Ani polski kodeks karny, ani inny obowiązujący obecnie w Polsce akt prawny, nie definiuje stalkingu internetowego. Słowo „stalking” pochodzi z języka angielskiego i oznacza „skradanie się”, „podchody”11.
Legalna definicja stalkingu pojawiła się w polskim kodeksie karnym w 2011 roku i od tamtej pory treść dodanego wówczas przepisu art. 190a k.k. do dziś brzmi następująco:
„Art. 190a § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby doprowadza ją lub osobę jej najbliższą do uzasadnionego odczuwania strachu lub narusza jej prywat-ność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto złośliwie wykorzystuje dane osobowe innej osoby celem narażenia jej na szkodę materialną lub osobistą.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub § 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
8 Tamże.
9 Ustawa z dnia 20 maja 1971 roku Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 1971 r., nr 12, poz. 114 ze zm.).
10 M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VII WoltersKluwer 2015 (M. Mozgawa, komentarz do art. 190a k.k.).
11 https://pl.wikipedia.org/wiki/Stalking (dostęp: 13.04.2020 r.).
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub § 2 odbywa się na wniosek pokrzywdzonego”.
Według zacytowanego powyżej artykułu stalkingiem są zachowania upo-rczywe polegające na nękaniu danej osoby, może to być także wykorzystanie da-nych osobowych w celu narażenia jej na szkodę materialną poprzez wykorzystanie jej danych w Internecie.
Będzie nim również tzw. przywłaszczenie wizerunku, czyli wskazane w § 2
„złośliwe wykorzystanie danych osobowych innej osoby celem narażenia jej na szkodę materialną lub osobistą” przy użyciu Internetu.
Za przedmiot ochrony przed stalkingiem oraz stalkingiem internetowym uznano podstawowe dobra człowieka, do których zaliczyć można godność, wol-ność i jego cześć. Poza tymi podstawowymi dobrami uwzględnić trzeba także, iż przedmiotem ochrony będzie w szczególności zdrowie człowieka, fizyczne oraz psychiczne, jego nietykalność cielesna, a także nienaruszalność korespondencji.
Za przedmiot ochrony uznaje się wolność w zakresie samodzielnego decydowania informacjami o swoim życiu osobistym, danymi osobowymi oraz wolność dyspo-nowania swoim wizerunkiem. Przestępstwo stalkingu, o którym mowa w art. 190a
§ 1 k.k. jest przestępstwem powszechnym. Może ono zostać popełnione przez każ-dego, kto jest zdolny do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Co więcej, przed-miotem czynności wykonawczej może być również człowiek (czyli: inna osoba), na którego skierowane są działania sprawcy lub bliscy danej osoby. Przykładem takiego działania może być oddziaływanie na rodziców za pośrednictwem dzieci (rodzice są przedmiotem działania, ale „wykonuje się” je przez wpływ na dzieci)12. Czyny sprawcy objawiają się nękaniem wzbudzającym u ofiary poczucie na-ruszenia jej prywatności oraz zagrożenia. Uporczywość ta dzieli się na dwa ele-menty: po pierwsze, postępowanie sprawcy rozumiane jako postępowanie pod-miotowe, czyli takie, które skupia się na nastawieniu psychicznym sprawcy (chęć postawienia na swoim, nieustępliwość itp.); po drugie, postępowanie sprawcy ro-zumiane jako stan obiektywny, czyli taki, który trwa przez pewien dłuższy czas13. Jednorazowe działanie sprawcy nie jest zatem stalkingiem – to uporczywość i wią-żące się z nią upór, wielokrotność działania i wytrwałość są znakami, że do stal-kingu dochodzi.
Działania sprawcy mają polegać na nękaniu, co w rozumieniu słownikowym oznacza ustawiczne dręczenie, trapienie, niepokojenie (czymś) kogoś; dokuczanie komuś, nie dawanie chwili spokoju14.
