W amerykañskiej kampanii prezydenckiej z 1952 r. dominowa³y akcenty zwi¹zane z polityk¹ zagraniczn¹. Republikañski kandydat – genera³ Dwight David Eisenhower podkreœla³ wówczas swoje zainteresowanie sprawami bez-pieczeñstwa w Europie. Wœród celów strategicznych wyró¿nionych dla tego obszaru znalaz³ siê tak¿e jeden, mówi¹cy o koniecznoœci wypierania wp³ywów komunistycznych1. By³o to trudne i ambitne zadanie, bior¹c pod uwagê kilku-letni okres utrwalania wp³ywów politycznych pomiêdzy demokracjami a œwia-tem komunistycznym. Eisenhower by³ pod tym wzglêdem pe³en optymizmu2. Wraz z przysz³ym sekretarzem stanu – Johnem Fosterem Dullesem przy wspar-ciu doradców zasilaj¹cych póŸniejszy Department Stanu opracowa³ plan dzia³a-nia maj¹cy u³atwiæ „wyzwalanie Europy” przedstawiony w rezolucji NSC 162/2 z 1953 r. Rezolucja ta wyznaczy³a zasady polityki niemieckiej administracji Eisenhowera. Znalaz³ siê w niej zapis dotycz¹cy realizacji dwóch celów poli-tycznych: wyzwolenia i zjednoczenia demokratycznych Niemiec, przy jedno-czesnym „odsuwaniu” wp³ywów sowieckich z tego obszaru3.
W d¹¿eniu do uzyskania w Europie zamierzonego celu, jakim by³o nie-w¹tpliwie wyzwolenie komunistycznej strefy wp³ywów i pozyskanie nowych sojuszników, nale¿a³o poczyniæ odpowiednie polityczne kroki4. Do takich mia³a
1 B. Kovrig, The Myth of Liberation, New York 1987, s. 120–121.
2 W jednym z pierwszych przemówieñ w 1953 r. Eisenhower zwróci³ siê do m³odzie¿y z pañstw satelickich ZSRS w s³owach: „Chcê ich zapewniæ, ¿e nie zapomnieliœmy o nich. Wiem, ¿e wielu spoœród nich walczy³o dzielnie w podziemiu przeciwko nazistowskiej tyranii, a potem starali siê wznosiæ demokratyczny rz¹d po wojnie. Tak d³ugo jak ¿yje w m³odzie¿y duch wolnoœci, przysz³oœæ wydaje siê obiecuj¹ca”. Cyt. za: New York Times, January 1, 1953, s. 1.
3 „Zjednoczone i demokratyczne Niemcy, pozostaj¹ce w sojuszu ze œwiatem demokra-tycznym reprezentuj¹ wielki krok na drodze do wypierania ¿elaznej kurtyny i rozszerzania podstaw trwa³ego pokoju w Europie”. Cyt za: Foreign Relations of the United States 1952–1954, vol. VII, Washington 1986, s. 515 [dalej: FRUS].
4 „Naruszyæ stosunki pomiêdzy Sowietami i ich satelitami, zminimalizowaæ wsparcie p³y-n¹ce ze strony pañstw satelickich dla ZSRS i zastosowaæ politykê odstraszania wobec niektórych czêœci sowieckiego imperium, aby odwróciæ jego uwagê i skierowaæ energiê na sprawy pocho-dz¹ce spoza sowieckiego bloku”. Cyt. za: FRUS, 1952–1954, vol. II, Washington 1983, s. 577–597.
nale¿eæ m.in. deklaracja ze strony rz¹du USA na temat „wyzwolenia pañstw komunistycznych spod dominacji sowieckiej”; stworzenie zaplecza politycznego przysz³ych rz¹dów, sk³adaj¹cego siê z emigrantów czy uchodŸców politycz-nych; pomocy w ucieczce dla tych, którzy byli przeœladowani lub chcieli po-przeæ dzie³o wyzwalania; dzia³alnoœæ wolnych mediów promuj¹cych demo-kratyczny program ewolucji pañstwa, takich jak „Radio Wolna Europa” czy „G³os Ameryki”; wsparcie polityczne i ekonomiczne poszczególnych progra-mów wyzwalania czy zerwanie kontaktów dyplomatycznych z pañstwami satelickimi. Kolejny raz wypowiedziano siê wówczas przeciwko otwartym re-woltom. Sugerowano, i¿ przy pomocy rz¹du USA mo¿na by³o osi¹gn¹æ tzw. efekt Tity, czyli niezale¿noœæ ustrojow¹ i ekonomiczn¹ na wzór Jugos³awii. W tym celu nale¿a³o popieraæ zmiany ewolucyjne i jak stwierdzi³ sekretarz stanu – „uzbroiæ siê w cierpliwoœæ”5.
