Socjologia jako nauka „praktyczna” i ekonomia jako „nauka normalna” . 41

W odró¿nieniu od ekonomii interesuj¹cy nas obszar socjologii (z tej najogólniej-szej metateoretycznej, teoretycznej, metodologicznej i instytucjonalnej perspekty-wy) charakteryzowa³ brak jednoznacznego wymiaru teoretycznego, przy

jedno-29Nowatorstwo koncepcji Keynesa zawarte w jego Ogólnej teorii mo¿na sprowadziæ do piê-ciu elementów: 1) rozró¿nienia pomiêdzy gospodark¹ pieniê¿n¹ a bezpieniê¿n¹; 2) skonstruo-wania agregatywnego modelu równowagi ogólnej (maj¹cej charakter potencjalnie aplikacyj-ny); 3) zaproponowania wyjaœnienia, dlaczego kapitalistyczna gospodarka nie utrzymuje pe³nego zatrudnienia; 4) zaproponowania wyjaœnienia bezrobocia w relacji do rynku produk-tów; 5) wskazania celowoœci szerszego oddzia³ywania pañstwa na gospodarkê (zob. Andrzej Wojtyna, Ewolucja keynesizmu..., dz. cyt., s. 69).

30 Ró¿nica teoretyczna mo¿e zostaæ tutaj sprowadzona do przeciwstawienia marshallow-skiej, a w³aœciwie marshallowsko-smithowmarshallow-skiej, analizy równowagi cz¹stkowej – walrasow-sko-paretowskiej teorii równowagi ogólnej (por. Mark Blaug, Metodologia ekonomii, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 246 i 285).

31 Tam¿e, s. 285.

32 Tam¿e.

33Zob. Harry Landreth, David C. Colander, Historia myœli ekonomicznej, t³um. A. Szewor-ski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 554-555.

czesnej silnej pozycji stanowiska neopozytywistycznego i funkcjonalistycznego, oraz wpisanie w aspekt urynkowienia i „upublicznienia” praktyki socjologicznej, dalej, nakierowanie (zgodnie z zapotrzebowaniem podmiotów finansuj¹cych ba-dania) na „zagadnienia praktyczne” i „aktualne kwestie spo³eczne”. Jednoczeœnie zorientowanie badawcze socjologii zmienia³o siê wraz z rodz¹cym siê i zamie-raj¹cym zainteresowaniem okreœlonym rodzajem refleksji spo³ecznej, co jest szczególnie widoczne na tle osadzonego w tradycji amerykañskiej nurtu inter-akcjonistycznego czy na przyk³ad teorii konfliktu. Dobrze ow¹ sytuacjê ilustruje analiza rozk³adu zagadnieñ teoretycznych w periodykach socjologicznych w la-tach 1960-1970, zawarta w pracy Paula L. Riedesela, The Recent Course of Gene-ral Theory: An Empirical Investigation z 1973 roku.

Zagadnienia 1960 1971 Œrednia ca³ego okresu

1. Strukturalny funkcjonalizm

ród³o: Paul L. Riedesel, The Recent Course of General Theory: An Empirical Investiga-tion, referat na doroczn¹ konferencjê Stowarzyszenia Socjologicznego Œrodkowego Zacho-du, Milwaukee 1973 (tekst powielony), za: Piotr Sztompka, Dylematy socjologii amerykañ-skiej, „Studia Socjologiczne” 1974, nr 2.

Leon H. Warshay proponuje tezê o dominacji „ma³ej teorii” (small-theory) – te-orii odnosz¹cych siê do za³o¿eñ wyodrêbnionych pól socjologii i praktycznie za-kreœlonych problemów badawczych, co mo¿na jednoznacznie wi¹zaæ z procesem rozdrobnienia nastêpuj¹cym w obszarze teorii i metody, odpowiadaj¹cym badaw-czemu nachyleniu dyscypliny³⁴. Jak podkreœla Irving L. Horovitz, cech¹ opisywa-nej tu socjologii by³ empirycyzm stanowi¹cy rezultat „[...] zapotrzebowania prak-tyki rynkowej i profesjonalnych spo³ecznoœci”³⁵. Profil socjologii oparty na tego

