Zainteresowanie władz polskich obszarami arktycznymi prawdopodobnie po raz pierwszy pojawiło się w okresie międzywojennym, kiedy Polska rozważała przystąpienie do Traktatu Svalbardzkiego. Jak wynika z materiałów archiwalnych, z uwagi na bogac-twa naturalne archipelagu (złoża węgla i rudy oraz zasoby ryb) został on uznany w MSZ za „dogodny teren ekspansji gospodarczej”, który „w związku z projektowaną rozbudową floty rybackiej i dobrym przygotowaniem technicznem fachowców polskich w zakresie eksploatacji bogactw mineralnych może mieć dla Polski znaczenie” (MSZ 1929). Polska zgłosiła więc przystąpienie do Traktatu dn. 2.09.1931 roku, zaś dokumenty ratyfikacyjne złożyła 7.04.1932 roku. Na chwilę obecną brak jest danych nt. jakiegokolwiek później-szego zaangażowania władz przedwojennych w realizację pomysłu „ekspansji gospodar-czej” na Dalekiej Północy – polskie rybołówstwo dalekomorskie sięgało jedynie Morza Północnego (Blady 2002). W takiej sytuacji uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że zaangażowanie władz w sprawy arktyczne ograniczało się przed II wojną światową do oficjalnego poparcia i dość ograniczonego wsparcia materialnego dla wypraw organizo-wanych przez polskich badaczy w latach 30. XX w.
Renesans politycznego zainteresowania władz Polski obszarami arktycznymi nastą-pił w połowie lat 70. XX wieku wraz z intensywnym rozwojem polskiej aktywności na obu obszarach okołobiegunowych.8 Do głównych przesłanek tego rozwoju należała chęć zdyskontowania aktywności naukowo-badawczej na płaszczyźnie gospodarczej (działa-nia na rzecz rozwoju przemysłowego rybołówstwa dalekomorskiego, dostęp do surow-ców energetycznych) oraz politycznej (pełnoprawne członkostwo w Systemie Traktatu Antarktycznego od 1977 roku). Na mocy uchwał Rady Ministrów PRL z lat 1976 i 1977 podjęto szereg decyzji oraz działań, których rezultatami stały się m.in.: (1) powstanie w 1977 stacji antarktycznej im. H. Arctowskiego na Wyspie Króla Jerzego, (2) kontynu-owanie badań naukowych prowadzonych na Svalbardzie w zmodernizowanej i rozbudo-wanej w 1978 roku całorocznej stacji badawczej w Hornsundzie. Centralną rolę w orga-nizacji polskiej aktywności w obszarach polarnych (w którą zaangażowane było w sumie kilka resortów) odgrywała Polska Akademia Nauk. W ramach działalności PAN w 1977 roku utworzono Komitet Badań Polarnych. Niestety, uwarunkowania wewnątrz-państwowe i międzynarodowe z lat 80. nie sprzyjały dalszemu rozwojowi polskiej aktyw-ności w Arktyce, co – o czym warto pamiętać – w czasach PRL nierzadko opierało się na mniej lub bardziej oficjalnych porozumieniach oraz osobistych kontaktach polskich badaczy głównie z partnerami z Norwegii oraz ZSRR.
Odejście od zimnowojennej rywalizacji w Arktyce pod koniec lat 80. XX w. umożliwi-ło rozwój takiej kooperacji państw regionu, w której znalazumożliwi-ło się miejsce również dla Pol-ski. Włączała się ona chętnie w nowo powstające formaty współpracy regionalnej traktu-jąc je jako szansę na nawiązanie dobrych relacji z partnerami, szybsze przezwyciężenie istniejących barier oraz budowanie wzajemnego zaufania. Ważnym elementem była także
8 Jak dotąd brakuje danych dotyczących politycznego wymiaru aktywności Polski w obszarach polar-nych w l. 50. XX wieku, która niewątpliwie była prowadzona za politycznym przyzwoleniem ZSRR.
wola utrzymania wypracowywanej przez kilka dekad pozycji Polski we współpracy nauko-wej prowadzonej na Svalbardzie. Najpierw Polska została włączona jako obserwator we współpracę prowadzącą do przyjęcia w 1991 roku dokumentu pt. Arctic Environmental Protection Strategy, następnie zaś w tym samym charakterze funkcjonowała na forum po-wołanej w 1996 roku Rady Arktycznej (Graczyk 2012). Do połowy pierwszej dekady XXI wieku współpraca arktyczna nie leżała jednak w polu zainteresowania polskiej admi-nistracji, skoncentrowanej w tym okresie na innych priorytetach (Graczyk 2012).
