Streszczenie: Proces starzenia się związany jest z gromadzeniem narządowych zmian wstecz‑
nych, które upośledzają zdolność organizmu do samonaprawy i odpowiedzi na stres środowiskowy, przez co zwiększają ryzyko utraty równowagi wewnętrznej i podatność na choroby, a także ryzyko po‑ gorszenia sprawności organizmu oraz śmierci . Wydłużenie trwania ludzkiego życia, które obserwuje się w ciągu ostatniego stulecia jest przyczyną starzenia się populacji oraz najbardziej dynamicznego zwięk‑ szenia grupy osób najstarszych (powyżej 80 . roku życia) . Przebieg procesu starzenia się jest różnorodny i podlega wpływom wielu czynników: genetycznych, psychologicznych, metabolizmu, współistnieją‑ cych chorób, środowiska . Podeszły wiek charakteryzuje wielochorobowość, upośledzenie funkcji na‑ rządów zmysłów, występowanie zaburzeń nastroju oraz zespołów geriatrycznych . Tendencje te potwier‑ dziły wyniki zakończonego niedawno badania PolSenior . Wśród osób w wieku 65 lat i więcej istotnie częściej w porównaniu z badanymi w wieku 55–59 lat występowały cechy depresji, wielochorobowść, w tym najczęściej choroby układu sercowo‑naczyniowego, zaburzenia wzroku i słuchu, upadki i urazy . Konsekwencją starzenia się i chorób współistniejących jest upośledzenie sprawności funkcjonalnej . Wy‑ kazane narastanie wraz z wiekiem niesprawności w zakresie samoobsługi wskazuje na zwiększoną po‑ trzebę wsparcia i pomocy . Starzenie się populacji, powodując gwałtowne narastanie problemów okresu starości, stanowi wyzwanie dla profesjonalistów ochrony zdrowia, a głównym celem staje się osiągnięcie jak najdłuższego czasu życia wolnego od chorób i zachowanie dobrej sprawności .
Abstract: The aging process is associated with the accumulation of age‑related changes in the
organs that impair the body’s ability to self‑repair and to respond to environmental stress, thereby increasing the risk of loss of homeostasis and susceptibility to disease, physical or mental deterioration, and death . Longer life expectancy, which has been observed over the last century, contributes to po‑ pulation aging with the most dynamic growth of the oldest age group (over 80 years old) . The process of aging is diverse and is affected by numerous factors including genetic, psychological, metabolic, and environmental factors as well as comorbidities . Old age is characterized by the coexistence of multiple diseases, sensory impairment, mood disturbances, and geriatric syndromes . These trends have been confirmed by the results of a recently completed study, PolSenior . Among people aged 65 and older, depression, comorbidity (typically cardiovascular diseases), impaired vision and hearing, falls, and in‑ juries were observed more often than in those aged between 55 and 59 years . Aging and concomitant diseases lead to impaired functional capacity . The study also reported an increase in self‑care disability with age, which indicates a greater need for support and assistance . Population aging, associated with a growing number of problems related to old age, becomes a challenge for health care professionals, and now the main goal is to achieve the longest lifespan free from disease and physical disability .
Starzenie się jest procesem nieuniknionym i nieodwracalnym . Ludzki organizm, jak każda żywa istota, podlega degeneracyjnym zmianom wstecznym, które, gromadząc się na poziomie molekularnym, komórkowym i narządowym, prowadzą do upośledzenia funkcjonowania komórek, tkanek, narządów i układów, a w konsekwencji do upośledze‑ nia zdolności organizmu do samonaprawy, zmniejszenia się rezerw czynnościowych ustroju i zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy, przez co stwarza ryzyko utraty równo‑ wagi wewnętrznej i zwiększa podatność na choroby, wreszcie prowadzi do pogarszania się sprawności organizmu i śmierci (Mobbs 2000) .