34 Leon H. Warshay, The Current State of Sociological Theory. A Critical Interpretation, David McKay Company Inc, New York 1975. s. 6. Jak opisuj¹ ów trend Jonathan H. Turner i Stephen Turner, „[...] bez jasnego konsensusu na temat teorii czy metod, zaledwie pod pozo-rem jednoœci, jaki dawa³a sk³onnoœæ do metod kwestionariuszowych, wielokrotnej regresji czy innych, ulubionych technik statystycznych, pola zainteresowañ stawa³y siê stopniowo coraz bardziej izolowane jedne od drugich” (Jonathan H. Turner, Stephen Turner, Socjologia amery-kañska..., dz. cyt., s. 105).

35Irving L. Horowitz, An Introduction to the New Sociology, w: The New Sociology. Essays in Social Science and Social Theory in Honor of C.W. Mills, red. I.L. Horowitz, Oxford Univer-sity Press, New York 1965, s. 12.

rodzaju prymacie cz¹stkowych analiz stanowi³ – w interpretacji tzw. „nowych hu-manistów” – z jednej strony skrajne od¿egnanie siê od socjologii posiadaj¹cej pre-ferencje w odniesieniu do celów i stawianych pytañ, z drugiej – swoisty wizerunek badawczy. Cechowa³ siê on naturalistycznie nachylonym profilem metodologicz-nym i specyfik¹ jêzyka udzielanych odpowiedzi podporz¹dkowan¹ przyjêtym kry-teriom naukowoœci.

Efektem tego naukotwórczego wysi³ku by³o transformowanie socjologii w ja-k¹œ postaæ scjentyzmu, co nie stanowi po prostu rezygnacji z wartoœciowania, ale akceptacjê dla istnienia pluralizmu w sferze wartoœci. Wnioskowanie powy¿sze – pozwalaj¹ce doszukiwaæ siê pewnych analogii pomiêdzy statusami poznawczymi ekonomii i socjologii – prowadzi do wskazania na utylitarne przes³anki profesjo-nalizacji obu dyscyplin (przynajmniej w odniesieniu do ich „g³ównych nurtów”), prowadz¹ce do nadania im okreœlonego „konstruktywnego” wymiaru w odniesie-niu do sfery polityki i rynku.

Kolejnym istotnym elementem kszta³towania wizerunku socjologii by³, tym ra-zem odmienny od perspektywy ekonomii g³ównego nurtu, „umiarkowany scepcyzm” w stosunku do tzw. wielkiej teorii. Przes³anki tego stanowiska wyra¿aj¹ ty-le¿ niewiarê w naukowoœæ socjologii (na tle na przyk³ad statusu teorii w naukach przyrodniczych)³⁶, co przekonanie o praktycznej nieu¿ytecznoœci teorii socjologicz-nej w „tradycyjnym”, na przyk³ad parsonsowskim kszta³cie. Jak powiada Merton,

„wyra¿ony [...] pogl¹d na zwi¹zki obecnej socjologii z praktycznymi problemami spo³ecznymi jest w du¿ej mierze taki sam, jak w przypadku relacji pomiêdzy so-cjologi¹ a ogóln¹ teori¹ socjologiczn¹”, a zatem pozostaje w sferze tworzenia teo-rii specjalnych, z których mo¿na uzyskaæ hipotezy weryfikowalne empirycznie, by stopniowo budowaæ bardziej ogólne schematy pojêciowe³⁷. Œledz¹c to rozumowa-nie, wielka teoria jest co najwy¿ej „umiarkowanie” mo¿liwa, a co za tym idzie – dyskusyjna jako intelektualny projekt. Przedstawiony pogl¹d jest doœæ rozpo-wszechniony w socjologii tak¿e i dzisiaj, podobnie zreszt¹ jak ten wyra¿ony z od-miennego „metodologicznego” punktu widzenia, w koñcu lat 60. ubieg³ego wieku.

„Nieokreœlona, du¿a liczba dyskusji na temat metod socjologicznych posuwa do przodu logiczne zalecenia teorii naukowej, [...] dokonuje tego jednak na tak wy-sokim poziomie abstrakcji, ¿e perspektywa prze³o¿enia tych za³o¿eñ na bie¿¹ce badania socjologiczne staje siê utopi¹”³⁸.

