Od około dziesięciu lat obserwujemy wzrost międzynarodowego zainteresowania Arktyką (Nyman 2012). Wynika on z szeregu powiązanych ze sobą uwarunkowań, wśród których na pierwsze miejsce wysuwają się dwa zagadnienia.
Po pierwsze, region jest postrzegany jako istotny probierz globalnych zmian klima-tycznych, ponieważ ocieplenie zachodzi tu dwukrotnie szybciej w porównaniu ze śred-nią światową (IPCC 2013). Charakter Arktyki jako „papierka lakmusowego” zmian klimatycznych stał się istotnym czynnikiem wpływającym na zachowania bardzo róż-nych kategorii aktorów międzynarodowych, zarówno regionalróż-nych, jak i spoza regionu.
Przyczyniły się do tego szczególnie wyniki badań naukowych przedstawione w sprawoz-daniach Międzynarodowego Panelu ds. Zmiany Klimatu (IPCC)6 oraz raporcie Rady Arktycznej pt. Impacts of a Warming Arctic: Arctic Climate Impact Assessment Overview Report (ACIA 2004) ACIA. Trzeci raport Międzynarodowego Panelu ds. Zmiany Kli-matu (IPCC 2001) po raz pierwszy w historii działalności Panelu w bardzo wyraźny sposób zademonstrował szczególną sytuację Arktyki oraz rolę tego regionu w kontekście globalnym. Z kolei w raporcie ACIA udokumentowano szeroki zakres zachodzących w regionie przemian związanych z globalnym ociepleniem.
Po drugie, region oraz zachodzące w nim procesy przyciągnęły ogromną uwagę me-diów, a w konsekwencji także części opinii publicznej i polityków na całym świecie.
Przyczyniły się do tego m.in.: najmniejszy (przed 2012 rokiem) historycznie zanotowany zasięg lodu morskiego na Oceanie Arktycznym we wrześniu 2007 roku; aktywność państw nadbrzeżnych dotycząca procesu ustalania zasięgu szelfów kontynentalnych, jak też związane z tym procesem umieszczenie rosyjskiej flagi na dnie morskim pod biegu-nem północnym w sierpniu 2007 roku.
W 2008 roku Służba Geologiczna Stanów Zjednoczonych opracowała raport o sta-tystycznym prawdopodobieństwie występowania w Arktyce złóż ropy i gazu (Gautier i wsp. 2009), którego optymistyczne wnioski wpłynęły na zwiększenie się oczekiwań co do zyskownych konsekwencji topnienia pokrywy lodowej na Oceanie Arktycznym.
Od tej pory medialny obraz regionu, ukazujący rywalizację oraz potencjalne konflik-ty o surowce arkkonflik-tyczne, bardzo często eksponował wizję „wyścigu” między państwami arktycznymi albo międzynarodowymi korporacjami po surowce energetyczne (Koivuro-va 2011).
W ocenie większości ekspertów, konflikt między państwami arktycznymi dotyczący podziału stref morskich i tym samym części zasobów naturalnych Arktyki jest niezwykle mało prawdopodobny, jako że miejsca, gdzie wymagane będą negocjacje granic mor-skich między szelfami kontynentalnymi, nie wydają się obecnie obiecujące jako obszary wydobycia ropy, gazu lub minerałów. Co więcej, państwa arktyczne jak dotąd postępują w pełni w zgodzie z prawem międzynarodowym, co zostało uwypuklone także w Dekla-racji z Ilulissat z 2008 roku (Ilulissat Declaration 2008). Istniejące spory graniczne na obszarach morskich7 lub te dotyczące statusu dróg morskich to przede wszystkich spory między Stanami Zjednoczonymi i Kanadą. Można więc założyć, że spory te nie powinny stać się zarzewiem konfliktów międzynarodowych (Byers 2013), a Arktyka pozostanie
6 Raporty dostępne są na stronie: http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_
data_reports.shtml
7 Jedynym sporem o terytorium lądowe w Arktyce jest spór między Danią/Grenlandią a Kanadą o wyspę Hans (kanał Kennedy’ego w cieśninie Narresa), jednak ze względu na znikome znaczenie wyspy ma on wymiar głównie prestiżowy (Byers 2013).
regionem współpracy (Koivurova 2011). Argumentami na rzecz takiego założenia są procesy stopniowego wzmacniania instytucjonalnego Rady Arktycznej (patrz Rozdział 4.2.1) oraz obecnie toczące się rozmowy w ramach „Arktycznej Piątki” nad przyszłymi ramami zarządzania rybołówstwem w basenie Oceanu Arktycznego (Wegge 2015).