Zarówno postęp technologiczny, jak i rozwój nauki i świadomości na temat przyczyn chorób i umieralności przyczynił się do istotnego wydłużenia trwania ludzkiego życia, w związku z czym problem starzenia się rozpatruje się nie tylko w odniesieniu do jednostki, ale również w stosunku do całej populacji . Jeszcze w XIX i na początku XX wieku średni czas trwania życia wynosił około 50 lat, w połowie XX wieku około 60 lat (w Polsce 56 lat dla mężczyzn i 61 lat dla kobiet), a w 2011 roku średnie trwanie życia w Polsce wynosiło 72 lata dla mężczyzn i prawie 81 lat dla kobiet (Rutkowska 2012) . Głównymi motorami wydłużenia ludzkiego życia były poprawa warunków bytowania i higieny, a także rozwój medycyny . Uzyskano zmniejszenie umieralności noworodków i niemowląt, dzięki szcze‑ pieniom i antybiotykom opanowano choroby zakaźne, a aktualnie dokonujący się postęp w medycynie coraz skuteczniej pozwala leczyć choroby cywilizacyjne, takie jak zawał serca czy cukrzyca . Wydłużenie ludzkiego życia i mały przyrost naturalny powodują zwiększenie odsetka ludzi starszych w populacji . I tak według WHO w 1950 r . osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły 8% populacji świata, w 2000 roku – 10%, a według prognoz w 2050 roku będą stanowić 21% światowej populacji . Najbardziej dynamicznie zwiększa się grupa osób w wieku 80 lat i starszych, która w sposób naturalny jest najbardziej narażona na rozwój chorób i niesprawności (Guralnik i wsp . 2000) .
Przebieg procesu starzenia się warunkowany jest wieloma czynnikami, wśród których wyróżnia się uwarunkowania genetyczne, psychologiczne, wpływ metabolizmu, współist‑ niejących chorób oraz oddziaływanie środowiska: stylu życia, warunków ekologicznych i społeczno‑socjalnych (Mobbs 2000, Sikora 2006) . Różnorodność obrazu starzenia się i starości spowodowała wyodrębnienie modelu starzenia się przeciętnego, charakteryzują‑ cego się zachowaniem poziomu sprawności psychofizycznej pozwalającego na względnie samodzielną egzystencję mimo współistniejących schorzeń, starzenia pomyślnego w pełnej sprawności fizycznej i psychicznej z zachowaniem aktywności rodzinnej, społecznej, a cza‑ sem i zawodowej, z towarzyszącym poczuciem dobrostanu i dodatniego bilansu życiowego oraz starzenia przyspieszonego obejmującego genetycznie uwarunkowane zespoły, ale rów‑ nież przypadki wczesnego, niewspółmiernie do wieku kalendarzowego, ujawniania zmian inwolucyjnych, czemu mogą sprzyjać choroby, niekorzystne wpływy środowiska i uwarun‑ kowania socjalne (Mobbs 2000) .
Mimo istniejących różnic osobniczych degeneracyjne zmiany związane z wiekiem pojawiają się we wszystkich narządach i układach . Ich gromadzenie osłabia funkcje fizjo‑ logiczne, ogranicza rezerwy czynnościowe i wydolność, czego konsekwencją jest zacieranie się pojęcia „normy” . Pogorszenie funkcji narządów toruje drogę patologii, zwiększa cho‑ robowość z charakterystyczną dla podeszłego wieku wielochorobowością i polifarmako‑ terapią, przyczynia się do spadku wydolności fizycznej i stopniowego rozwoju niespraw‑ ności, jak również zwiększa ryzyko śmierci . Zmiany w psychice, wśród których wymienia się zmniejszenie sprawności umysłowej, osłabienie pamięci świeżej, trudniejsze uczenie się, zmniejszenie twórczej wyobraźni i zdolności abstrakcyjnego myślenia, zmniejszenie zainteresowań, obniżony autokrytycyzm, zblednięcie emocji towarzyszą z reguły bogat‑ szej duchowości, ale i utracie celów w życiu, poczucia niezależności i kontroli własnego życia, samotności i większej skłonności do nastrojów depresyjnych . Wyniki zakończone‑ go niedawno, a prowadzonego w latach 2007–2011 ogólnopolskiego projektu PolSenior („Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce”) ujawniły na podstawie oceny Geriatryczną Skalą Depresji (GDS) występowanie objawów depresyjnych u blisko 30% osób w wieku 65 lat i więcej . Tak oceniana depresja była częstsza wśród kobiet w porównaniu z mężczyznami (35,5% vs 24,6%, p <0,001) oraz u osób po 80 . roku życia, wśród których wyniki GDS sugerowały depresję u 35%, podczas gdy w grupie 65–79 lat u 1/4 badanych . Badania pokazały, że czynnikiem ochronnym była sytuacja rodzinna, szczególnie pozostawanie w związku małżeńskim . Najwyższy odsetek depresji stwierdzono wśród wdów i wdowców (37%) oraz osób rozwiedzionych (35,2%), nieco niższy wśród panien i kawalerów (32%) i najniższy wśród małżonków (23%) (Bro‑ czek i wsp . 2012) .
