Streszczenie: Opracowanie poświęcone jest gospodarczym skutkom zmian demograficznych
zachodzących w Polsce . Składa się ono z czterech części, w których poruszane są najważniejsze aspek‑ ty tego zagadnienia . W rozdziale pierwszym przedstawiono wybrane zestawienia liczbowe ilustrujące siłę pogłębiającego się procesu demograficznego . W drugiej – zasadniczej części – uwagę skoncentro‑ wano na najważniejszych gospodarczych konsekwencjach zapaści demograficznej, tj . na zwolnieniu wzrostu gospodarczego na skutek ograniczenia podaży pracy na rynku pracy . Ponadto uwzględnio‑ no najważniejsze kwestie fiskalne, czyli wydatki publiczne na emerytury i świadczenia zdrowotne . W kolejnej części podkreślono znaczenie upolitycznienia kwestii związanych z rozwiązywaniem społecznie trudnych problemów spowodowanych zmianami demograficznymi . W ostatniej części przedmiotem zainteresowania jest przyszłość finansów publicznych, którym zagraża narastający dług międzygeneracyjny .
Abstract: The paper is devoted to the economic implications of demographic changes in Poland .
It contains four sections related to the most important aspects of this issue . Section one presents selec‑ ted numeric rankings that illustrate the power of the demographic process . Section two, a substantial part of the paper, focuses on the most important economic consequences of demographic decline, that is, on the slowdown of economic growth as a result of reduction in labor supply in the labor market . In addition, the most important fiscal issues are included, such as public spending on pensions and health benefits . The next section emphasizes the importance of politicization of the issues related to solving difficult social problems caused by demographic changes . In the last section, the problem of interest is the future of public finances, which are threatened by growing intergenerational debt .
Wprowadzenie
Przemiany demograficzne w Polsce, polegające na zmniejszaniu się liczby ludności, a przede wszystkim na jej starzeniu się, stanowią wyzwanie dla gospodarki, społeczeństwa i państwa . Niniejsze opracowanie przedstawia ekonomiczne konsekwencje, a także wymiar polityczny tego procesu demograficznego . Uwagę poświęcono również przyszłości finansów publicz‑ nych w kontekście zapaści demograficznej .
Zmiany demograficzne
Według przewidywań Departamentu Badań Ludnościowych ONZ liczba ludności Polski w latach 2005–2050 będzie się zmniejszać niezależnie od wariantu prognozy płodności1 . Bezpośrednią tego przyczyną będzie spadek przyrostu naturalnego, któremu towarzyszyć będzie zjawisko starzenia się społeczeństwa . Rys . 1 przedstawia prognozę liczby ludności Polski: a) w trzech wariantach płodności dla całej populacji; b) w wariancie niskiej płod‑ ności, odpowiadającemu sytuacji Polski dla poszczególnych grup wiekowych; c) w postaci piramidy demograficznej dla 2050 r .
Rysunek 1 . Prognoza ludności Polski a) Cała populacja 24 32 40 48 0 8 16 1950 2000 2050 2100
wariant o wysokiej płodności wariant o niskiej płodności wariant o średniej płodności
b) Ludność w grupach wiekowych
2000 2050 2100 0–14 15–64 65+ 12 16 20 24 28 0 4 8
c) Piramida wieku dla 2050 r. 0 0 2 2 4 4 6 6 10 20 30 40 50 60 70 80 90 105 100 Polska 2050
Źródło: http://esa .un .org/unpd/wpp/
Za około 45 lat – przy niezmienionym poziomie płodności – dominującą grupą staną się osoby 60–75‑letnie . Wzrośnie również odsetek osób w wieku powyżej 80 lat, z 3,4% w 2010 r . do 8,6% w 2050 r . Kolejną konsekwencją będzie wzrost mediany wieku z obec‑ nego poziomu 36,5 roku do 57,2 roku w 2050 r . Rysunek 2 przedstawia następujące zmia‑ ny demograficzne: a) medianę wieku ludności; b) oczekiwany czas życia ludności w wieku 75 lat; c) wskaźnik obciążenia demograficznego dla osób powyżej 65 . roku życia .