Nękanie w sieci może przybrać różne formy. Może przybrać postać nękania za pomocą maili oraz wiadomości na portalach społecznościowych i polegać na:
• zamieszczaniu obraźliwych komentarzy na portalach społecznościowych lub forach, do których należy ofiara;
12 Uzasadnienie do ustawy z dnia 25.2.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny.
13 R.A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2018.
14 S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 2003, s. 1095.
159
• umieszczaniu w Internecie filmów oraz zdjęć z wizerunkiem ofiary lub groźby umieszczenia takich;
• nękaniu za pomocą aplikacji i portali randkowych;
• wykluczaniu pokrzywdzonego z grup np. poprzez zablokowania dostępu do komunikatora czy forum dyskusyjnego;
• rozsyłaniu przez stalkera drogą elektroniczną negatywnych opinii o ofierze do jej potencjalnych pracodawców i wiele innych.
Zachowanie sprawcy jest znamienne skutkiem, co oznacza, że ma ono wzbu-dzać u osoby prześladowanej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie naruszać jej prywatność15.
Wzbudzenie u pokrzywdzonego poczucia zagrożenia winno być oceniane w sposób obiektywny, wynikający z analizy okoliczności dotyczących zachowania sprawcy, zaś przesłanką odpowiedzialności w tym przypadku jest wyłącznie po-czucie zagrożenia, jakie powstałoby w danych okolicznościach u przeciętnej, ra-cjonalnie myślącej osoby, której reakcja mogłaby zostać uznana za naturalną i nie-budzącą wątpliwości16.
Alternatywnym skutkiem uporczywego nękania – choć nie można wykluczyć wystąpienia obu łącznie – jest istotne naruszenie prywatności. Wprowadzenie tego odrębnego pojęcia zostało uzasadnione wynikami badań empirycznych, z których wynika, że stalking skutkować może naruszeniem życia prywatnego, obejmują-cym m.in. takie formy działania stalkera, jak: próby nawiązywania kontaktów z daną osobą, częste głuche lub nocne telefony, otrzymywanie niechcianych e-maili, listów oraz SMS-ów, pozostawianie wiadomości pod drzwiami, a także robienie zdjęć bez uprzedniego wyrażenia zgody17.
Stalking, powszechnie znany i kojarzony jest przede wszystkim ze swym pierwszym, opisanym już typem podstawowym – uporczywym nękaniem. Tym-czasem w paragrafie drugim art. 190a k.k. został wprowadzony odrębny typ pod-stawowy, który skrótowo można nazwać przestępstwem „przywłaszczenia tożsa-mości”, a polegający na złośliwym wykorzystywanie danych osobowych innej osoby celem narażenia jej na szkodę materialną lub osobistą. Ta właśnie forma wydaje się niezwykle charakterystyczna dla stalkingu internetowego. Zachowanie stalkera polega na podszyciu się pod inną osobą poprzez wykorzystanie jej wize-runku lub innych danych osobowych, co w praktyce przejawiać się będzie m.in.
zamieszczaniem zdjęć ofiary i komentarzy ujawniających informacje o niej w In-ternecie, zamawianiem na jej koszt niechcianych towarów i usług, a także rozpo-wszechnianiem informacji o pokrzywdzonym, np. w ramach tworzonych bez wie-dzy i zgody ofiary kont na popularnych portalach społecznościowych18.
15 R.A. Stefański (red.), Kodeks karny…
16 Uzasadnienie do ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny.
17 A. Szelęgiewicz, Stalking i przywłaszczenie tożsamości w polskim prawie karnym. Zagadnienia wybrane, „Ius Novum” 2013, nr 3, s. 67.
18 Tamże, s. 71.
Pisząc o stalkingu, należy wspomnieć o typie kwalifikowanym tegoż wy-stępku, opisanym w art. 190a § 3 k.k., zgodnie z którym o surowszej odpowie-dzialności sprawcy decyduje następstwo, polegające na targnięciu się pokrzyw-dzonego na własne życie. Dla zastosowania dyspozycji art. 190a § 3 k.k. konieczne jest ustalenie, od strony przedmiotowej, związku przyczynowego między poszcze-gólnymi zachowaniami mającymi postać nękania a targnięciem się pokrzywdzo-nego na własne życie19.
Ostatni paragraf art. 190a k.k. wskazuje, iż przestępstwo uporczywego nęka-nia w postaci wyrażonej zarówno w § 1 jak i § 2 art. 190a k.k. jest przestępstwem ściganym na wniosek pokrzywdzonego, zaś postać kwalifikowana przestępstwa nękania z art. 190a § 3 k.k. jest natomiast ścigana jest w trybie publicznoskargo-wym z urzędu.