Do wielochorobowości w podeszłym wieku przyczynia się współistnienie chorób, które występują również w młodszych grupach wiekowych, ale u osób starszych mogą przebie‑ gać nietypowo, utrudniając diagnostykę i leczenie (In aging) oraz schorzeń i zespołów spe‑ cyficznych dla okresu starości (Of aging), takich jak: zaburzenia mobilności i sprawności funkcjonalnej, upadki, otępienia, zaburzenia funkcji zwieraczy . Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) z 2009 roku średnia liczba chorób przypadająca na 1 osobę wzrastała z 3,3 w wieku 60–69 lat do 3,9 w wieku 80 lat i więcej (Koehne i wsp . 2011) . Wyniki badania PolSenior potwierdziły zjawisko wielochorobowości w starszych grupach wiekowych . Odsetek osób zgłaszających 3 i więcej schorzeń wzrastał z 16,1% w przedziale wieku 55–59 lat do blisko 24% w wieku 65–69 lat i do ponad 32% w grupie osób w wieku 75–84 lata, po czym zmniejszał się do 21,3% wśród osób najstarszych po 89 . roku życia . Podobne zjawisko największego rozpowszechnienia chorób między 70 . a 84 . rokiem życia i zmniejszenia liczby schorzeń w najstarszych grupach wiekowych powyżej 85 . roku życia dotyczy większości analizowanych chorób: nadciśnienia tętniczego, zaburzeń rytmu serca, choroby niedokrwiennej serca, niewydolności serca, udaru mózgu, chorób nowotworowych,
cukrzycy, osteoporozy . Natomiast wzrost rozpowszechnienia chorób wraz z wiekiem – łącznie z najstarszymi grupami wiekowymi – obserwowano w odniesieniu do chorób oczu (jaskra, zaćma, zwyrodnienie plamki żółtej), przewlekłej choroby nerek, chorób układu oddechowego (przewlekła obturacyjna choroba płuc, astma, rozedma płuc) i niedokrwi‑ stości . Najczęstszymi chorobami typu In Aging są choroby układu sercowo‑naczyniowego . Na podstawie danych uzyskanych wyłącznie na podstawie wywiadu nadciśnienie tętnicze występowało u 56% osób starszych (47,3% w grupie 55–59 lat), choroba niedokrwienna serca u 22,2% vs 10,7%, niewydolność serca u 11,1% vs 4,7%, zaburzenia rytmu u 33,8% vs 25,2%, cukrzyca u 17,3% vs 9,7%, udar mózgu u 8,6% vs 1,8%, częściej niż u młodszych występowała przewlekła obturacyjna choroba płuc (17,9% vs 11,1%), przewlekła choroba nerek (2,5% vs 2,0%), osteoporoza (14,6% vs 8,2%) . Przez osoby młodsze częściej były zgła‑ szane tylko choroby tarczycy i choroby psychiczne . Częstą konsekwencją wielochorobowo‑ ści jest terapia wielolekowa, która z powodu zmienionej z wiekiem farmakokinetyki i far‑ makodynamiki oraz samej liczby stosowanych leków stwarza ryzyko występowania działań niepożądanych, interakcji między lekami, a także między lekami i chorobami . Badanie Pol‑ Senior pokazało, że 80% osób w wieku 65 lat i więcej stosuje co najmniej 5 leków, w tym 4 leki przepisane przez lekarza i 1 lek dostępny bez recepty . W porównawczej grupie osób 55–59 lat terapię wielolekową stosowało 24% badanych (Rajska‑Neumann i wsp . 2012) .