Naszkicowana tu perspektywa dominuj¹ca w socjologii amerykañskiej w latach 60. i 70. XX w. okreœlana by³a w kategoriach kryzysu teorii i poœrednio prowadzi³a

36 Zob. Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura spo³eczna, PWN, Warszawa 1982, s. 71 i nast.

37 Tam¿e.

38 Robert K. Merton, On Theoretical Sociology. Five Essays Old and New, New York 1967, s. 140.

do kryzysu profesjonalizacyjnego. Wspó³czesny kszta³t socjologii pozostaje jed-nak doœæ œciœle zwi¹zany ze wskazanymi tutaj uwarunkowaniami. Dotyczy zatem z jednej strony „rozdrobnienia” teoretycznego³⁹, z drugiej natomiast podporz¹dko-wania dyscypliny odmiennym specyfikom profesjonalizacji. Sk³adaj¹ siê one na model teorii zwi¹zany z (1) ‘profesjonalizmem akademickim’, zawê¿on¹ orien-tacj¹ spo³eczn¹ (któr¹ okreœlimy jako (2) ‘profesjonalizm publiczny’), a tak¿e prak-tycznym (3) ‘profesjonalizmem rynkowym’, poddanych specyfice badañ i specyfice dzia³alnoœci eksperckiej socjologów⁴⁰.

***

Dokonuj¹c pewnej ostro¿nej generalizacji, mo¿na stwierdziæ, ¿e rzeczywistoœæ dyscyplin w porównawczej perspektywie jawi siê jako nastêpstwo ewolucji ich praktycznych statusów. W ka¿dym jednak przypadku pozostaje wypadkow¹ b¹dŸ orientuje siê ku nastêpstwom instytucjonalizacji spo³ecznego zapotrzebowania.

W konsekwencji to w okreœlonej „ideologii profesjonalizacyjnej” nale¿y po-szukiwaæ ró¿nic, w ramach których na przyk³ad wspó³czesne okreœlenie socjologii jako nauki „praktycznej”⁴¹i postulat ekonomii jako „nauki normalnej” prowadz¹ do odmiennego kszta³tu dyscyplin, oczywiœcie w perspektywach w³aœciwych ich tzw. „g³ównym nurtom”.

4. Socjologia ekonomiczna jako ekonomia instytucjonalna

Naturaln¹ p³aszczyzn¹ relacji socjologii i ekonomii jest subdyscyplina ³¹cz¹ca w sobie za³o¿enia obydwu dyscyplin. Uprawianie jej jest mo¿liwe pod warunkiem,

¿e dyscypliny stanowi¹ b¹dŸ mog¹ stanowiæ wzajemnie komplementarny obszar przedmiotowy. Jak siê wydaje, najpe³niejsz¹ realizacjê takiego projektu z punktu wi-dzenia socjologa mo¿e stanowiæ socjologia ekonomiczna, rozumiana jako ga³¹Ÿ socjo-logii szczegó³owej, podejmuj¹ca wysi³ek badawczy w obszarze przedmiotowym

39Jonathan H. Turner i Stephen Turner wyró¿niaj¹ tutaj siedem podejœæ teoretycznych: teo-rie funkcjonalne, czerpi¹ce m.in. z refleksji Roberta K. Mertona czy Neila Smelsera; teoteo-rie interakcjonistyczne; teorie konfliktu; teorie wymiany; teorie strukturalne; teorie strukturalis-tyczne oraz teorie fenomenologiczne (zob. Jonathan H. Turner, Stephen Turner, Socjologia amerykañska..., dz. cyt., s. 137-140).

40 Autorzy pracy poœwiêconej to¿samoœci socjologii amerykañskiej, przytaczaj¹c listê sub-dyscyplin socjologii, wskazuj¹ na istotn¹ dominacjê tych inspirowanych mechanizmami finan-sowania badañ. W odniesieniu do nich subdyscypliny inspirowane zainterefinan-sowaniami studen-tów, a nade wszystko zwi¹zane z problematyk¹ teoretyczn¹, metodologi¹, maj¹ zdecydowanie mniejszy udzia³ iloœciowy (tam¿e, s. 127-129).

