Michał Łuszczuk
Międzynarodowa współpraca naukowa
Celem tego podrozdziału są prezentacja oraz analiza międzynarodowej współpracy naukowej w Arktyce, a szczególnie jej aktualnego polityczno-międzynarodowego zna-czenia oraz zaangażowania i roli polskich instytucji w tym zakresie. Zawarte na końcu podrozdziału propozycje przyszłego udziału Polski we współpracy naukowej w Arktyce opierają się na analizie scenariuszy możliwego rozwoju sytuacji w tej dziedzinie.
5.1. Uwarunkowania, główne instytucje oraz znaczenie
„Odkrywanie” Arktyki połączone z rozwojem wiedzy teoretycznej, stopniowo do-skonalonymi technikami prowadzenia obserwacji oraz doświadczeń w ekstremalnych warunkach polarnych już od ponad dwustu lat stymuluje rozwój badań naukowych w Arktyce w wielu dziedzinach. Jakkolwiek większość wypraw na Daleką Północ po-czątkowo prowadzono z reguły pod flagami i w interesach poznawczych poszczególnych państw, to w drugiej połowie XIX w. rozwinęła się koncepcja współpracy międzynarodo-wej jako warunku sine qua non dalszego efektywnego rozwoju wiedzy na temat wielu zjawisk i procesów związanych z Arktyką, przede wszystkim meteorologicznych. Miało to znaczenie praktyczne dla nawigacji i zrozumienia zjawisk klimatycznych półkuli pół-nocnej. Sztandarowym osiągnięciem była inicjatywa organizowania skoordynowanych wypraw narodowych w celu zbadania Arktyki, zamiast „wyścigu do bieguna”. Zapropo-nowano szeroko zakrojony międzynarodowy program badawczy realizowany w ramach Międzynarodowego Roku Polarnego przez narodowe wyprawy i stacje badawcze (12 krajów). Miał on swoje kolejne odsłony w latach: 1882/1883, 1932/1933, 1957/1958 oraz 2007/2008. Istotnym czynnikiem wspierającym rozwój obserwacji i prac badaw-czych w europejskiej części Arktyki stał się Traktat Svalbardzki, pośrednio umożliwiają-cy badania archipelagu przez badaczy z różnych państw, w tym też z Polski (Machowski, 1995). Wiele argumentów przemawia za tezą, iż współpraca naukowa dotycząca Dale-kiej Północy jest jednym z najdłużej rozwijanych i najważniejszych obszarów kooperacji międzynarodowej w tej części świata.
Z uwagi na fakt, iż wiele obserwacji, a także badań prowadzonych w Arktyce doty-czy specyfiki oraz zmian środowiska naturalnego, które z definicji mają charakter trans-graniczny (w rozumieniu prawnomiędzynarodowym), to ich wyniki często stanowiły
i wciąż stanowią punkt wyjścia do pozanaukowych inicjatyw współpracy regionalnej.
Przykładem tego był tzw. proces z Rovaniemi, czyli implementacja „Strategii Ochrony Środowiska Arktycznego” (Arctic Environmental Protection Strategy – AEPS) przyjętej w 1991 (Graczyk, 2012). Uzasadnione jest także stwierdzenie, iż działalność grup robo-czych Rady Arktycznej bazuje w dużym zakresie na rezultatach współpracy naukowej.
Podstawową platformą wielonarodowej współpracy naukowej w Arktyce jest obecnie Międzynarodowy Komitet Badań Arktyki (IASC), który rozpoczął swoje prace w 1991 roku (IASC, 2008). Jest on organizacją pozarządową, której misją jest wspieranie i ułatwianie współpracy badawczej wszystkich krajów biorących udział w poznaniu każdego z rejonów Arktyki (obecnie IASC liczy 22 członków). IASC promuje i wspiera najistotniejsze inter-dyscyplinarne badania w celu lepszego poznania i zrozumienia regionu arktycznego oraz jego roli w systemie Ziemi. Do najważniejszych funkcji IASC należą: (1) zapewnianie obiektywnego i niezależnego doradztwa naukowego w kwestiach badań w Arktyce i prze-kazywanie istotnych informacji do publicznej wiadomości; (2) podejmowanie działań służą-cych ochronie, łatwiejszej wymianie i dostępności danych naukowych dotycząsłużą-cych Arkty-ki; (3) wspieranie międzynarodowego swobodnego dostępu naukowców do wszystkich obszarów geograficznych oraz dzielenie się wiedzą, zapleczem logistycznym oraz innymi za-sobami (IASC, 2008). Polskę w IASC reprezentuje Komitet Badań Polarnych przy Prezy-dium Polskiej Akademii Nauk (KBP PAN), a wybrani jego członkowie wchodzą w skład grup roboczych IASC. Niestety KBP PAN nie dysponuje środkami finansowymi umożli-wiającymi pełne uczestnictwo w spotkaniach i działaniach IASC.
