-wanych przez Prezesa PAN na podstawie wysokiej oceny ich doświadczenia i zaangażo-wania w badania polarne. Członkowie KBP powoływani na 4-letni okres (w 2015 zaczęła się kolejna kadencja), reprezentują w zasadzie wszystkie główne dyscypliny naukowe i wywodzą się z ponad 20 instytucji naukowych w Polsce. Działaniami Komitetu kieruje jego Prezydium, a prace merytoryczne skupione są w 5 zespołach problemowych. Pomi-mo, iż przed KBP PAN postawione są dość konkretne cele i zadania,5 to w praktyce jego
5 Podstawowymi zadaniami Komitetu są: (1) konsolidacja i koordynacja działań środowiska nauko-wego badaczy polarnych w Polsce; (2) stymulowanie współpracy między uczelniami i instytutami PAN bądź innymi jednostkami naukowymi oraz gospodarką; włączając w to służenie wiedzą eks-percką agendom rządowym RP oraz sektorowi gospodarczemu; (3) wydawanie czasopisma o zasięgu międzynarodowym (kwartalnika) Polish Polar Research oraz innych wydawnictw periodycznych i okazjonalnych; (4) popularyzacja w społeczeństwie wyników badań polarnych, zwłaszcza mających odniesienie globalne; (5) reprezentowanie nauki polskiej w kilkunastu polarnych organizacjach międzynarodowych; (6) stymulacja opracowania przez polskie zespoły naukowe wyników badań prowadzonych w ramach prac IV Międzynarodowego Roku Polarnego m.in. przez organizację ogól-nopolskich sympozjów polarnych oraz interdyscyplinarnych międzynarodowych konferencji nauko-wych; (7) inicjowanie interdyscyplinarnych projektów badawczych krajowych i zagranicznych z od-powiednio silnym udziałem polskich zespołów naukowych; (8) patronat naukowy nad rozwojem
umiejscowienie w ramach PAN (jako komitet problemowy) czyni z niego strukturę bar-dziej symboliczną niż instytucję wyposażoną w odpowiednie instrumenty i środki. Wyda-je się, iż większe znaczenie ma funkcjonowanie KBP PAN na arenie międzynarodowej niż w kraju, gdyż KBP jest przedstawicielem Polski w IASC, Forum of Arctic Research Ope-rators (FARO) czy też European Polar Board, a ponadto w Scientific Committee on Antarctic Research oraz International Permafrost Association.
Sytuacja ta wyraźnie ujawniła się w związku z organizowanym w Krakowie w 2013 roku Arctic Science Summit Week (ASSW) – światowym kongresem naukowym obejmującym także spotkania głównych międzynarodowych organizacji zajmujących badaniami Arktyki. Ciałem, które mogło podjąć się tego zadania, stało się z powodów formalnych porozumienie 12 polskich instytucji naukowych. Sukces ASSW w Krako-wie (m.in.: udział 400 naukowców, jak też polityków i dyplomatów z 25 państw) i udane przetestowanie wybranej możliwości kooperacji sprawiło, iż jesienią 2014 roku stworzo-no Polskie Konsorcjum Polarne (PKPol). W skład konsorcjum weszło 13 uczelni wyż-szych oraz 5 instytutów naukowych. Konsorcjum zamierza współpracować blisko z KBP PAN, który patronował jego powstawaniu6. „Celem działalności Polskiego Konsorcjum Polarnego jest efektywna współpraca polskiego środowiska naukowego, skupionego wo-kół polarystyki w zakresie: pozyskiwania funduszy na badania naukowe, wspólnego pro-wadzenia projektów badawczych, wypracowania najlepszych praktyk działania logistyki, organizacji ekspedycji oraz wzmocnienia pracy polskich stacji polarnych. Planowana jest również współpraca z sektorem gospodarczym dla zastosowania uzyskanych wyni-ków badań w praktyce oraz udział w przedsięwzięciach edukacyjnych, popularyzujących nauki polarne w społeczeństwie. Istotnym elementem działania PKPol jest także położe-nie nacisku na kształcepołoże-nie i rozwój młodego pokolenia badaczy polarnych” (PKPol, 2014). W tym zakresie ważną rolę odegrać może Stowarzyszenie Młodych Badaczy Po-larnych na Progu Kariery APECS Polska. „Zainicjowana konsolidacja ma również wzmocnić pozycję Polski w nauce światowej poprzez poszerzenie współpracy międzyna-rodowej w Arktyce i Antarktyce” (PKPol, 2014).
W 2001 roku KBP PAN opracował Ramowy Narodowy Program Badań Polarnych (NPBP) 2002–2010, który bazując na dotychczasowych osiągnięciach polskich badaczy oraz analizach aktywności międzynarodowej wyznaczył szeroki zakres kierunków i za-dań badawczych w pierwszej dekadzie XXI wieku. Istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi zaplanowanych w tym programie badań stało się aktywne włączenie Polski do IV Międzynarodowego Roku Polarnego. W 2015 roku podjęte zostaną działania nad polskiej infrastruktury badawczej w arktycznych i antarktycznych obszarach polarnych w odniesie-niu do polskich stacji naukowych oraz statków badawczych, a także wspieranie rozwoju wskazanej tu infrastruktury; (9) przygotowanie aktywnego udziału Polski w planowanej Międzynarodowej De-kadzie Polarnej; (10) patronat naukowy nad organizacją APECS Polska (Association of Polar Early Career Scientists), a także wspieranie jej funkcjonowania. Za: http://www.kbp.pan.pl/
6 Przewodniczącą PKPol na najbliższe 4 lata została wybrana mgr Agnieszka Kruszewska, wicedy-rektor Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk, funkcje Zastępców objęli prof. UG dr hab. Leszek Łęczyński (Uniwersytet Gdański) oraz prof. dr hab. Wiesław Ziaja (Uniwersytet Ja-gielloński w Krakowie). Sekretariat PKPol, kierowany przez dr Maję Lisowską, mieści się na Uni-wersytecie Śląskim przy Centrum Studiów Polarnych (PKPol, 2014).
aktualizacją Narodowego Programu Badań Polarnych prowadzone przez KBP PAN oraz PKPol, dzięki czemu z jednej strony powstanie program badań odpowiadający aktual-nym tendencjom i potrzebom badawczym, z drugiej zaś ważny punkt odniesienia dla instytucji publicznych zajmujących się finansowaniem badań naukowych w Polsce (NCN, NCBiR).