41Por. na przyk³ad stanowisko W. Millsa w cytowanej ju¿ pracy Sociological Imagination.

tradycyjnie przypisanym ekonomii. Joseph Schumpeter dowodzi, ¿e „[...] analiza ekonomiczna zajmuje siê odpowiedziami na pytania, jak ludzie zachowuj¹ siê w okreœlonym czasie i jakie ekonomiczne rezultaty wywo³uj¹ te zachowania; so-cjologia ekonomiczna odpowiada na pytanie [co prowadzi do] tych zachowañ”⁴². Jak powiada Mark Granovetter (wspó³czesny jej przedstawiciel), „[...] socjologia ekonomiczna mo¿e stanowiæ przyczynek do zrozumienia ekonomii [jako okreœlo-nego obszaru praktyki] poprzez zwrócenie uwagi na powi¹zanie (mixture) ekono-micznych i spo³ecznych motywów, którymi ludzie siê pos³uguj¹, gdy anga¿uj¹ siê w produkcjê, konsumpcjê lub dystrybucjê”⁴³. Warto dodaæ, ¿e dyscyplina ta z punk-tu widzenia tzw. ekonomii g³ównego nurpunk-tu pe³ni rolê marginaln¹, co stanowi wyraz fundamentalnych ró¿nic sposobów widzenia rzeczywistoœci, zwi¹zanych choæby z odmiennym interpretowaniem podmiotu dzia³añ gospodarczych: ‘homo economicusa’ zawsze sk³onnego do oportunizmu, kieruj¹cego siê kalkulacyjn¹ ra-cjonalnoœci¹, z regu³y dobrze poinformowanego, zorientowanego na maksymali-zacjê u¿ytecznoœci i realimaksymali-zacjê w³asnych (indywidualnie definiowanych) intere-sów, b¹dŸ te¿ spo³ecznego ‘homo sociologicusa’ bêd¹cego elementem szerszego ponadindywidualnego kontekstu (na przyk³ad kultury czy struktury spo³ecznej), nieustannie pe³ni¹cego jakieœ role, zawsze wyznaj¹cego jak¹œ etykê, podejmu-j¹cego irracjonalne i aksjologicznie zorientowane wybory i na tej podstawie wyko-nuj¹cego dzia³ania.

Jak dowodzi Richard Swedberg, analizuj¹c Ÿród³a socjologii ekonomicznej w relacji do ekonomii g³ównego nurtu, niezbêdne jest siêgniêcie do tradycji. Taka perspektywa otwiera przes³anki wydzielenia z tego, co ekonomiczne, tego, co spo³eczne. Istotny jest tutaj aspekt zbiorowy jako narzêdzie rozumienia ewolucji historycznego status quo.

Zestawiaj¹c perspektywy ekonomii z socjologi¹ ekonomiczn¹ na p³aszczyŸnie teoretycznych za³o¿eñ i praktyki metodologicznej, ró¿nice stanowisk wydaj¹ siê dotyczyæ kwestii jak najbardziej podstawowych. Warto za N.J. Smelserem i R. Swedbergiem wymieniæ tu choæby (przy ca³ej ograniczonoœci tej generalizacji):

1) przeciwstawienie indywidualizmu metodologicznego holizmowi; 2) postrzega-nie kategorii racjonalnoœci jako fundamentu aktywnoœci cz³owieka z punktu wi-dzenia dzia³añ podejmowanych przez podmioty (racjonalnoœæ jako wartoœæ)⁴⁴.

42 Joseph A. Schumpeter, History of Economic Analysis, dz. cyt., s. 21.

43Mark Granovetter, A Theoretical Agenda for Economic Sociology, w: Economic Sociolo-gy at the Millenium, red. M.F. Guillen, R. Collins, P. Englend, M. Meyer, Russell Sage Founda-tion, New York 2001.