Inną ważną instytucją w nieustannie rozwijanym systemie arktycznej współpracy naukowej jest platforma Sustaining Arctic Observing Networks (SAON). Mechanizm ten traktować należy jako proces koordynacji długoterminowych międzynarodowych programów badawczch, szczególnie funkcjonowania tematycznych sieci pomiarowych (monitoring), gromadzenia i udostępniania danych w wybranych dziedzinach nauko-wych rozwijanych aktualnie w Arktyce oraz wsparcia dla efektywniejszego wykorzysty-wania istniejącego potencjału w zakresie infrastruktury i logistyki. SAON, mimo iż po-wstał z inicjatywy RA, jest od niej niezależny, zaś państwa niearktyczne – w tym Polska, która od 2012 roku jest członkiem SAON – mają status pełnoprawnych członków. Pol-scy badacze zaangażowani są w realizację zadań SAON szczególnie przez swój udział w programie Svalbard Integrated Observing System (SIOS), służącym prowadzeniu długo-terminowych obserwacji środowiska morskiego i lądowego oraz klimatu na obszarze Svalbardu. SIOS znajduje się na aktualnej Polskiej i Europejskiej Mapie Drogowej In-frastruktur Badawczych. Polscy eksperci należą również do składu dwóch komitetów wykonawczych SAON (ds. sieci obserwacyjnych oraz ds. serwisów danych i informacji).
Jakkolwiek aktywny udział Polski w SAON oferuje duże korzyści naukowe dla polskich badań arktycznych (np. stymuluje wysoki poziom prowadzonych badań, popularyzuje nasz potencjał intelektualny i infrastrukturalny, ułatwia dostęp do danych), to brak jest w obecnej chwili stałych mechanizmów wspierających, przede wszystkim finansowo, uczestnictwo polskich reprezentantów w organach i pracach SAON1.
1 Na podstawie materiałów i wypowiedzi dr A. Beszczyńskiej-Mueller na spotkaniu PTF, Warszawa 16.12.2014.
Kolejną organizacją mającą znaczenie dla arktycznej współpracy naukowej między państwami europejskimi jest Europejska Rada Polarna (European Polar Board – EPB).
Rada ta jest odpowiedzialna za planowanie, koordynowanie i wspieranie europejskich polarnych inicjatyw badawczych,2 głównie przez współpracę krajowych instytucji finan-sujących i organizujących badania na obszarach okołobiegunowych, jak też przy wyko-rzystaniu środków unijnych. Polska jest reprezentowana w tej Radzie przez Polską Aka-demię Nauk za pośrednictwem KBP PAN, a przedstawicielem jest aktualnie Prof.
Aleksander Guterch. Warto podkreślić, iż EPB jest inicjatorką kooperacji kilkunastu ośrodków badawczych, które w listopadzie 2014 roku uzyskały grant KE w ramach pro-gramu Horyzont 2020 na projekt „European polar research cooperation – EU-PolarNet”
(EPB, 2014). Inicjatywa ta stała się zalążkiem powołania Europejskiego Konsorcjum Polarnego, w składzie którego być może znajdzie się Polskie Konsorcjum Polarne (wstęp-ne decyzje w tym zakresie będą podejmowa(wstęp-ne w marcu 2015 roku).