Cechą podeszłego wieku mogącą mieć duży wpływ na zdolność do samodzielnego funkcjonowania i jakość życia jest upośledzenie funkcji narządów zmysłów, szczególnie wzroku i słuchu . Funkcjonalne badanie wzroku polegające na ocenie zdolności czytania z zastosowaniem normalnie używanej korekcji, jakie prowadzono w ramach badania Pol‑ Senior, wykazało, że prawidłowo skorygowane widzenie miało jedynie 51% osób badanych, natomiast znaczne upośledzenie wzroku i ślepota występowały u niespełna 2% osób . Upo‑ śledzenie słuchu mimo ewentualnego stosowania aparatu słuchowego stwierdzono u około 30% starszych badanych, a głuchotę u 1,3% osób (Klimek i wsp . 2012) .
Typowym zespołem geriatrycznym są upadki i ich konsekwencje w postaci urazów . Naj‑ częściej są zjawiskiem wieloprzyczynowym . Do ich występowania usposabia zaawansowa‑ ny wiek, mała aktywność i upośledzona sprawność fizyczna, wielochorobowość, zwłaszcza choroby układu ruchu i neurologiczne, niemniej większość przewlekłych chorób zwiększa ryzyko upadków (Studenski i wsp . 1994, Mangani i wsp . 2008) . Istotnymi czynnikami ry‑ zyka są: polifarmakoterapia polegająca na stosowaniu co najmniej 4 leków, w tym leków psychotropowych i przeciwnadciśnieniowych, nietrzymanie moczu, zaburzenia widzenia, a także ryzyko środowiskowe w postaci niedostosowania otoczenia do możliwości i potrzeb starszych ludzi (Speechley et al.1991, Pluijm i wsp . 2006, Woolcott i wsp . 2009) . Upadek w ciągu roku poprzedzającego badanie zadeklarowała w badaniu PolSenior co piąta badana osoba spośród osób starszych i 10,4% osób z grupy przedpola starości (55–59 lat), przy czym częstość występowania upadków zwiększała się z wiekiem od 12% w przedziale osób
w wieku 65–69 lat do 35,9% w grupie osób w wieku 90 lat i więcej (Skalska i wsp . 2012) . Prawie 41% osób, które upadły, doznało urazu . Najczęstsze były stłuczenia (37%), 9,7% osób zadeklarowało złamanie, w tym 1,9% doznało złamania bliższego końca kości udowej, prawie 6% osób z upadkiem w wywiadzie doznało urazu głowy . Upadki i ich konsekwencje pozostają dużym problemem w starszym wieku . Przyczyniają się do pogorszenia sprawno‑ ści, ograniczenia aktywności, czasem aż do całkowitej utraty samodzielności (Stel . i wsp . 2004, Sekaran i wsp . 2013), a zapobieganie im jest trudne, gdyż wymaga z reguły interwen‑ cji wieloskładnikowej, skierowanej na wszystkie czynniki ryzyka i potencjalne przyczyny, której kluczowym elementem często pozostaje postępowanie rehabilitacyjne mające na celu poprawę siły mięśniowej, sprawności i równowagi (Gillespie i wsp . 2012) .
Pogorszenie sprawności funkcjonalnej i możliwości samoobsługi, a więc i samodzielnej egzystencji, również jest dużym problemem, szczególnie zaawansowanego wieku . Główną przyczyną niesprawności w starszym wieku są choroby przewlekłe ograniczające wydolność organizmu, jak również depresja i otępienie, przebyte upadki i urazy, brak aktywności fi‑ zycznej, który przyspiesza ubytek masy i siły mięśniowej (Kirenko 2006) . O ile w okresie wczesnej starości niesprawność w zakresie złożonych czynności codziennych (IADL, In‑ strumental Activities of Daily Living) (Lawton, Brody 1969) częściej dotyczy mężczyzn (24% mężczyzn i 18% kobiet w wieku 65–69 lat oraz 31% mężczyzn i 25% kobiet w wieku 70–75 lat), powyżej 75 . roku życia niesprawność częściej występuje wśród kobiet . W prze‑ dziale wieku 85–89 lat sprawnych w zakresie złożonych czynności samoobsługi pozosta‑ ło zaledwie 15% kobiet i 30% mężczyzn, a po 90 . roku życia odpowiednio 7 i 14% osób (Wizner i wsp . 2012) . Podobny model upośledzenia sprawności wśród kobiet i mężczyzn obserwowano, oceniając zdolności samoobsługowe w zakresie podstawowych czynności codziennych (ADL, Activities of Daily Living) (Katz i wsp . 1970), takich jak samodzielne mycie się, ubieranie, przemieszczanie, jedzenie, korzystanie z toalety i funkcja zwieraczy, przy czym niesprawność w zakresie tych czynności ujawniała się znacznie wolniej i dotyczy‑ ła znacznie mniejszego odsetka osób . Do 75 . roku życia niesprawnych w zakresie ADL było tylko 0,5% kobiet i 1,7% mężczyzn, w przedziale wieku 85–89 lat 13,5% kobiet i 10,3% mężczyzn, a wśród osób 90 lat i powyżej 25,6% kobiet i 16% mężczyzn (Wizner i wsp . 2012) . Dane te wskazują na zwiększanie wraz z wiekiem potrzeb w zakresie wsparcia i po‑ mocy, które w znacznej mierze dostarczane są przez opiekunów rodzinnych .