44 Zmieniaj¹c nieco perspektywê refleksji, tak¿e: 3) poddanie analizie zwi¹zku pomiêdzy konwencjonalnie rozumian¹ efektywnoœci¹ a zwyczajami spo³ecznymi, a zatem postawienie pytania o miejsce w refleksji ekonomicznej (pozostaj¹cej w relacji do stanowiska J.S. Milla)

„kontekstowej racjonalnoœci”. Jak powiada Nicole Wooley Biggart (uczestniczka wspó³czesnej dyskusji na temat to¿samoœci ekonomii), „[...] refleksja na temat zwyczajów [spo³ecznych] nie

Wa¿nym materia³em analitycznym mo¿e tu byæ uporz¹dkowanie historii anali-zy ekonomicznej zaproponowane przez Josepha Schumpetera w powi¹zaniu z je-go interpretacj¹ poznania w naukach spo³ecznych. Istotny jest aspekt zbiorowoœci zarówno jako narzêdzie rozumienia ewolucji historycznego status quo, jak i inter-pretacji zachowañ podmiotu. Stanowisko to akcentuje pewien poziom relatywiz-mu, odwo³uje siê do spo³ecznych i historycznych Ÿróde³ racjonalnoœci oraz opiera wyjaœnianie na analitycznym kontekœcie teorii⁴⁵.

***

Historyczny punkt oparcia refleksji socjo-ekonomicznej Swedberg odnajduje w przywo³ywanych przez Schumpetera stanowiskach Arystotelesa, Cantilona i Adama Smitha⁴⁶.

Na przestrzeni XVIII i XIX wieku owo podkreœlenie ponadindywidualnego charakteru instytucji ekonomicznych pojawia siê szczególnie u brytyjskich ekono-mistów pod silnym wp³ywem utylitaryzmu. Rozpatruj¹c szczegó³owe przyk³ady interpretowania wiedzy socjo-ekonomicznej, Richard Swedberg powo³uje siê m.in.

na refleksje Schumpetera poœwiêcone Ricardo (ze wzglêdu na pojawiaj¹c¹ siê u niego koncepcjê klasy), Milla (ze wzglêdu na próby analizy ról instytucji) i wresz-cie Marksa, ³¹cz¹cego w swoich interpretacjach stanowiska spo³eczne i ekonomicz-ne odnosz¹ce siê do instytucji⁴⁷. Rozwój refleksji ekonomistów postêpowa³ jednak w znacznej mierze w oderwaniu od kumulacji wiedzy i pog³êbiaj¹cej siê specjali-zacji w naukach spo³ecznych. Jak podkreœla Swedberg, pod koniec XIX i na pocz¹tku XX wieku mia³ miejsce znacz¹cy rozwój socjologii, ale „[...] badania te nie by³y wykorzystywane przez wiêkszoœæ ekonomistów, którzy po prostu

zajê³a zbyt wiele miejsca w pracy Milla, [...] poniewa¿ uzna³ on tê problematykê za niepro-wadz¹c¹ do rozwa¿añ z zakresu ekonomii” (zob. Nicole Woley Biggart, Conventional Wisdom: Ef-ficiency and Social Customs, 1999, materia³ dostêpny w Internecie, http://www.gsm.uci.edu/

econsoc/biggart); 4) uwzglêdnienie spo³ecznych i instytucjonalnych uwarunkowañ odzia³u-j¹cych na ludzkie postawy; 5) osadzenie w centrum rozwa¿añ uwarunkowañ spo³ecznych w opozycji do traktowania ekonomii jako punktu odniesienia; 6) stosowanie wielu metod badaw-czych, w opozycji do dominacji formalnych modeli; 7) uwzglêdnienie odmiennego stosunku do tradycji (zob. N.J. Smelser, R. Swedberg (red.), The Handbook of Economic Sociology, Prince-ton University Press, PrincePrince-ton 1994).

45 Por. Joseph A. Schumpeter, The Economics and Sociology of Capitalism, Princeton Uni-versity Press, Princeton 1991, s. 317-337.

46Por. Richard Swedberg, Major Traditions of Economic Sociology, „Annual Review of So-ciology” 1991, vol. 17, s. 251-276.