Sytuacja uległa zmianie w 2006 roku, gdy w Departamencie Prawo-Traktatowym MSZ utworzono stanowisko dedykowane wyłącznie problematyce polarnej, co umożli-wiło bardziej regularny i bardziej zaangażowany niż do tej pory udział polskich przedsta-wicieli w pracach Rady Arktycznej, a nawet podejmowanie własnych inicjatyw na rzecz wzmocnienia pozycji Polski na arenie współpracy arktycznej (Graczyk 2012). Jednocze-śnie dyplomacja polska zainicjowała proces formułowania założeń polskiej polityki za-granicznej wobec regionu Arktyki. Najpierw, w maju 2008 roku podsekretarz stanu Andrzej Kremer na spotkaniu wiceministrów państw Rady Arktycznej przedstawił sta-nowisko na temat polskiego zaangażowania w Radzie Arktycznej. Wyrażono je w nastę-pujących czterech punktach: (1) Polska jest zainteresowana udziałem naukowców w grupach roboczych Rady Arktycznej, a więc tam, gdzie są urzeczywistniane działania Rady; (2) Polska chce uczestniczyć w różnych projektach realizowanych przez Radę Arktyczną; (3) Polska opowiada się za swobodą badań naukowych w Arktyce; (4) Pol-ska podkreśla potrzebę harmonijnego ułożenia stosunków między państwami członkow-skimi Rady a obserwatorami, do których grona, jako kraj, należy (Grzela 2014, s. 157).
Następnie, na spotkaniu Rady Arktycznej w Kopenhadze w maju 2010 roku przedsta-wione zostały przez ministra Jana Borkowskiego wyznaczniki polskiego podejścia wobec całego regionu arktycznego. Zaliczono do nich następujące punkty: (1) Polska popiera wszelkie działania ukierunkowane na ochronę środowiska naturalnego Arktyki i wspól-ne wysiłki zmierzające do zminimalizowania wspól-negatywnych efektów ocieplenia klimatu w regionie; (2) Polska przywiązuje szczególną wagę do istniejących uregulowań prawno-międzynarodowych odnoszących się do regionu Arktyki, a zwłaszcza do Konwencji ONZ o Prawie Morza (UNCLOS); (3) Polska popiera dalszy rozwój zasad zarządzania rejonem Arktyki w tym w szczególności w odniesieniu do żeglugi oraz wykorzystywania zasobów mineralnych i naturalnych, a także uznaje specjalną rolę Rady Arktycznej w tym zakresie; (4) Polska opowiada się za swobodą badań naukowych w Arktyce (Grze-la 2014, s. 157–158).
W wystąpieniu ministra Macieja Szpunara wygłoszonym na spotkaniu z prezydencją szwedzką Rady Arktycznej, które miało miejsce 6.11. 2012 roku w Sztokholmie, po raz pierwszy na forum międzynarodowym wskazano tzw. filary polskiej polityki wobec regio-nu Arktyki.9 Zaliczono do nich: (1) przestrzeganie obowiązujących uregulowań
prawno-9 Filary te zostały po raz pierwszy upublicznione przez MSZ w odpowiedzi wiceministra J. Borkow-skiego z 15.02.2011 roku na interpelację posła S. KopycińBorkow-skiego (pismo nr SPS-023-20265/11 z dnia 31 stycznia 2011r.) w sprawie roli i miejsca Arktyki w polityce zagranicznej Polski w lutym 2011 roku. http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/5227F2FE. Ich prezentacja i mówienie znalazły się także w wystąpieniu podsekretarza stanu w MSZ M. Szpunara podczas polsko-kanadyjskiej
kon-międzynarodowych i rozbudowę sieci różnego typu porozumień o współpracy naukowej i innej w Arktyce; (2) aktywny udział Polski w kształtowaniu europejskiej polityki wo-bec Arktyki10; (3) współpracę Polski z Radą Arktyczną; (4) rozwijanie dyplomacji pu-blicznej w obszarach problematyki polarnej.
Jednym z głównych przykładów polskiego zaangażowania na rzecz rozwoju politycz-nej współpracy w Arktyce była inicjatywa spotkań obserwatorów Rady Arktyczpolitycz-nej oraz państw aplikujących o ten status z przewodniczącym SAO w tzw. formacie warszawskim (Graczyk 2012). Odbyły się dwa takie spotkania (26.03.2010 roku i 25.03.2013 roku).
W drugim spotkaniu wzięli udział również przedstawiciele arktycznych ludów rdzen-nych. Inicjatywa ta jest szczególnie istotna dla postrzegania aktywnej roli Polski w ra-mach Rady Arktycznej, jak też w kontekście obowiązku składania przez obserwatorów co dwa lata raportu dotyczącego działań każdego z nich w ramach Rady. Warto podkre-ślić, iż spotkania w tzw. formacie warszawskim to jedyne forum dialogu państw obserwa-torów z RA reprezentowaną przez państwo aktualnie jej przewodniczące. Stanowi także platformę wymiany – między obserwatorami – informacji i doświadczeń ze współpracy w ramach RA. Kolejne ze spotkań zaplanowano na marzec 2015 roku.
Bibliografia
Anioł, Włodzimierz (2010): Międzynarodowe kontrowersje wokół Arktyki i Spitsbergenu. w: Sto-sunki Międzynarodowe – International Relations 41 (1-2), s. 91–107.
Blady, Wiesław (2002): Polska flota rybacka w latach 1921-2001. Gdynia.
Bugajski, Dariusz R. (2013): Żegluga arktyczna w świetle międzynarodowego prawa morza i prak-tyki państw nadbrzeżnych, w: Arktyka na początku XXI wieku. Między współpracą a rywali-zacją, red.Michał Łuszczuk. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 87–103.
Filipek, Michał Jan (2012): Międzynarodowoprawne kontrowersje odnośnie statusu obszarów morskich wokół archipelagu Svalbard. w: Stosunki Międzynarodowe – International Relations 46 (2), s. 131–154.
Graczyk, Piotr (2012): Poland and the Arctic: Between Science and Diplomacy. w: Arctic Yearbo-ok, s. 139–155.
Grzela, Joanna (2014): Rola i miejsce Arktyki w polityce zagranicznej Polski, w: Północ w stosun-kach międzynarodowych, red. Magdalena Tomala. Kielce: Wydawnictwo UJK, s. 135–170.
IMO (2014): Development of an international code of safety for ships operating in polar waters (Polar Code). IMO, dostępne na stronie internetowej: http://www.imo.org/MediaCentre/
HotTopics/polar/Pages/default.aspx.
Łuszczuk, Michał (2010): Rozwój sytuacji międzynarodowej w Arktyce a delimitacja obszarów morskich na Oceanie Arktycznym. w: Stosunki Międzynarodowe – International Relations 42 (3–4), s. 139–153.
ferencji arktycznej w Warszawie (1.03.2011).
10 Jednym z tego przejawów była m.in. deklaracja wspierania przez Polskę starań Komisji Europej-skiej o uzyskanie statusu obserwatora w Radzie Arktycznej przedstawiona w marcu 2010 roku przez sekretarza stanu Mikołaja Dowgielewicza (Grzela 2014, s. 158).
Makowski, Andrzej (2013): Szelf kontynentalny Arktyki: źródło kryzysu czy współpracy między-narodowej, w: Arktyka na początku XXI wieku. Między współpracą a rywalizacją, red. Michał Łuszczuk. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 41–56.
MSZ (1929): Traktat o Spitsbergenie z 1922r. – przystąpienie Polski i Gdańska. Tekst, korespon-dencja. Archiwum Akt Nowych, 2/322/0/12728.
Przygodzka-Markiewicz, Marta (2013): Rola Komisji Granic Szelfu Kontynentalnego w kontek-ście międzynarodowej rywalizacji w regionie Arktyki, w: Arktyka na początku XXI wieku.
Między współpracą a rywalizacją, red.Michał Łuszczuk. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 57–71.
SADA (2014): Strategic Assessment of Development of the Arctic. Assessment conducted for the European Union. we współpracy z Adam Stępień, Timo Koivurova i Paula Kankaanpää.
European Commission’s Environment Directorate General, dostępne na stronie interneto-wej: http://arcticinfo.eu/images/pdf/SADA_report.pdf.
Symonides, Janusz (2008): Status prawny i roszczenia do Arktyki oraz Bieguna Północnego.
w: Państwo i Prawo (1), s. 31–45.
Symonides, Janusz (2013): Problemy i kontrowersje dotyczące implementacji i interpretacji kon-wencji o prawie morza w kwestiach wolności żeglugi w Arktyce. w: Prawo Morskie XXIX, s.
153–176.
Wałęsa, Jarosław (2014): Interpelacja – status prawny archipelagu Svalbard i jego zasobów ryb-nych z 6.01.2014. Parlament Europejski.