Starzenie się społeczeństw jest wyzwaniem dla współczesnej gerontologii, profesjona‑ listów ochrony zdrowia oraz polityki zdrowotnej i społecznej . Wobec znacznego już wy‑ dłużenia ludzkiego życia celem staje się jak najdłuższe utrzymanie zdrowia, sprawności i samodzielności, tak aby okres niesprawności był jak najbliższy śmierci . To zadanie wy‑ maga z jednej strony wdrożenia działań profilaktycznych dotyczących zarówno chorób, jak i utrzymania lub poprawy sprawności fizycznej, z drugiej utrzymywania starszych cho‑ rych w optymalnym stanie zdrowia . Wobec stałego zwiększania się odsetka osób starszych
w populacji istnieje potrzeba zapewnienia dostatecznej liczby profesjonalistów z wiedzą i doświadczeniem w dziedzinie geriatrii . Polecanym narzędziem pozwalającym ocenić po‑ trzeby osób starszych, szczególnie z wielochorobowością i upośledzeniem sprawności, jest Całościowa Ocena Geriatryczna (COG) obejmująca badanie stanu fizycznego, psychicz‑ nego, sprawności, codziennego funkcjonowania oraz potrzeb socjalnych (Rubenstein i wsp . 1991, Stuck i wsp . 1993) . Z organizacyjnego punktu widzenia ważna jest dostępność takiej
oceny, co oznacza organizację centrów lub poradni geriatrycznych oraz szkolenie perso‑ nelu: lekarzy, pielęgniarek, fizjoterapeutów, psychologów, pracowników socjalnych, którzy tworząc zespoły interdyscyplinarne, mogliby realizować określone w toku COG zadania i cele . Odrębne potrzeby dotyczą zapewnienia odpowiedniej liczby miejsc w różnego typu domach opieki dla osób niesamodzielnych pozbawionych opieki i wsparcia ze strony rodzi‑ ny oraz profesjonalnych opiekunów, których praca pozwoliłaby na jak najdłuższe utrzymy‑ wanie osób starszych we własnym środowisku domowym .
Bibliografia
Broczek K ., Mossakowska M ., Szybalska A . i wsp ., Występowanie objawów depresyjnych u osób starszych,
[w:] PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce,
Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P . (red .), Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2012: 123–136 .
Gillespie L .D ., Robertson M .C ., Gillespie W .J . i wsp ., Interventions for preventing falls in older people living in the community. Cochrane Database of systematic reviews 2012, September 12; 9: CD007 146 . doi:
10 .1002/14 651 858 .CD007 146 .pub3
Guralnik J .M ., Havlik R .J . Demographics, [w:] The Merck Manual of Geriatrics, Beers M .H ., Berkow R .
(red .), Merck Research Laboratories 2000: 9–14 .
Katz S ., Downs T .D ., Cash H .R ., Grotz R .C ., Progress in development of the index of ADL, „Gerontologist”
1970; (1): 20–30 .
Kirenko J ., Oblicza niepełnosprawności, WA WSPP, Lublin 2006 .