Czyn, o którym mowa w art. 190a § 1 i § 2 k.k., zagrożony jest karą pozba-wienia wolności do lat 3. Natomiast typ kwalifikowany, o którym stanowi art. 190a
§ 3 k.k., zagrożony jest karą pozbawienia wolności od lat 2 do lat 12.
Podsumowanie
Od czasu wprowadzenia stalkingu do kodeksu karnego minęło ponad 9 lat.
I choć pojawiały się w doktrynie głosy krytykujące sam sposób regulacji20, z pew-nością samo wprowadzenie do katalogu przestępstw nowego czynu zabronionego, było naturalnym i koniecznym następstwem zmian zachodzących w społeczeń-stwie i należy je ocenić pozytywnie.
Gwałtowny rozwój techniki i technologii wpłynął znacząco na życie spo-łeczne i kulturalne, oddziałując często bardzo negatywnie na ludzkie zachowania i niejako stwarzając pole do popełniania nowych rodzajów przestępstw (np. stal-kingu w Internecie). Permanentny postęp w dziedzinie nowoczesnych technologii przekłada się bowiem na coraz to doskonalsze sposoby i metody działań przestęp-nych, zaś sprawcy przestępstw to grupa, która bardzo szybko dostosowuje strategie przestępne do zmieniającej się rzeczywistości społecznej21.
Żyjemy w czasach, w których dla wielu osób miarą statusu społecznego jest liczba znajomych na portalu społecznościowym, a cena, którą potencjalny na-bywca jest w stanie zapłacić za wirtualny przedmiot, dostępny jedynie w sieciowej grze komputerowej, może przekraczać nawet kilka tysięcy złotych. Internet jest miejscem, w którym najszybciej i najłatwiej uzyskamy potrzebne informacje czy usługi; miejscem przetwarzanie możliwie jak największej ilości danych o pojedyn-czych osobach w rozmaitych systemach. Znakiem czasów stało się również, nie-stety, iż stał się on również nowym, ogromnym polem działalności przestępczej.
19 M. Staręga, Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym. Aspekt prawny oraz znaczenie społeczne, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedl-cach” 2012, nr 94, s. 198.
20 A. Szelęgiewicz, Stalking i przywłaszczenie tożsamości…, s. 65.
21 M. Szczepaniec, Komputer jako narzędzie przestępstwa, „Zeszyty Prawnicze”, 12.2/2012, s. 178.
161 Jedną z form tej działalności jest stalking internetowy. Z tego też względu, wpro-wadzenie do kodeksu karnego regulacji prawnych dotyczących stalkingu z pew-nością było niezbędne.
Bibliografia
Budyn-Kulik M., Kozłowska-Kalisz P., Kulik M., Mozgawa M. (red.), Kodeks karny. Ko-mentarz, wyd. VII, WoltersKluwer, 2015.
Dubisz S. (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 2003.
Fisher B., Przestępstwa komputerowe i ochrona informacji, Kraków 2000.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Stalking
Jaroszewska I.A., Wybrane aspekty przestępczości w cyberprzestrzeni. Studium prawno-karne i kryminologiczne, Olsztyn 2017.
Kardas P., Prawnokarna ochrona informacji w polskim prawie karnym z perspektywy prze-stępstw komputerowych. Analiza dogmatyczna i strukturalna w świetle aktualnie obowią-zującego stanu prawnego, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2000, nr 1.
Staręga M., Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym. Aspekt prawny oraz znaczenie społeczne, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Huma-nistycznego w Siedlcach” 2012, nr 94.
Stefański R.A. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2018.
Szczepaniec M., Komputer jako narzędzie przestępstwa, „Zeszyty Prawnicze” 2012, nr 12.2.
Szelęgiewicz A., Stalking i przywłaszczenie tożsamości w polskim prawie karnym. Zagad-nienia wybrane, „Ius Novum” 2013, nr 3.
Prawodawstwo
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 821).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 1444).
Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny (tekst jedn. Dz.U.
z 2011 r., nr 72, poz. 381).