Sekretarz stanu Dulles obawia³ siê neutralizacji obszaru Niemiec, gdy¿ uwa¿a³, i¿ nie obêdzie siê bez nacisków ze strony ZSRS. Zagro¿one by³yby, zarówno ¿ycie polityczne, ekonomia, jak i demokracja zachodniej czêœci pañ-stwa6. Pe³na integracja Europy Zachodniej stanowi³a – w mniemaniu polityka – istotny cel strategiczny, poniewa¿ nie by³a niczym innym jak budow¹ drugiej obok Stanów Zjednoczonych si³y ekonomicznej i militarnej, pomocnej w walce z mocarstwem komunistycznym na Wschodzie7.
Pierwsze dzia³ania Departamentu Stanu skupi³y siê wokó³ prac nad rezo-lucj¹ maj¹c¹ w sposób formalny i ekonomiczny wesprzeæ „zniewolone narody”. Poszukiwano rozwi¹zania, które stanowi³oby kompromis pomiêdzy przejêtymi od administracji Trumana wytycznymi polityki zagranicznej USA a za³o¿eniami doktryny „wyzwalania”. Prezydent, obawiaj¹cy siê otwartych konfliktów, po-dobnych do wojny w Korei, domaga³ siê rozwi¹zañ kompromisowych8. De-klaracje pisane w duchu peaceful coexistence, bada³y nastroje wœród nowych w³adz na Kremlu, a tak¿e wyznacza³y nowatorski kierunek rozwoju polityki zagranicznej USA, okrywaj¹c milczeniem dotychczasow¹ dyskusjê na temat wyzwalania captive people9.
5 „Mo¿emy byæ pewni, ¿e za dwa, piêæ, lub dziesiêæ lat istotne czêœci dzisiejszego znie-wolonego œwiata w pokojowy sposób odzyskaj¹ narodow¹ niepodleg³oœæ”. Cyt. za: J.F. Dulles, The Policy of Blodness, Life 32, May 19, 1952, s. 157.
6 D. Felken, Dulles und Deutschland 1953–1959, Bonn 1996, s. 406.
7 Poparcie swe wielokrotnie deklarowa³ prezydent w listach do Adenauera, K. Adenauer, Errinerungen, 1945–1953, Stuttgart 1965, s. 257.
8 Letter dated March 2, 1953, box 122, w: The Papers of John Foster Dulles. University Publications of America, Princeton 2003, [dalej: J.F.D.P., Princeton]. Przygotowana przez Dullesa „Captive Peoples Resolution”, napotka³a na du¿y opór w Kongresie. Informacja o œmierci Stalina jedynie potwierdzi³a wœród kongresmanów przekonanie, ¿e takie rozwi¹zanie polityczne nie by³o konieczne i dlatego prace nad nim zawieszono 10 marca 1953 r.
9 Przygotowuj¹c oœwiadczenie z 16 kwietnia 1953 r., Eisenhower wspó³pracowa³ z grup¹ psychological warfare advisers. Dulles nie zosta³ w³¹czony do tego grona. E.J. Hughes, The Ordeal of Power, New York 1963, s. 109.
Po to, by skonfrontowaæ powy¿sze plany ze stron¹ niemieck¹ Dulles spotka³ siê w tym czasie z przywódc¹ pañstwa zachodnioniemieckiego Konradem Adenauerem, podczas wizyty kanclerza w Waszyngtonie dnia 9 kwietnia 1953 r.10 Wspólny komunikat wydany z okazji zakoñczenia pobytu kanclerza nawo³ywa³ do wolnych wyborów w NRD i potwierdza³ wspó³pracê amerykañsko-nie-mieck¹ w dziedzinie stworzenia skutecznego systemu obronnego na obszarze RFN11. Ju¿ wówczas okaza³o siê, ¿e stanowiska polityków w sprawie zjed-noczenia Niemiec s¹ zbie¿ne12. W zasadzie by³o to pierwsze spotkanie nie-mieckiego przywódcy z przedstawicielami nowej administracji amerykañskiej. Powziête wówczas deklaracje zmierza³y do okreœlenia roli USA jako pañstwa pracuj¹cego na rzecz zjednoczenia Niemiec na zasadach okreœlonych równie¿ przez Niemców zachodnich. Tymczasem istniej¹ca korespondencja, zapisy roz-mów i spotkañ wskazuj¹ na dzia³ania koncentruj¹ce siê wokó³ utrwalenia istniej¹cego podzia³u poprzez pe³n¹ integracjê RFN ze strukturami œwiata za-chodniego.