Klimek E ., Wizner B ., Skalska A ., Grodzicki T ., Stan wzroku i słuchu u osób w wieku podeszłym, [w]: PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce,
Mossakowska M ., Więcek A ., Błędowski P . (red .), Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2012: 95–108 .
Koehne N ., Lednicki B ., Piekarzewska M . i wsp ., GUS Stan zdrowia ludności Polski 2009 . Zakład Wydaw‑
nictw Statystycznych, Warszawa 2011 .
Lawton M .P ., Brody E .M ., Assessment of older people: self‑maintaining and instrumental of daily living, „Ge‑
rontologist” 1969, 9: 179–186 .
Mangani I ., Cesari M ., Russo A . i wsp ., Physical function, physical activity and recent Falls. Results from the “Invecchiamento e Longevita nel Sirente (ilSIRENTE) Study”, „Aging Clinical and Experimental
Mobbs C .V ., Biology of aging, [w:] The Merck Manual of Geriatrics, Beers M .H ., Berkow R . (red .), Merck
Research Laboratories 2000: 3–9 .
Pluijm S .M .F ., Smit J .H ., Tromp E .A .M . i wsp ., A risk profile for identifying community‑dwelling elder‑ ly with a high risk of recurrent falling: results of a 3‑year prospective study, „Osteoporos International”
2006, 17: 417–425 .
Rajska‑Neumann A ., Wieczorowska‑Tobis K ., Mossakowska M . i wsp ., Farmakoterapia u osób starszych w Polsce, [w]: PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się lu‑ dzi w Polsce, Mossakowska M ., Więcek A ., Błędowski P . (red .), Termedia Wydawnictwo Medyczne,
Poznań 2012: 379–390 .
Rubenstein L .Z ., Stuck A .E ., Siu A .L ., Wieland D ., Impacts of geriatric evaluation and management pro‑ grams on defined outcomes: overview of the evidence, „Journal of the American Geriatrics Society”1991,
39: 8S–18S .
Rutkowska L ., Trwanie życia w 2011 r., GUS, Departament Badań Demograficznych Zakład Wydawnictw Sta‑
tystycznych, Warszawa 2012; http://www .stat .gov .pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_trwanie_zycia_2011 .pdf Sekaran N .K ., Choi H ., Hayward R .A ., Langa K .M ., Fall‑associated difficulty with activities of daily living
in functionally independent individuals aged 65 to 69 in the United States: a cohort study, „Journal of
the American Geriatrics Society” 2013, January; 61 (1): 96–100 .
Sikora E ., Geny starzenia i długowieczności, [w:] Geriatria z elementami gerontologii, Grodzicki T ., Kocem‑
ba J ., Skalska A . (red .), Via Medica, Gdańsk 2006: 19–24 .
Skalska A ., Wizner B ., Piotrowicz K . i wsp ., Upadki i ich następstwa w populacji osób starszych w Polsce,
[w]: PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce,
Mossakowska M ., Więcek A ., Błędowski P . (red .), Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2012: 275–282 .
Speechley M ., Tinetti M ., Falls and injuries in frail and vigorous community elderly persons, „Journal of
the American Geriatrics Society”1991, 39: 46–52 .
Stel V .S ., Smit J .H ., Pluijm S .M .F ., Lips P ., Consequences of falling in older men and women and risk factors for health service use and functional decline, „Age Ageing” 2004, 33: 58–65 .
Stuck A .E ., Siu A .L ., Wieland G .D . i wsp ., Comprehensive geriatric assessment: a meta‑analysis of controlled trials, „The Lancet” 1993, 342: 1032–1036 .
Studenski S ., Duncan P .W ., Chandler J . i wsp ., Predicting falls: the role of mobility and nonphysical factors,
„Journal of the American Geriatrics Society” 1994; 42: 297–302 .
Wizner B ., Skalska A ., Klich‑Rączka A . i wsp ., Ocena stanu funkcjonalnego u osób w starszym wieku, [w:]
Mossakowska M ., Więcek A ., Błędowski P . (red .), PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjo‑ logiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2012:
81–94 .
Woolcott J .C ., Richardson K .J ., Wiens M .O . i wsp ., Meta‑analysis of the impact of 9 medication classes on falls in elderly persons, „Archives of Internal Medicine”, 2009; 169: 1952–1960 .
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego