Michał Łuszczuk
Polska obecność w Arktyce – ogólna charakterystyka
W analizie polskiej obecności w regionie Arktyki warto wyodrębnić jej dwa podstawo-we etapy (Graczyk 2012). Etap pierwszy obejmuje działalność polskich badaczy zaangażo-wanych w poznawanie Arktyki, szczególnie jej azjatyckiej części, a zatem aktywność pro-wadzoną w ramach zagranicznych (głównie rosyjskich) wypraw z okresu sprzed uzyskania przez Polskę niepodległości. Etap drugi – rozpoczęty na początku lat 30. XX w. – to aktyw-ność nie tylko naukowa, prowadzona przez polskich obywateli albo pod auspicjami władz polskich, ewentualnie w ramach zagranicznych projektów naukowych. Jakkolwiek zna-czenie pierwszego etapu ma głównie wymiar historyczny i symboliczny, to jednak demon-strowanie długiej tradycji „bezinteresownego” polskiego zaangażowania w regionie można starać się politycznie zdyskontować. Poniżej wyjaśnione zostaną główne kwestie prawno-międzynarodowe oraz polityczne związane z obecnością Polski w regionie Arktyki począw-szy od lat międzywojennych aż do czasów współczesnych.
3.1. Wymiar prawnomiędzynarodowy
Zgodnie z obowiązującymi normami prawa międzynarodowego aktywność państwa polskiego na lądowym i morskim obszarze Arktyki może być prowadzona na podstawie bilateralnych uzgodnień z poszczególnymi państwami arktycznymi albo właściwych umów międzynarodowych.1 Szczególne znaczenie praktyczne mają dla Polski regulacje
1 Należy zdecydowanie odrzucić formułowane niekiedy w mediach opinie, wedle których sytuacja obszarów arktycznych w żaden sposób nie jest prawnie uregulowana. W regionie Arktyki mają za-stosowanie krajowe prawa poszczególnych państw arktycznych, szczególnie tych leżących nad Oce-anem Arktycznym, jak też regulacje regionalne, m.in. umowy przyjęte pod auspicjami Rady Ark-tycznej, prawo unijne (w zakresie dotyczącym państw członkowskich UE oraz współtworzących Europejski Obszar Gospodarczy). Najważniejszą jednak częścią reżimu prawnego obejmującego ten region są regulacje z zakresu prawa morza.
dotyczące obszarów morskich oraz regulacje dotyczące należącego do Norwegii archipe-lagu Svalbard.
3.1.1. Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza
Podstawowym reżimem prawnym określającym zakres obecności i aktywności państw na obszarze Oceanu Arktycznego oraz wchodzących w jego skład mórz jest Kon-wencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza (United Nations Convention on the Law of the Sea – UNCLOS)2 (Symonides 2008). Stronami tej konwencji są wszystkie pań-stwa arktyczne za wyjątkiem Stanów Zjednoczonych.3 Odnośnie regionu Arktyki4 Kon-wencja:
1) określa, zgodnie z przyjętą w niej klasyfikacją obszarów morskich, zakres jurysdykcji państw nadbrzeżnych Oceanu Arktycznego (Tab. 1) oraz umożliwia wyznaczanie granic między strefami sąsiadujących państw (Tab. 2) (Łuszczuk 2010; Makowski 2013);
2) wskazuje zasady wytyczania przez państwa nadbrzeżne zewnętrznej granicy szelfu kontynentalnego5 (Tab. 3) (Makowski 2013; Przygodzka-Markiewicz 2013);
3) może mieć również znaczenie w kontekście ewentualnego rozstrzygnięcia kwestii statusu dwóch głównych tras morskich w Arktyce, czyli Przejścia północno-zachod-niego oraz Przejścia północno-wschodpółnocno-zachod-niego (Bugajski 2013; Symonides 2013).
UNCLOS jest też punk tem wyjścia dla regulacji określających bardziej szczegółowe zasady obowiązujące państwa-sygnatariuszy w zakresie ich aktywności na morskich ob-szarach arktycz nych. Chodzi tu głównie o umowy międzynarodowe dotyczące różnych konkretnych aspektów żeglugi morskiej, takich jak standardy zapobiegania zanieczysz-czeniom morskim, bezpieczeństwa statków czy odpowiedzialności i odszkodowań za wy-cieki. Przykładem takiej umowy najprawdopodobniej będzie, jedynie wstępnie dotąd
2 Została ona przyjęta w Montego Bay 10.12.1982 roku, weszła zaś w życie 16.11.1994 roku. Polska ratyfikowała Konwencję 13.12.1998 r.