Z kolei przewidywania zaciętej rywalizacji wśród graczy ekonomicznych zaintereso-wanych wydobyciem surowców energetycznych również, jak dotąd, nie sprawdziły się;
obecnie zainteresowanie aktywnością w regionie wyraźnie spadło, przynajmniej w per-spektywie krótkookresowej.
Perspektywy rozwoju ekonomicznego w regionie można uznać za obiecujące (Con-ley 2013), ale należy podchodzić ostrożnie do często spotykanej w mediach i literaturze analizy przyczyn i charakteru arktycznych przemian społeczno–gospodarczych.
Region arktyczny jest integralną częścią ekologicznego, politycznego i ekonomicz-nego środowiska międzynarodowego, dlatego też nie może być analizowany w oderwa-niu od przemian globalnych. Bazując na wynikach raportów poświęconych Arktyce z ostatnich lat (Megatrends 2011; SADA 2014; AHDR II 2014; IPCC 2014) można stwierdzić, że nadal zmiany klimatyczne i procesy związane z globalizacją są najważniej-szymi czynnikami kształtującymi ogólną sytuację w regionie.
Zmiany klimatyczne wpływają intensywnie na arktyczne ekosystemy, tak w środo-wisku morskim (ze względu na zmiany w pokrywie lodowej i zakwaszenie oceanów), jak i na lądach (zmiany w pokrywie śnieżnej, zanik wiecznej zmarzliny) (SWIPA 2011), a nawet na ich przemieszczenia w ramach arktycznych stref ekologicznych (IPCC 2014).
Szersze omówienie zmian klimatycznych i środowiskowych znajduje się rozdziale 6 ni-niejszego opracowania. Należy podkreślić, że dla kondycji środowiska arktycznego bar-dzo ważne są nie tylko kwestie klimatyczne, ale także zanieczyszczenia dalekiego zasię-gu, lokalne źródła zanieczyszczeń oraz aktywność przemysłowa, wydobywcza i transportowa w regionie. W świetle wielkich zmian, jakie pociąga za sobą ocieplenie w regionie, rola innych zagrożeń odnoszących się do środowiska naturalnego bywa po-mijana. Jednak lokalnie mogą mieć one silniejszy negatywny wpływ na środowisko niż zmiany klimatyczne.
Zmiany klimatyczne nie są głównym czynnikiem warunkującym gospodarczo-spo-łeczne przemiany w regionie, jednak przyczyniają się do międzynarodowego zaintereso-wania Arktyką (SADA 2014). Światowe zapotrzebowanie na arktyczne surowce jest żywotne dla kondycji i perspektyw rybołówstwa, transportu morskiego i przemysłu wy-dobywczego.
Także decyzje polityczne oraz klimat polityczny wokół różnych form aktywności go-spodarczej w poszczególnych regionach, a także systemy prawno-regulacyjne mają istot-ne znaczenie. Kwestii tych nie można pominąć analizując perspektywy gospodarcze w regionie.
Obecne dyskusje nad przyszłością regionu cechują się większą ostrożnością co do perspektyw rozwoju gospodarczego niż jeszcze cztery-pięć lat temu, kiedy Arktyka była przedstawiana jako region na progu dynamicznego (i chaotycznego) rozwoju gospodar-czego (SADA 2014). Międzynarodowe zainteresowanie Arktyką jak na razie nie prze-kłada się na spodziewaną olbrzymią ekspansję aktywności gospodarczej. Raport Strategic Assessment of Development of the Arctic (SADA 2014) wykazał także, że podmioty i
ak-torzy w regionie są raczej ostrożni w formułowaniu oczekiwań i planów (np. inwestycyj-nych) na przyszłość. Jest to szczególnie widoczne w ciągu ostatnich dwóch lat, kiedy to niższe ceny gazu, wielu metali, a obecnie także ropy ograniczają zainteresowanie rela-tywnie kosztownymi projektami w regionie.
Bibliografia
ACIA (2004): Arctic Climate Impact Assessment. Cambridge University Press, dostępne na stro-nie internetowej: http://www.amap.no/documents/download/1057.
AHDR I (2004): AHDR, dostępne na stronie internetowej: http://www.svs.is/en/home/10-all-languages-content/28-ahdr-chapters-english.