W czasie, kiedy administracja Eisenhowera pracowa³a nad powo³aniem EWO, a pañstwa europejskie wspólnie rozwa¿a³y koncepcje integracji poli-tycznej i ekonomicznej, ekipa rz¹dz¹ca w NRD zmierzy³a siê z powstaniem przeciwko swej w³adzy. Dnia 17 czerwca 1953 r. wybuch³o powstanie ro-botników we wschodnim Berlinie13. Nastêpnego dnia zamieszki ogarnê³y ca³y obszar NRD.
W³adze amerykañskie zareagowa³y na berliñskie powstanie w sposób umiar-kowany14. Wiêkszoœæ urzêdników Departamentu Stanu, na czele z Dullesem, rewidowa³a na forum Senatu za³o¿enia doktryny „wyzwalania” w obliczu rozwijaj¹cego siê kryzysu. Eisenhower by³ zdania, i¿ nie nale¿y przywi¹zywaæ zbyt du¿ej wagi do powstania o takim charakterze i zasiêgu. Oficjalne i mili-tarne poparcie dla berliñczyków mog³o znacznie zmieniæ status quo, a tego najbardziej obawia³ siê prezydent. Przesuniêcia w istniej¹cym uk³adzie si³ by³y zdaniem polityka najbardziej niebezpieczne. Z relacji Jamesa Conanta – Wy-sokiego Komisarza ds. Niemiec, reprezentuj¹cego Stany Zjednoczone – wyni-ka³o, ¿e choæ w dniu wybuchu powstania przebywa³ w Waszyngtonie, gdzie sk³ada³ sprawozdanie z realizacji bud¿etu urzêdu Wysokiego Komisarza, nie uzyska³ ¿adnych wi¹¿¹cych instrukcji w sprawie rewolty15. Dnia 20 czerwca
10 K. Adenauer, Errinerungen, s. 442–444.
11 Documents on Germany, 1944–1959, New York 1967, s. 107–110.
12 W. Hanrieder, German, America, Europe. Forty Years of German Foreign Policy, London 1989, s. 165.
13 A. Bering, Der 17. Juni 1953, Bonn 1958; S. Brant, The East German Rising, London 1955; E. Davidson, The Death and Life of Germany, New York 1959.
14 R. Drummond, G. Coblentz, Duel at the Brink. John Foster Dulles’ Command of American Power, New York 1960, s. 78–81.
15 M.S. Fish, After Stalin’s Death: The Anglo-American Debate Over a New Cold War, Diplomatic History, vol. 10, 1986, no. 4, s. 340–341.
1953 r. powróci³ do Berlina po to, aby wykonaæ „kilka gestów” i tym samym potwierdziæ w¹tpliwe zaanga¿owanie amerykañskich w³adz w konflikcie16.
Zdaniem Departamentu Stanu wydarzenia w NRD wynika³y ze s³aboœci systemu komunistycznego. Dulles zdecydowanie sprzeciwi³ siê akcjom ma-j¹cym na celu niesienie pomocy powstañcom berliñskim. Sekretarz stanu zda-wa³ sobie sprawê z faktu, ¿e takie pañstwa, jak NRD nie mog³y liczyæ na poparcie zbrojne USA czy mocarstw europejskich. Nie rozwa¿a³ mo¿liwoœci „wyzwalania” krajów komunistycznych przy pomocy armii. G³ówne zadanie, jakie le¿a³o w interesie Departamentu Stanu, koncentrowa³o siê wokó³ wsparcia politycznego i tworzenia zaplecza dla opozycji mog¹cej przej¹æ w³adzê w do-godnym czasie.