Rysunek 2 . Przewidywane zmiany demograficzne ludności Polski do 2100 r . a) Mediana wieku ludności
1950 1965 1980 1995 2010 2025 2040 2055 2070 2085 2100 54 45 48 51 39 42 30 33 36 21 24 27 15 18
b) Oczekiwane lata życia w wieku 75 lat (obie płcie)
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1995–2000 2010–2015 2025–2030 2040–2045 2055–2060 2070–2075 2085–2090 c) Wskaźnik obciążenia demograficznego dla osób >65 lat
30 35 40 45 50 55 60 65 0 5 10 15 20 25 1950 1965 1980 1995 2010 2030 2045 2060 2075 2090
Obciążenie demograficzne pokazuje udział osób utrzymywanych przypadających na 100 osób pracujących, czyli w wielu 15–64 lata . W kolejnych kolumnach tabeli 1 poka‑ zana jest stopa obciążenia: całkowita, dziećmi w wieku 0–14 lat i osobami w wieku powyżej 65 lat .
Tabela: Wskaźnik obciążenia demograficznego w Polsce do 2050 r .
Rok Całkowite Dzieci Osoby >65 . rż .
2010 40 21 19
2015 43 21 22
2020 49 22 27
2050 71 18 53
Źródło: http://esa .un .org/unpd/wpp/
Po 2010 r . następuje wzrost wskaźnika całkowitego obciążenia demograficznego, ale maleje on w odniesieniu do dzieci, rośnie zaś dla osób starszych . Przewiduje się, że w 2050 r . 100 osób pracujących utrzymywać będzie 71 osób, z czego 25% stanowić będą dzieci, a po‑ zostałe 75% – emeryci . Przykładowe dane liczbowe przedstawiają skalę wyzwań stojących przed gospodarką i społeczeństwem w Polsce .
Wymiar ekonomiczny
Z prognoz OECD wynika, że oczekiwana średnia stopa wzrostu PKB w Polsce (liczona w USD z 2005 r ., wg PPP) w latach 2011–2030 wyniesie 2,6%, w latach zaś 2030–2060 – 1,0%, czyli dla całego okresu 2011–2060 wyniesie ona 1,6%2 . Natomiast w ujęciu per capi‑
ta wielkości te wyniosą: 2,6%, 1,4% i 1,9% . Z porównania sytuacji krajów członkowskich OECD wynika, że Polska będzie rozwijała się najwolniej, a przyczyną takiego stanu będzie zapaść demograficzna, która będzie redukować wzrost gospodarczy w latach 2011–2060 o 0,6 pp . rocznie . Wskaźnik obciążenia demograficznego osiągnie wartość 64,6% w 2060 r ., a udział ludności w wieku produkcyjnym w całej populacji ma spaść do 53,4% . Konfronta‑ cję oczekiwanego tempa wzrostu PKB i wskaźnika obciążenia demograficznego przedsta‑ wia rys . 3 .
2 Looking to 2060: Long‑term global growth prospects – a going for growth report, „The OECD Economic
Rysunek 3 . Prognoza tempa wzrostu PKB oraz zmian wskaźnika obciążenia demogra‑ ficznego 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 3,5% 1,5% 2,5% 0,5% 3,0% 1,0% 2,0% 0,0% 90% 50% 70% 30% 10% 20% 80% 40% 60% 0% Tempo wzrostu PKB – lewa oś
Poziom obciążenia demograficznego (liczba osób poniżej 15. i powyżej 64. roku życia jako procent populacji w wieku 15–64 lat) – prawa oś
Źródło: Raport: Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla europejskich gospodarek,
Pracodawcy Rzeczypospolitej Polskiej, s . 8; http://amcham .pl/file/pdf/raport_starzejace_sie_spoleczen‑ stwo_jako_wyzwanie_ekonomiczne_dla_europejskich_gospodarek .pdf?PHPSESSID=fa061811dd‑ 1fda75f0e9d2867232185f
Taka relacja liczby emerytów do liczby osób pracujących musi prowadzić do kryzysu, z którym samodzielnie gospodarka nie będzie w stanie poradzić sobie, czyli politycy mu‑ szą podjąć niepopularne decyzje dotyczące np . systemu emerytalnego, ograniczenia nie‑ produktywnych wydatków sektora publicznego bądź doprowadzenia do zwiększenia liczby pracujących dzięki deregulacji rynku pracy .