AHDR II (2014): Arctic Human Development Report: Regional Processes and Global Linkages.
red. Joan Nymand Larsen i Gail Fondahl. Nordic Council of Ministers, Nordic Council of Ministers Secretariat. Copenhagen (TemaNord, 2014:567).
Byers, Michael (2013): International law and the Arctic. Cambridge: Cambridge Universiy Press.
Conley, Heather A. (2013): Arctic economics in the 21st century. The benefits and costs of cold.
Washington, D.C., Lanham: Center for Strategic & International Studies; Rowman & Lit-tlefield (A report of the CSIS Europe Program).
Gautier, Donald L.; Bird, Kenneth J.; Charpentier, Ronald R.; Grantz, Arthur; Houseknecht, David W.; Klett, Timothy R. i wsp. (2009): Assessment of undiscovered oil and gas in the Arctic. w: Science (New York, N.Y.) 324 (5931), s. 1175–1179. DOI: 10.1126/science.1169467.
Graczyk, Piotr (2010): Arktyka i geopolityka. Obszar Arktyki w perspektywie wybranych koncep-cji geopolitycznych i geostrategicznych. w: „Przegląd Geopolityczny” 2010, s. 121–141. (2), s. 121–141, dostępne na stronie internetowej: http://przeglad.org/wp-content/uplo-ads/2014/06/Przeglad_Geopolityczny_tom_2.pdf.
Ilulissat Declaration (2008): Ilulissat Declaration. 27 – 29.05. 2008. Arctic Ocean Conference.
Ilulissat, Greenland, dostępne na stronie internetowej: http://www.oceanlaw.org/downloads/
arctic/Ilulissat_Declaration.pdf.
IPCC (2001): Climate Change 2001 – IPCC Third Assessment Report, dostępne na stronie in-ternetowej: http://www.ipcc.ch/ipccreports/tar/.
IPCC (2013): Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Working Group I Contribution to the IPCC Fifth Assessment Report. Cambridge: Cambridge University Press, dostępne na stronie internetowej: http://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/.
IPCC (2014): Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergo-vernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, dostępne na stronie internetowej: http://ipcc-wg2.gov/
AR5/images/uploads/WGIIAR5-PartB_FINAL.pdf.
Koivurova, Timo (2011): The Actions of the Arctic States Respecting the Continental Shelf:
A Reflective Essay. w: Ocean Development & International Law 42 (3), s. 211–226. DOI:
10.1080/00908320.2011.592470.
Kubiak, Krzysztof (2012): Epizody „wojny o pogodę”. Niemieckie załogowe stacje meteorologicz-ne w Arktyce: 1941–1945. Zabrze, Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Inforteditions (Prace Historyczne, t. 11).
Kubiak, Krzysztof (2013): Arktyka. Między dziedzictwem zimnej wojny a współczesnością.
w: Kwartalnik Bellona (2), s. 51–75.
Megatrends (2011): Megatrends in the Arctic. we współpracy z Rasmus Ole Rasmussen. Copen-hagen: Nordic Council of Ministers (TemaNord, 2011:527).
Nyman, Elizabeth (2012): Understanding the Arctic: Three popular media views on the north.
w: Political Geography 31 (6), s. 399–401. DOI: 10.1016/j.polgeo.2012.01.004.
Röver, Corinna (2014): The notion of the “Arctic” is based on Canadian ideas, according to di-scourse analysis study. Interview with Carina Keskitalo. International Polar Foundation, do-stępne na stronie internetowej: http://www.sciencepoles.org/interview/discourse-on-the-arctic-is-based-on-canadian-ideas w dniu 2014–11–25.
SADA (2014): Strategic Assessment of Development of the Arctic. Assessment conducted for the European Union. we współpracy z Adam Stępień, Timo Koivurova i Paula Kankaanpää.
European Commission’s Environment Directorate General, dostępne na stronie interneto-wej: http://arcticinfo.eu/images/pdf/SADA_report.pdf.
SWIPA (2011): Changes in Arctic snow, water, ice and permafrost. we współpracy z Lynn Dicks, Rosamunde Almond i Anna McIvor.
Wegge, Njord (2015): The emerging politics of the Arctic Ocean. Future management of the li-ving marine resources. w: Marine Policy 51, s. 331–338. DOI: 10.1016/j.marpol.2014.09.015.
Российская газета: Президент определил территории Арктической зоны РФ. w: Российская газета – on line, dostępne na stronie internetowej: http://www.rg.ru/2014/05/02/arktika--anons.html w dniu 2014–11–17.