Dnia 3 sierpnia 1953 r. Senat USA przyj¹³ pod wp³ywem wydarzeñ w Ber-linie, rezolucjê popieraj¹c¹ „heroiczny opór we wszystkich krajach Europy Wschodniej”17. Potwierdzono koniecznoœæ finansowania wolnych rozg³oœni ra-diowych i wsparcia ekonomicznego dla tych narodów, które zdecyduj¹ siê przeciwstawiæ supremacji sowieckiej. Eisenhower przyzna³, ¿e nale¿y rozwa¿nie i umiejêtnie wspieraæ ruchy niepodleg³oœciowe na terenie sowieckiej strefy wp³ywów. Powstania separatystów nie mog³y przerodziæ siê w konflikt, który mia³by zagroziæ wojn¹ totaln¹. Rewizja za³o¿eñ doktryny „wyzwalania” za-owocowa³a wnioskami dotycz¹cymi pozycji i znaczenia propagandy w dyplo-macji amerykañskiej. Nie nale¿a³o lekcewa¿yæ tego sposobu walki politycznej, gdy¿ by³a to broñ rywali, za pomoc¹ której odnosili oni sukcesy18. Propaganda mia³a staæ siê w rêkach zachodnich przywódców narzêdziem równie sku-tecznym, jak negocjacje polityczne.
Powstanie w NRD przyczyni³o siê do tego, ¿e politycy amerykañscy wypo-wiadali siê w kwestii wyzwalania „zniewolonych narodów” z wiêksz¹ jak dot¹d ostro¿noœci¹19. Podczas przemówienia na forum ONZ 17 wrzeœnia 1953 r. se-kretarz stanu zaznaczy³: „[...] nie le¿y w interesie pokoju, ani te¿ nie wynika z celów zapisanych w Karcie, mo¿liwoœæ pozbawienia wiary i tradycji tych naro-dów, które kiedyœ j¹ posiada³y [...]. Nasze wyznania nie s¹ wezwaniem do roz-szerzania rewolucji i nie podburzaj¹ do przemocy […]. Jesteœmy przekonani, ¿e zmiany dokonane si³¹ niszcz¹ to, co mia³o byæ celem. Pok³adamy nadzieje we
16 J. Conant napisa³ jedynie oficjaln¹ skargê w sprawie zamkniêcia przez dowództwo so-wieckie wszystkich punktów przejœæ granicznych pomiêdzy Berlinem Wschodnim i Zachodnim. Pozostali wysocy komisarze nie podjêli ¿adnych dzia³añ. Zdaniem Conanta wynika³o to z po-trzeby ochrony w³asnych interesów, na wypadek gdyby dosz³o do wyst¹pieñ antyamery-kañskich, antyfrancuskich czy antybrytyjskich w przysz³oœci. J. Conant, My Several Lives, New York 1970, s. 601.
17 U.S. Congress, House, Committee on Foreign Affairs, Hearings on House Joint Resolution 200: Joining with the President of the United States in a Declaration regarding the Subjugation of Free Peoples by the Soviet Union, 83rdCong., 1stsession, Congress, Senate, Concurrent Resolution 36, 83rd Cong., 1stsess., August 3, 1953, Washington 1953, s. 3–22.
18 B. Kovrig, The Myth of Liberation. East-Central Europe in U.S. Diplomacy and Politics since 1941, Londyn 1973, s. 137.
wszystkich mo¿liwoœciach pokojowych rozstrzygniêæ”20. Stanowisko to akcepto-wa³ Eisenhower, podpisuj¹c komunikat koñcowy konferencji „Little Bermuda”, gdzie w towarzystwie premierów Winstona Churchilla i Pierra Laniela debatowa³ nad mo¿liwoœci¹ podjêcia pokojowych rozmów z w³adzami sowieckimi21. Z wiêk-sz¹ ni¿ prezydent rezerw¹ wypowiedzia³a siê w sprawie doktryny „wyzwalania”, Narodowa Rada Bezpieczeñstwa (NSC) w raporcie z 11 grudnia 1953 r.22
Du¿e zaniepokojenie wywo³a³y u Adenauera informacje o spotkaniu „na szczycie”, na temat przysz³oœci Niemiec, zaproponowanego przez W. Churchilla wiosn¹ 1953 r. Kanclerz zwróci³ siê w liœcie do Eisenhowera z proœb¹ o roz-wa¿enie mo¿liwoœci spotkania ministrów spraw zagranicznych, w którym mogli-by uczestniczyæ równie¿ przedstawiciele pañstw niemieckich23. Niemiecki polityk by³ zaniepokojony perspektyw¹, podobnego do konferencji powojennych, spot-kania szefów rz¹dów, na którym mog³yby zapaœæ decyzje niekorzystne dla RFN. Dulles, tak jak Adenauer, podwa¿a³ koniecznoœæ negocjacji proponowanych przez Brytyjczyków. Kurczowo trzyma³ siê koncepcji wprowadzenia w ¿ycie traktatów o EWO i nie przywi¹zywa³ wiêkszej uwagi do innych inicjatyw. Ponadto kancle-rza niepokoi³y doniesienia z Departamentu Stanu, okreœlaj¹ce zjednoczenie jako sposób na za³agodzenie napiêæ w relacjach miêdzynarodowych.