Zahamowanie wzrostu gospodarczego spowodowane sytuacją demograficzną odbywa się poprzez ograniczenie podaży pracy na rynku pracy, co przedstawia rysunek 4 . Z pro‑ gnoz demograficznych wynikają wnioski dla rynku pracy, a mianowicie w ciągu 50 lat na‑ stąpi spadek podaży pracy . Zgodnie z prognozą Komisji Europejskiej nawet po ogranicze‑ niu przechodzenia na wcześniejsze emerytury liczba aktywnych zawodowo zmniejszy się do 2030 r . o 4 mln osób, a do 2060 o 5,9 mln osób3 .
3 Kwartalny raport o rynku pracy – IV kw. 2011, NBP, s . 13, http://www .nbp .pl/home .aspx?f=/publi‑
Rysunek 4 . Oddziaływanie ograniczenia podaży pracy na tempo wzrostu potencjalnego PKB w Polsce do 2060 r .
a) Długoterminowe zmiany liczby osób (potencjał aktywnych zawodowo)
milion
y osób (podaż prac
y) 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
b) Wpływ zmian liczby osób w wieku produkcyjnym na tempo wzrostu PKB (różnica we wzroście w pp.)
-1,8 -1,6 -1,4 -1,2 -1 -0,6 -0,4 -0,2 0 -0,8 2020 2010 2030 2040 2050 2060
Źródło: Kwartalny raport o rynku pracy – IV kw. 2011, NBP, s . 13,
http://www .nbp .pl/home .aspx?f=/publikacje/rynek_pracy/rynek_pracy .html
W obliczu zagrożenia kryzysem gospodarczym należy oczekiwać od polityków działań nakierowanych na wydłużenie czasu pracy, zwiększenie zatrudnienia osób w wieku produk‑ cyjnym oraz zwiększenie produkcyjności . Przesunięcie wieku przechodzenia na emeryturę wyhamuje kurczenie się grupy w wieku produkcyjnym . Nie mniej ważne jest zwiększenie uczestnictwa w rynku pracy, które w Polsce jest za małe, szczególnie w odniesieniu do lu‑ dzi młodych, a także osób powyżej 55 . roku życia oraz kobiet (tylko 35% osób w wieku 55–64 lata jest w Polsce aktywne ekonomicznie, średnia unijna wynosi natomiast 51%) . Zgodnie z analizami podniesienie wieku emerytalnego doprowadzi do wzrostu aktywności
zawodowej (o 2,2 pp . do 2030 r .) i do zwiększenia zatrudnienia (o 2,0 pp . do 2030 r .)4 . Jest to proces spowodowany wydłużeniem okresu aktywności zawodowej i zmniejszeniem się ryzyka wyjścia z rynku pracy przez osoby powyżej 50 . roku życia . Oczekuje się, że stopa bez‑ robocia wzrośnie minimalnie . Najważniejszym czynnikiem wzrostu gospodarczego jest ka‑ pitał ludzki, a więc działania nakierowane na wzrost produkcyjności nabierają szczególnego znaczenia, zwłaszcza że związane są z wydatkami publicznymi, np . na edukację i szkolenia .
Sektor finansów publicznych odgrywa szczególną rolę w państwie, w którym postę‑ puje proces starzenia się społeczeństwa, a przyrost naturalny przyjmuje wartości ujemne . Społecznie kontrowersyjną kwestią jest kontynuacja zmian zapoczątkowanych reformą systemu emerytalnego . W wymiarze ekonomicznym przejście od systemu repartycyjne‑ go do kapitałowego jest sukcesem . Obecnie zgodnie z prognozami Komisji Europejskiej udział wydatków na świadczenia emerytalne w PKB będzie niższy w 2060 r . o 2,2 pp ., ob‑ niżając się z 11,8% do 9,6% PKB w porównaniu z 2010 r .5 . Oczekiwane zmiany wydatków publicznych na emerytury przedstawia rysunek 5 .
Rysunek 5 . Zmiany procentowe udziałów wydatków na publiczne emerytury w PKB – dekompozycja -3 -1 1 3 2010–15 2015–20 2020–25 2025–30 2030–35 2035–40 2040–45 2045–50 2050–55 2055–60
pp. Zmiany procentowe udziałów wydatków na publiczne emerytury w PKB – dekompozycja
Wskaźnik obciążenia demograficznego Stopa pokrycia
Stopa zastąpienia Efekt zatrudnienia
Przepracowana liczba godzin na osobę w wieku 20–64 Reszta
Łączna zmiana
Źródło: Makroskop – Polska gospodarka i rynki finansowe, Bank Zachodni WBK, wrzesień 2012, s . 3 .
4 Makroskop – Polska gospodarka i rynki finansowe, Bank Zachodni WBK, wrzesień 2012, s . 4 .
Ponadto oczekuje się, że stosunek średniej emerytury do średniej pensji spadnie o 44% w 2060 r . w porównaniu z 2007 r ., uwzględniając zarówno publiczny, jak i prywatny filar . Ponadto stosunek pierwszej emerytury do ostatniej pensji zmaleje z obecnego poziomu 60% do 30–40%6 . Działania podjęte przez rząd i polegające na zmianie wieku emerytal‑ nego jedynie poprawią sytuację, ale nie zatrzymają procesu spowodowanego zapaścią de‑ mograficzną i oczekuje się, że zarówno liczba emerytów, jak i deficyt systemu emerytalnego będą się zwiększać, co pokazuje rysunek 6 .
Rysunek 6 . Saldo publicznego systemu emerytalnego (lewa oś, linie ciągłe) i liczba wypłaca‑ nych emerytur (prawa oś i linie przerywane)
3500 4000 4500 5000 5500 6000 6500 7000 7500 8000 8500 -90 -80 -70 -60 -50 -40 -30 -20 -10 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 tys. mld zł
Saldo publicznego systemu emerytalnego* (lewa oś, linie ciągłe) i liczba wypłacanych emerytur (prawa oś, linie przerywane)
wiek emerytalny 60/65 lat wiek emerytalny 67 lat * różnica pomiędzy przychodami funduszu emerytalnego w FUS a jego wydatkami
Źródło: Makroskop – Polska gospodarka i rynki finansowe, Bank Zachodni WBK, wrzesień 2012, s . 4 .
6 Szacunków OECD dokonywano w warunkach, w których do OFE miało trafiać 7,3% pensji . Obecnie składka jest obniżona do 2,3%, docelowo ma wynieść 3,5% .
Koszt emerytur to tylko jeden rodzajów wydatków ponoszonych przez sektor publiczny . Zmianę jego udziału na tle innych rodzajów wydatków, na które również oddziałują trendy demograficzne, przedstawia rysunek 7 .
Rysunek 7 . Wydatki publiczne w relacji do PKB
0 5 10 15 20 25 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 2038 2041 2044 2047 2050 2053 2056 2059 %
Emerytury Ochrona zdrowia LTC Edukacja Zasiłki dla bezrobotnych prognozy KE
Źródło: Makroskop – Polska gospodarka i rynki finansowe, Bank Zachodni WBK, wrzesień 2012, s . 3 .
Publiczne wydatki na ochronę zdrowia stanowią kolejne wyzwanie spowodowane sta‑ rzeniem się społeczeństwa, co przedstawia druga od dołu część wykresu z rysunku 7 . Sza‑ cuje się, iż koszty opieki zdrowotnej wzrosną z 4% PKB w 2007 r . do 5,4% PKB w 2060 r . Przede wszystkim wzrosną koszty opieki nad osobami starszymi – z 0,4% w 2007 roku do 1,1% w 2060 roku . Łączne koszty polityki zdrowotnej i społecznej wzrosną o 2,1% PKB do 2060 roku7 . Dzieje się tak, gdyż koszty leczenia zwiększają się wraz z wiekiem pacjentów, co ilustruje rysunek 8 .
7 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the EU‑27 Member States (2008–2060), Komi‑
sja Europejska, 2009, Aneks statystyczny: Poland, s . 145; http://ec .europa .eu/economy_finance/pu‑ blications/publication14994_en .pdf
Rysunek 8 . Koszty leczenia a) ambulatoryjnego; b) szpitalnego (górny wykres – wszyscy pacjen‑ ci w poszczególnych latach życia; dolny wykres – jeden pacjent w poszczególnych latach życia)
a) Leczenie ambulatoryjne 0 50 100 150 200 250 wiek Ambulatoryjna opieka specjalistyczna
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 powyżej 100 lat Wydatki NFZ na leczenie 1 osoby, która skorzystała ze świadczeń w 2009 r. (zł)
kwota rozliczona na 1 pacjenta (mężczyźni) kwota rozliczona na 1 pacjenta (kobiety) kwota rozliczona (mężczyźni) kwota rozliczona (kobiety)
kwota rozliczona na 1 pacjenta (razem)
Ambulatoryjna opieka specjalistyczna
wiek 0
0
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 powyżej 100 lat Wydatki NFZ na leczenie osób w poszczególnych grupach wiekowych w 2009 r. – kwoty rozliczone (zł) 60 000 000 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 10 000 000
b) Leczenie szpitalne wiek wiek leczenie szpitalne 0 0 900 000 000 800 000 000 700 000 000 600 000 000 500 000 000 400 000 000 300 000 000 200 000 000 100 000 000 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 powyżej 100 lat 0 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 powyżej 100 lat Wydatki NFZ na leczenie osób w poszczególnych grupach wiekowych w 2009 r. – kwoty rozliczone (zł)
leczenie szpitalne Wydatki NFZ na leczenie 1 osoby, która skorzystała ze świadczeń w 2009 r. (zł)
kwota rozliczona (mężczyźni) kwota rozliczona (kobiety)
kwota rozliczona na 1 pacjenta (mężczyźni) kwota rozliczona na 1 pacjenta (kobiety) kwota rozliczona na 1 pacjenta (razem)
Źródło: dane NFZ .
Wydatki na ochronę zdrowia w starzejącym się społeczeństwie zmuszają do refleksji nad organizacją i finansowaniem systemu ochrony zdrowia w Polsce . Brak ubezpieczeń ko‑ mercyjnych spowodowany brakiem prawdziwej ustawy koszykowej przekłada się na zasób środków finansowych dostępnych dla leczenia . Ponadto struktura opieki specjalistycznej oraz kształcenia kadr medycznych nie odpowiada prognozom demograficznym i finan‑ sowym . Przykładowo Zespół ds . Geriatrii przy Ministerstwie Zdrowia ocenił, że opieka
geriatryczna w praktyce nie istnieje ze względu na brak kadry i bazy geriatrycznej8 . Jest ona w Polsce świadczona przez około 80 spośród 120 lekarzy geriatrów – pozostali są zmuszeni pracować niezgodnie ze specjalizacją . Mamy zatem wskaźnik 0,3 lekarzy geriatrów na 100 tys . ogółu mieszkańców . Roczny wzrost wydatków na leczenie osób starszych wynosi śred‑ nio 2,7% . Koszty przeliczane na ostatni rok życia starszego pacjenta należą do najwyższych, ale z badań wynika, że standardy geriatryczne redukują koszty opieki, wydłużają przeżycie, zwiększają sprawność funkcjonalną, odraczają fazę niepełnosprawności i poprawiają jakość życia . Należy podkreślić, że wprowadzanie geriatrii do medycyny daje długotrwały efekt inwestycyjny w zdrowie populacji osób starszych, szczególnie w świetle faktu, iż geriatria nie została obowiązkowym przedmiotem nauczania na uniwersytetach medycznych9 .