3 USA, mimo dużego zaangażowania w prace konferencji przygotowującej konwencję oraz mimo jej podpisania w 1994 r. przez prezydenta Billa Clintona, ze względu na brak ratyfikacji tego dokumen-tu przez Senat wciąż nie są stroną UNCLOS. Większość obserwatorów uważa, iż z racji zbieżności postanowień Kon wencji z prawem zwyczajowym, respektowanym przez Stany Zjednoczone, brak ratyfikacji nie oznacza kwestionowania przez to państwo najważniejszych rozwiązań obowiązujących na jej mocy. Wydaje się, iż w najbliższej przyszłości nie należy się spodziewać zmiany tej sytuacji.
4 Aktualne dane dotyczące zagadnień terytorialnych w Arktyce są przedstawione i opisane na:
https://www.dur.ac.uk/resources/ibru/resources/Arcticmap_01-10-14.pdf
5 Istotną role w tym procesie odgrywa Komisja ds. Granic Szelfu Kontynentalnego (Commission on the Limits of the Continental Shelf – CLCS), która wydaje zalecenia państwom dotyczące zewnętrznej granicy szelfu kontynentalnego rozciągającego się poza 200 mil morskich od linii podstawowej (Przygodzka-Markiewicz 2013). Komisja składa się z dwudziestu jeden członków, a w jej składzie (na l. 2012-2017), znajduje się również dr hab. Szymon Uścinowicz, pracownik Oddziału Geologii Mo-rza Państwowego Instytutu Geologicznego w Gdańsku.
ustalony w listopadzie 2014 roku na forum Międzynarodowej Organizacji Morskiej obo-wiązkowy (a nie jak dotąd fakultatywny) kodeks bezpiecznej eksploatacji statków w re-jonach polarnych (International Code for Ships Operating in Polar Waters – Polar Code) (IMO 2014).
Tab. 1. Udział państw arktycznych w Konwencji o Prawie Morza z 1982 roku (UNCLOS) oraz ich obszary morskie (zakres w milach morskich i rok ustanowienia)
Państwo Strona
UNCLOS od Morze
terytorialne Strefa przyległa
Strefa Wyłącznego Rybołówstwa (SWR)
Wyłączna Strefa Ekonomiczna (WSE) Kanada 07.11.2003 12 (1970) 24 (1996) 200 WSE (1996)
Dania/
Grenlandia
16.11.2004 12
(1950)/3(1963)
– 200 WSE (1996)/200 SWR (1976), 200 WSE (2004)
Islandia 21.06.1985 12 (1979) – 200 WSE (1979)
Norwegia 24.06.1996 12 (2004) 24 200 WSE (1976);
Jan Mayen 200 SWR (1980);
Svalbard: 200 strefa ochronna rybołówstwa (1977)
Rosja 12.03.1997 12 (1909) 24 (1998) 200 WSE (1984)
USA – 12 (1988) 24 (1999) 200 WSE (1983)
Źródło: oprac. własne
Tab. 2. Status granic morskich państw arktycznych w obrębie do 200 mm. Oprac. własne
Granica Ustalona w roku Nieustalona
USA-Rosja na Morzu Beringa X*
USA-Kanada na Morzu Beauforta X
Kanada-Dania w Cieśninie Davisa (bez wyspy Hans) 1973 X**
Dania/Grenlandia-Islandia 1997
Dania/Grenlandia – Norwegia (Jan Mayen) 1993, 1995
Dania/Grenlandia – Norwegia (Svalbard) 2006
Islandia – Norwegia (Jan Mayen) 1980, 1981
Norwegia –Rosja na Morzu Barentsa 2010
* W 1990 r. podpisano porozumienie, które jednak nigdy nie zostało ratyfikowane przez stronę rosyjską.
** Brak delimitacji stref 200 milowych na Morzu Lincolna (w XI 2012 poinformowano o wstępnym porozumieniu).
Tab. 3. Zgłoszenia państw arktycznych dotyczące szelfu arktycznego wychodzącego poza gra-nice 200-milowych wyłącznych stref ekonomicznych. Oprac. własne.
Państwo Strona Kanada 7.11.2003 2013* Wniosek dotyczy Atlantyku,
odnośnie Arktyki przedłożono tylko wstępne informacje i zapowiedź, iż pełny wniosek przedłożony zostanie w późniejszym terminie
6.12.2013 –
Dania/
Grenlandia 16.11.2004 2014 – obszar leżący na północ od Wysp Owczych
Islandia 21.06.1985 2009 W obrębie Ægir Basin 20.04.2009 –
Norwegia 24.06.1996 2009 Loop Hole (Morze Barentsa), Zachodni Basen Nansena (Ocean Arktyczny), Banana Hole (Morze Norweskie i Morze Grenlandzkie)
27.11.2006 27.03.2009
Rosja 12.03.1997 2009 obszar na całej szerokości północnego wybrzeża rosyjskiego
* Kanada pomimo ratyfikacji UNCLOS nie uznaje jurysdykcji Komisji ds. Granic Szelfu Kontynen-talnego.