Departament Stanu zgadza³ siê wstêpnie ze stanowiskiem Adenauera, który wyklucza³ koniecznoœæ negocjacji nad przysz³oœci¹ Niemiec w po³owie 1953 r. Zak³adano, ¿e konstruktywne rozwi¹zania mog³y zostaæ podjête na forum miêdzynarodowym po uchwaleniu przez pañstwa EWWiS traktatów o EWO, poniewa¿ strona zachodnia wyst¹pi³aby wówczas z pozycji si³y24.
20 Cyt. za: Documents on American Foreign Relations, 1953, New York 1962, s. 40.
21 „Nie mo¿emy zaakceptowaæ i usankcjonowaæ obecnego podzia³u Europy. Pok³adamy nadziejê w postêpowaniu zgodnym z duchem pokoju i w ramach dostêpnych œrodków, tak aby kraje Europy Wschodniej mog³y odgrywaæ swoj¹ rolê wolnych narodów w wolnej Europie”. Documents on American Foreign Relations, 1953,s. 217.
22 „Zamierzona polityka poszukiwania prób wyzwolenia ludnoœci z pañstw satelickich przy u¿yciu si³ militarnych, oznacza prawdopodobnie wojnê ze Zwi¹zkiem Sowieckim, co by³oby nie do przyjêcia dla amerykañskiej opinii publicznej i zostanie zdecydowanie odrzucone przez ca³y œwiat, w zwi¹zku z tym nie nale¿y traktowaæ jej powa¿nie” (cyt. za: NSC 174 A Report To The National Security Council, s. 23, December 11, 1953). Rewizja za³o¿eñ doktryny „Liberation” doprowadzi³a do jej czêœciowej modyfikacji, w zakresie koniecznoœci planowania sytuacji kryzysowych. Mo-dyfikacje te przynios³y zmiany „wizerunku” doktryny, a tak¿e jej nazwy. Od grudnia 1953 r., omawiaj¹c zagadnienia zwi¹zane z kwesti¹ „wyzwalania”, politycy amerykañscy, a wraz z nimi media, zaczêli stosowaæ termin roll-back. Nazwa sugerowa³a odmienne od poprzedniego podejœcie dyplomacji amerykañskiej do metod opisanego wczeœniej uwalniania pañstw satelickich.
23 FRUS 1952–1954, vol. VII, s. 460–461. Do listu do³¹czono memorandum zawieraj¹ce oficjal-ne stanowisko zachodnioniemieckie w sprawie zjednoczenia pañstwa. Stanowisko to zawiera³o w oœmiu punktach ogólne zasady, na jakich powinno dojœæ do po³¹czenia pañstw niemieckich. Najwa¿niejsze zasady stanowi³y, ¿e: zjednoczenie powinno nast¹piæ na drodze wolnych, rów-nych, tajnych i powszechnych wyborów, rz¹d nale¿a³o wy³oniæ w sposób demokratyczny z wiêkszoœci parlamentarnej, ponadto rz¹d zjednoczonego pañstwa nie powinien podlegaæ ¿adnej kontroli z zagranicy.