Z uwagi na fakt, iż czternaście państw prowadzi swoje stałe placówki (bazy) nauko-we na Archipelagu Svalbardzkim, ważną instytucją współpracy naukonauko-wej prowadzonej w tej części Arktyki jest Svalbard Science Forum (SSF), tj. agenda Research Council of Norway. Jest to ciało o charakterze administracyjno-organizacyjnym powołane przez Norwegię w celu nadzoru nad całą aktywnością naukową prowadzoną na archipelagu, m.in.: obsługuje ono bazę projektów, w której jest zarejestrowanych ponad 2500 projek-tów naukowych, obserwacyjnych czy edukacyjnych realizowanych przez ponad 200 róż-nych instytucji pochodzących z ponad 30 państw. SSF wspiera finansowo także współ-pracę międzynarodową za pośrednictwem systemu Strategic Grants oraz dofinansowania tematycznych konferencji międzynarodowych dotyczących głównych problemów na-ukowych Svalbardu. Bardzo istotna jest możliwość uzyskania dofinansowania badań młodych naukowców dzięki Arctic Field Grants. Wśród ośmiu członków Forum (repre-zentujących cztery główne lokalizacje naukowe archipelagu: Ny-Ålesund, Longyearby-en, Barentsburg i Hornsund) znajduje się także kierownik Polskiej Stacji Polarnej im.
S. Siedleckiego prof. Piotr Głowacki z Instytutu Geofizyki PAN. Wobec jednoczesnego zwiększania się międzynarodowego zainteresowania badaniami na Svalbardzie oraz na-rastania problemów administracyjnych w prowadzeniu badań (np. rozwój sieci rezerwa-tów czy parków narodowych) bezpośredni i aktywny udział Polski w SSF ma wyjątkowe znaczenie.
Bez wątpienia kooperacja naukowa w Arktyce w dobie intensywnych zmian klima-tycznych wciąż odgrywa szczególną rolę, gdyż pozwala nie tylko na lepsze poznanie za-chodzących procesów i zjawisk, lecz przede wszystkim stanowi podstawę do opracowy-wania propozycji adaptacji do nowej sytuacji. Jednocześnie jednak badania w pewnych dziedzinach i obszarach mogą mieć duże znaczenie dla interesów społeczno-gospodar-czych, politycznych czy też strategicznych poszczególnych państw z regionu i spoza jego granic. Dotyczy to np. poznania struktury dna morskiego i szelfu kontynentalnego Oce-anu Arktycznego, prognozowania ekstremalnych zjawisk pogodowych czy rozwijania nowoczesnych technologii o zastosowaniach zarówno cywilnych, jak i militarnych.
2 Przegląd inicjatyw europejskich dotyczących Arktyki zawiera: Dahlbäck, van der Watt, Jagodziń-ski, & Kankaanpää, 2014.
Uwarunkowania te z jednej strony przyczyniają się do zwiększenia puli prowadzonych badań i liczby nowych państw zainteresowanych rozwijaniem swoich programów ba-dawczych w Arktyce. Z drugiej jednak skłaniają one państwa arktyczne do ograniczania dostępu do swych terytoriów, co niekiedy jest uznawane za ograniczanie swobody pro-wadzenia badań naukowych.
Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na utworzoną w ramach RA na podstawie Deklaracji z Kiruny (maj 2013) Grupę Zadaniową ds. Współpracy Naukowej (Scientific Cooperation Task Force – SCTF)3. Jej celem jest wypracowanie pod auspicjami RA mię-dzynarodowego porozumienia – prawdopodobnie prawnie wiążącego – dotyczącego roz-woju i ułatwienia współpracy naukowo-badawczej państw arktycznych, a szczególnie jej zakresu tematycznego, udostępniania danych i wyników badań, dostępu do infrastruk-tury naukowej i logistycznej, uproszczenia zasad prowadzenia badań transgranicznych w terenie (przemieszczania się osób, sprzętu i próbek), jak też udziału aktorów nieark-tycznych i ich roli w badaniach nad Arktyką. Do tej pory odbyło się pięć spotkań SCTF:
w Sztokholmie (10–11.12.2013), w Helsinkach (8–9.04.2014), w Reykiawiku (27–
28.05.2014), w Tromsø (30.09–2.10.2014) i w Oslo (luty 2015 toku). Z uwagi na ko-nieczność wydłużenia prac SCTF, jej mandat zostanie zapewne przedłużony na okres amerykańskiego przewodnictwa w RA (2015–2017).