3.1.2. Traktat Svalbardzki
Traktat Svalbardzki (zwany też „Spitsbergeńskim” lub „Paryskim”) to umowa mię-dzynarodowa podpisana 9.02.1920 roku (weszła w życie w roku 1925) dotycząca statusu archipelagu svalbardzkiego, podpisana do końca 2014 roku przez 42 państwa. Głównym powodem jej przyjęcia było dążenie Norwegii do uregulowania kwestii zwierzchnictwa nad wyspami, wobec których swe pretensje zgłaszało począwszy od XVI wieku kilka państw. Ostatecznie, na podstawie Traktatu, archipelag został zdemilitaryzowany i prze-kazany pod pełne i całkowite zwierzchnictwo Norwegii. Jednocześnie sygnatariuszom Traktatu zagwarantowano na zasadach absolutnej równości prawo do prowadzenia na tym terenie działalności morskiej, przemysłowej, górniczej i handlowej, a
niebezpośred-nio także możliwość prowadzenia badań naukowych. W praktyce swobodę działalności gospodarczej wykorzystują Norwegia i Rosja, zaś pozostałe państwa prowadzą jedynie badania naukowe (Filipek 2012).
Zgodnie z art. 2 Traktatu, do Norwegii6 należy „utrzymywanie, przedsiębranie i wy-dawanie zarządzeń odpowiednich dla zabezpieczenia konserwacji, a w razie potrzeby, odnowienia fauny i flory tych obszarów i ich wód terytorialnych, z zastrzeżeniem, że środki te zawsze będą jednakowo stosowane do przynależnych wszystkich Wysokich Umawiających się Stron, bez wyjątków, przywilejów i ulg jakichkolwiek, bezpośrednich czy też pośrednich, na korzyść którejkolwiek z nich”. Od połowy lat 70. XX wieku ist-nieją rozbieżności między Norwegią a pozostałymi stronami Traktatu (głównie Rosją, Hiszpanią, Wielką Brytanią, Danią, Islandią) dotyczące obowiązywania Traktatu (a tym samym praw przysługujących sygnatariuszom) na tworzonych przez władze w Oslo stre-fach morskich, jak też w odniesieniu do szelfu kontynentalnego.7 Warto zauważyć, iż przedstawione zagadnienia stały się w lutym 2014 roku przedmiotem debaty zainicjowa-nej w imieniu Komisji Rybołówstwa PE przez eurodeputowanego Jarosława Wałęsę (Wa-łęsa 2014).
3.1.3. Inne reżimy
Z uwagi na członkostwo Polski w Unii Europejskiej Polska ma możliwość wpływania na działania instytucji unijnych odpowiedzialnych za polityki związane z obszarami sub-arktycznymi w takich dziedzinach, jak: rybołówstwo (np. UE jest stroną organizacji North East Atlantic Fisheries Commission – NEAFC), transport morski, eksploatacja zasobów energetycznych off-shore, bezpieczeństwo energetyczne czy polityka klimatyczna (SADA 2014). Kwestie te zostaną przedstawione szerzej w Rozdz. 11 opracowania.
6 Warto nadmienić, iż Svalbard stał się integralną częścią Królestwa Norwegii na mocy specjalnej ustawy z 1925 roku. Najwyższą władzę w utworzonej wówczas prowincji sprawuje gubernator (Sys-selmannen), który odpowiada przed rządem w Oslo oraz realizuje szerokie zadania administracyjne, głównie dotyczące utrzymania porządku publicznego oraz ochrony środowiska (Anioł 2010).
7 W ocenie władz norweskich Traktat dotyczy wyłącznie wskazanych w nim wysp oraz wód teryto-rialnych archipelagu i nie odnosi się do jakichkolwiek innych obszarów morskich. Pierwotnie szero-kość morza terytorialnego wokół Svalbardu wynosiła 3 mile morskie, od 1.01.2004 r. wynosi 12 mil morskich, a jednocześnie ustanowiono także 24 milową strefę przyległą. W 1977 roku Norwegia utworzyła wokół Svalbardu 200-milową strefę ochronną rybołówstwa i od tamtej pory wykonuje swoją jurysdykcję wobec statków obcej bandery (co kilkukrotnie doprowadzało do napięć, głównie w relacjach z Rosją, ale nie tylko). Natomiast według pozostałych sygnatariuszy Traktatu, którzy przedstawiają swoje stanowiska, ma on „zastosowanie także do pozostałych stref wokół Svalbardu, gdyż logicznie rzecz biorąc, przyznane prawa na morzu terytorialnym stanowiącym część terytorium państwa nadbrzeżnego powinno – pomimo braku wyraźnych zapisów traktatowych – przysługiwać także w innych strefach morskich” (Anioł 2010, s. 96). Warto też zauważyć, iż w zasadzie nikt nie wysuwa zastrzeżeń do Norwegii wobec tworzenia przez nią stref wokół Svalbardu, zaś CLCS zaak-ceptowała w 2009 roku prawo Norwegii do szelfu kontynentalnego wokół archipelagu.