Po zakoñczeniu spotkania szefów rz¹dów pañstw zachodnich w lipcu 1953 r., prezydent Eisenhower przes³a³ Adenauerowi wnioski, jakie zosta³y wówczas sformu³owane. Prezydent przyzna³, ¿e choæ wiele powiedziano na temat zjed-noczenia Niemiec w wolnych wyborach, by³a to doœæ nierealna propozycja. Bior¹c pod uwagê politykê i metody dzia³ania w³adz sowieckich wzglêdem wydarzeñ z 17 czerwca 1953, oczywiste by³o, i¿ ZSRS nie przystanie na dobro-woln¹ neutralizacjê czy oddanie NRD. Zdaniem Eisenhowera, najlepszym roz-wi¹zaniem w sprawie przysz³oœci Niemiec, by³o w³¹czenie RFN do wspólnoty EWO i postêpuj¹ca integracja ze strukturami zachodnimi w celu wzmocnienia pañstwa, a nastêpnie zjednoczenie na warunkach zaproponowanych przez Zachód25. Z tym stanowiskiem w pe³ni zgadza³ siê Dulles. Inicjatywa EWO by³a dla niego wówczas priorytetem w zakresie polityki niemieckiej.
W dyrektywie NSC 160/1 z 1953 r. wyra¿ono amerykañskie stanowisko w sprawie przysz³oœci zjednoczenia Niemiec. Polityka niemiecka Departamentu Stanu œciœle wype³nia³a za³o¿enia zawarte w dyrektywie. Koncentrowa³y siê one wokó³ dwóch zasadniczych w¹tków. Pierwszy traktowa³ zjednoczenie jako „ewentualnoœæ”, której nie nale¿y forsowaæ za ka¿d¹ cenê. Natomiast po³¹czone, wolne i demokratyczne pañstwo, powinno posiadaæ swobodê wyboru sojusz-ników i byæ zorientowane na Zachód. Drugi w¹tek zwraca³ uwagê na sytuacjê miêdzynarodow¹, która wyklucza³a unifikacjê na zasadach proponowanych przez sojusz pañstw zachodnich26. Dyrektywa odrzuca³a mo¿liwoœæ neutralizacji obszaru Niemiec, jako zbyt ryzykown¹. Te wytyczne korespondowa³y z ogól-nymi zasadami polityki rz¹du boñskiego, dlatego relacje amerykañsko-zachod-nio-niemieckie postrzegano w latach rz¹dów administracji Eisenhowera, jako w³aœciwie wspó³graj¹cy sojusz mocarstw.
Jesieni¹ 1953 r. odbywa³a siê w RFN kampania wyborcza, której wyniki potwierdzi³y poparcie spo³eczne dla rz¹dów CDU/CSU27. Departament Stanu monitorowa³ przebieg kampanii i analizowa³ koncepcje polityczne prezento-wane przez opozycjê. Adenauer, jako rzecznik poprawnych relacji amerykañ-sko-niemieckich i orêdownik wprowadzenia w ¿ycie traktatów o EWO, móg³ liczyæ na polityczne poparcie Dullesa. Jednak¿e sekretarz stanu rozwa¿a³ wów-czas równie¿ mo¿liwoœæ wspó³pracy z opozycj¹ polityczn¹ reprezentowan¹ przez Waltera Ollenhauera. SPD przeciwna remilitaryzacji RFN przejawia³a pogl¹dy zbie¿ne ze stanowiskiem sowieckim. W sprawie zjednoczenia opo-wiada³a siê za neutralizacj¹ pañstwa. Pozycja ta zupe³nie ró¿na od polityki amerykañskiej, wyznacza³a ryzykown¹ alternatywê dla wspó³pracy z Ade-nauerem28. Dulles stwierdzi³ wówczas, ¿e przegrana koalicji CDU/CSU by³aby dla Niemiec „prawdziw¹ katastrof¹”29.
25 Tam¿e, s. 491–494.
26 Tekst dyrektywy NSC 160/1 we FRUS, 1952–1954, vol. VII, s. 511–520.
27 FRUS, 1952–1954, vol. VII, s. 499.
28 FRUS, 1952–1954, vol. VII, s. 534–537.
Poszukiwanie przez pañstwa zachodnie pokojowych rozwi¹zañ w sprawie niemieckiej, przez przywódców zachodnich by³o u progu 1954 r. widocznym i istotnym dzia³aniem. Nieufnoœæ i zachowawczoœæ cechowa³a zarówno wschod-nich, jak i zachodnich dyplomatów. W styczniu 1954 r. przedstawiciele NRD zaproponowali spotkanie, podczas którego g³ównym tematem mia³a staæ siê sprawa przysz³oœci Niemiec. Przywódcy zachodni przystali na propozycjê i w ci¹gu kilku tygodni przygotowano cele i tematy spotkania ministrów spraw zagranicznych w Berlinie30.
Konferencja w Berlinie trwa³a od 25 stycznia do 18 lutego 1954 r. i by³a pierwszym od 1949 r. spotkaniem ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych i Zwi¹zku Sowieckiego w sprawie Niemiec. J.F. Dulles, otwieraj¹c obrady, powiedzia³: „Jestem przekonany, ¿e wolne i zjednoczone Niemcy s¹ niezbêdnym warunkiem trwa³ego pokoju w Eu-ropie – le¿y to w interesie wszystkich czterech mocarstw okupacyjnych”31.
Mocarstwa zachodnie wspólnie odrzuci³y postulaty wschodnioniemieckie. W trakcie trwania konferencji berliñskiej strona sowiecka przedstawi³a za po-œrednictwem ministra spraw zagranicznych W. Mo³otowa kilka odrêbnych szczegó³owych propozycji w kwestii rozstrzygniêcia przysz³oœci Niemiec, które czêœciowo by³y zbie¿ne z planami brytyjskimi. Jednak¿e w komunikacie koñ-cowym spotkania napisano: „Czterej ministrowie dokonali wszechstronnej wy-miany pogl¹dów w kwestii niemieckiej i w kwestiach dotycz¹cych bezpie-czeñstwa Europy, jak równie¿ w sprawie przysz³oœci Austrii, ale nie zdo³ali osi¹gn¹æ porozumienia co do tych zagadnieñ”32. By³o to ostatnie wspólne spotkanie ministrów pañstw okupuj¹cych Niemcy i ostatnia w tym okresie debata miêdzynarodowa poprzedzaj¹ca w³¹czenie RFN do NATO.
Debata nad ratyfikacj¹ uk³adów EWO odsunê³a w 1954 r. na plan dalszy temat zjednoczenia Niemiec. Adenauer, podobnie jak Dulles, by³ g³êboko roz-czarowany odrzuceniem przez parlament francuski traktatów EWO33. Choæ poparcie dla utworzenia armii niemieckiej wynika³o z rozbie¿nych pobudek politycznych, obydwaj mê¿owie stanu liczyli na jej powstanie. Rozbie¿noœci pojawi³y siê, kiedy Adenauer przysta³ we wrzeœniu 1954 r. na propozycje brytyjskie, w³¹czenia armii niemieckiej do NATO34. Dulles waha³ siê, znie-chêcony bezowocnymi negocjacjami nad EWO. Ostatecznie uczestniczy³ w obra-dach konferencji londyñskiej i paryskiej, poniewa¿ remilitaryzacja RFN le¿a³a w interesie Stanów Zjednoczonych. Decyzja przyjêcia RFN do sojuszu NATO przekreœli³a koncepcjê zjednoczenia pañstw niemieckich poprzez neutralizacjê35.
30 Zbiór Dokumentów, red. J. Makowski, R. 1954, nr 2, s. 281–435 [dalej: Zbiór Dokumentów].
31 FRUS 1952–1954, vol. V, Washington 1983, s. 1126; Konferencja berliñska 21 I–18 II 1954 r. Dokumenty i materia³y, Warszawa 1954.
32 Zbiór Dokumentów, R. 1954, nr 2, s. 435.
33 K. Adenauer, Wspomnienia, Warszawa 2000, s. 165–169,
34 Pocz¹tkowo Adenauer podobnie jak Dulles sprzeciwia³ siê spotkaniu dziewiêciu mocarstw w Londynie, lecz Eden osobiœcie przekona³ go do tego. FRUS 1952–1954, vol. V, s. 1155.
35 Pozycja Dullesa podczas spotkania w Londynie i Pary¿u koncentrowa³a siê wokó³ stwier-dzenia, i¿ neutralizacja by³a z³em koniecznym.
Sekretarz stanu uczestniczy³ podczas prac koñcowych nad redakcj¹ dokumentu zamykaj¹cego obrady w Londynie. Wystêpowa³ wówczas w interesie RFN, kreœl¹c zapis pierwszego artyku³u uk³adów londyñskich36.
Prace nad traktatami paryskimi i londyñskimi we wrzeœniu i paŸdzierniku 1954 r. zakoñczy³y debatê nad kwesti¹ remilitaryzacji RFN i przygotowa³y grunt pod w³¹czenie tego pañstwa do struktur zachodnioeuropejskich. Wywo³a³o to seriê inicjatyw dyplomatycznych ze strony ZSRS, które spotka³y siê z nie-wielkim zainteresowaniem wœród pañstw zachodnich. W lutym 1955 r. Bundes-tag w trakcie kilku debat przeg³osowa³ uk³ady paryskie. Wesz³y one w ¿ycie po podpisaniu przez prezydenta Heussa 5 maja 1955 r.37
Przed zbli¿aj¹c¹ siê genewsk¹ konferencj¹ na szczycie Dulles naciska³ na prezydenta, aby nie traktowa³ sprawy zjednoczenia Niemiec „dwuznacznie” lub „podrzêdnie”. Przeciwstawia³ siê ³¹czeniu kwestii zjednoczenia Niemiec z pro-blemem bezpieczeñstwa w Europie38. By³ równie¿ przeciwny propozycjom brytyjskim zapisanym w tzw. drugim planie Edena, w którym przewidywano odmienne od amerykañskich rozwi¹zania w negocjacjach ministrów39. Eisen-hower choæ by³ znacznie bardziej otwarty na propozycje europejskich so-juszników, odrzuci³ te rozwi¹zania. OdpowiedŸ dyplomacji amerykañskiej na tzw. drugi plan Edena by³a zdecydowanie odmowna. Sprzeciw wynika³ g³ów-nie z chêci obrony koncepcji „prymatu zjednoczenia” nad neutralizacj¹ Niemiec. Zjednoczenie rozumiano zaœ g³ównie jako konsolidacjê dwóch wolnych i demo-kratycznych obszarów politycznych, uczestnicz¹cych w zachodnim systemie sojuszy40. Choæ spotkanie w Genewie nie zakoñczy³o siê podpisaniem wi¹-¿¹cych decyzji co do przysz³oœci pañstw niemieckich, w ogólnej ocenie De-partamentu Stanu by³o zadowalaj¹ce. Uznano, ¿e Rosjanie z obawy przed postêpuj¹c¹ militaryzacj¹ Europy Zachodniej zgodz¹ siê na zjednoczenie Nie-miec, na warunkach zaproponowanych przez Zachód41.
Zdaniem prezydenta Eisenhowera dyplomaci amerykañscy powinni lanso-waæ zasadê, i¿ zjednoczenie Niemiec musi nast¹piæ w krótkim czasie. Ta kwestia
36 Zapis ten stwierdza³: „Republika Federalna Niemiec powinna posiadaæ... pe³niê w³adzy niezale¿nego pañstwa w zakresie wewnêtrznych i zewnêtrznych stosunków pañstwowych”. Cyt. za: H.J. Grabbe, Adenauer and Dulles, w: J.F. Dulles a Reprisal, red. R. Immerman, New Jersey 1990, s. 120.
37 P. Matera, R. Matera, Stany Zjednoczone i Europa. Stosunki polityczne i gospodarcze 1776–2004, Warszawa 2007, s. 203–208.
38 D. Felken, Dulles und Deutschland, s. 310–311.
39 Plan k³ad³ nacisk na rozbrojenie, skuteczn¹ – zdaniem dyplomatów brytyjskich – drogê neutralizacji i zjednoczenia Niemiec. Zjednoczenie to mia³oby przebiegaæ poprzez wyznaczenie stref zdemilitaryzowanych, okreœlaj¹cych liniê pomiêdzy wschodni¹ i zachodni¹ stref¹ wp³y-wów. Taki rezultat pozostawia³ pañstwom niemieckim dotychczasowy ustrój, wiêc formalnie potwierdza³ podzia³, lecz umo¿liwia³ tak¿e komunikacjê czy wymianê gospodarcz¹ i redukowa³ element zagro¿enia, wynikaj¹cy z unormowanej sytuacji obszaru.
40 K. Gelles, Zarys stosunków amerykañsko-niemieckich w latach 1945–2005, Niemcoznawstwo 2006, nr 14, s. 37 – 59.
mia³a staæ siê g³ównym tematem zbli¿aj¹cej siê konferencji ministrów spraw