47Okres koñca XIX i pocz¹tku XX wieku to m.in. nawi¹zania do Jevonsa, Mengera, Walrasa, którego analiza marginalna by³a rozwijana w refleksjach Pareta, Wickela i Marshalla (tam¿e, s. 255).

przejmowali instytucjonalne za³o¿enia od klasycznych ekonomistów”⁴⁸. Zdaniem Schumpetera prowadzi³o to w du¿ej mierze do petryfikacji spojrzenia na spo³eczeñ-stwo jako zbiór kalkuluj¹cych indywiduów (i „danych” instytucji), co sprawia³o wra¿enie statycznego ³adu gospodarczego podporz¹dkowanego logice ekonomii⁴⁹. Podobnie ocenia³ status tradycyjnej ekonomii politycznej Wesley C. Mitchell, jeden z fundatorów instytucjonalizmu, kiedy podejmowa³ próbê oceny konstruk-tywnego b¹dŸ destrukkonstruk-tywnego wp³ywu instytucji na ³ad spo³eczno-ekonomiczny i wyci¹ga³ ze swej analizy praktyczne wnioski. Jak powiada³, pierwotny instytu-cjonalizm uto¿samia³ ewolucjê spo³eczn¹ „[...] z procesem »reform« opartych na racjonalnym wygl¹dzie”⁵⁰. Wskazywa³ zatem, ¿e obok poznawczego znaczenia instytucji jako kategorii, obecny by³ tam równie¿ radykalizm zorientowany, jak ma to miejsce w socjologii, na naukowe organizowanie stosunków ekonomicz-nych. Krytykowana perspektywa klasyczna ten aspekt raczej pomija³a lub nawet wprost kwestionowa³a. Podobne wnioskowania formu³owali inni twórcy insty-tucjonalizmu: Thorsten Veblen i John R. Commons. W interpretacji Swedberga ów alternatywny nurt by³ „przede wszystkim prób¹ rozwiniêcia odmiennego i znacz-nie szerszego typu teorii ekonomicznej, teorii, która obejmowa³aby znacz-nie tylko ekonomiê, ale tak¿e elementy innych nauk spo³ecznych, jak psychologia, historia i socjologia”⁵¹. Ten sam Mitchell zauwa¿a³, ¿e Veblen – najstarszy z instytucjona-listów – „by³ pierwszym ekonomist¹ opisuj¹cym instytucjonaln¹ ewolucjê w ter-minach naturalnego doboru i natury ludzkiej, czerpi¹c od Darwina i Williama Jamesa, nie zaœ od Benthama”⁵².

Do nielicznej grupy badaczy podzielaj¹cych to stanowisko w póŸnym okresie miêdzywojennym i w dziesiêcioleciu powojennym Swedberg zaliczy³ m.in. Johna Kennetha Galbraitha i Gunnara Myrdala.

Osobne miejsce zajmuje tutaj kontynuuj¹cy w du¿ej mierze tradycjê ekonomii brytyjskiej Ronald Coase oraz nawi¹zuj¹cy do niego przedstawiciele wspó³czes-nego instytucjonalizmu czy te¿ instytucjonalizmów, Olivier Williamson i Marc Tool.

Omawiane tutaj koncepcje najpierw znajdowa³y siê poza g³ównym nurtem ekonomii, z czasem, wraz z rozwojem teorii ekonomicznej stawa³y siê (po wpro-wadzeniu pewnych korekt i dostosowaniu) elementem mainstreamu. Przywo³aj-my choæby nazwiska dwóch laureatów Nagrody Nobla z tego grona: Ronalda Coase’a i Olivera Williamsona. Wszystkie te koncepcje moim zdaniem stanowi¹ najszerzej rozumian¹ wspó³czesn¹ dziedzinê instytucjonalizmu w ekonomii.

48 Tam¿e.

49 Por. Joseph Schumpeter, History of Economic Analysis, dz. cyt.

50Wesley C. Mitchell, The Backward Art of Spending Money, Transaction Publishers, New Brunswick, London 1999 (1937), s. 337.

51 Richard Swedberg, Major Traditions..., dz. cyt.

52 Wesley C. Mitchell, The Backward Art..., dz. cyt., s. 339.