Aspekt polityczny
System ochrony zdrowia, system emerytalny, świadczenia rentowe, ubezpieczenie rolników, a także właściwie wszystkie instytucje szczególnie wrażliwe na skutki zapaści demograficznej stały się w Polsce areną walki politycznej do zdobywania głosów wyborców . Niestety społeczeń‑ stwo polskie dalekie jest od bycia społeczeństwem obywatelskim i w obliczu zagrożenia zdrowia i życia, nie dysponując pełną wiedzą, skazane jest na jakość decyzji politycznych .
Przyszłość finansów publicznych
Zmiany demograficzne będą miały znamienne konsekwencje dla finansów publicznych . Dzięki obliczeniu zobowiązań międzygeneracyjnych, które uwzględniają tempo starzenia się ludności i jego oddziaływanie na finanse publiczne, można określić sytuację fiskalną w Polsce10 . Zobowiązania międzygeneracyjne (generational accounts) definiowane są jako wartość zagregowanych należności z pozostałej części życia przypadające na jednostkę ko‑ horty urodzonej w kolejnym roku11 .
8 Grodzicki T ., Strategia rozwoju systemu opieki geriatrycznej i rozwiązań poprawiających jakość opieki nad osobami starszymi w systemie ochrony zdrowia, Ministerstwo Zdrowia, s . 4; http://www .mz .gov .pl/
wwwfiles/ma_struktura/docs/51_geriatria_13 072 011 .pdf
9 Derejczyk J ., Bień B ., Kokoszka‑Paszkot J ., Szczygieł J ., Gerontologia i geriatria w Polsce na tle Europy – czy należy inwestować w ich rozwój w naszym kraju?, „Gerontologia Polska” 2008, t .16; nr 3: s . 153 .
10 Część poświęcona zobowiązaniom międzygeneracyjnym została napisana na podstawie: Jabłonowski J ., Müller C ., Raffelhüschen B ., A fiscal outlook for Poland using Generational Accounts, National Bank
of Poland, WP nr 85, 2011 . W niniejszym opracowaniu wykorzystana została metodologia opraco‑ wana w 1994 r . przez Auerbacha, Gokhale i Kotlikoffa pozwalająca (dzięki zdyskontowaniu deficytu między przychodami i wydatkami w sferach sektora publicznego, które są szczególnie wrażliwe na sta‑ rzenie się społeczeństwa) na obliczenie wielkości niepokrywanych zobowiązań .
Na rysunku 9 przedstawiono zobowiązania międzygeneracyjne dla Polski obliczone w 2007 r . Każdy słupek na wykresie reprezentuje sytuację finansową netto odpowiedniej ko‑ horty wiekowej . Odzwierciedla on dla przeciętnej jednostki różnicę między wszystkimi po‑ datkami i składkami a świadczeniami, jakie otrzyma ona do końca życia . Z wykresu wynika, że młodsze kohorty są biorcami netto, czyli w dalszej części życia więcej otrzymują niż płacą . W najkorzystniejszej sytuacji są osoby w wieku 25 lat w 2007 r . Natomiast dla osób 40‑letnich
płatności z korzyściami zrównują się . W sytuacji z największymi kwotami do zapłacenia są 60‑latkowie, dla których wartość bieżąca netto (net present value – NPV) otrzymywanych transferów wyniosła w 2007 r . 280 tys . PLN .
Rysunek 9 . Rachunki międzygeneracyjne dla Polski w 2007 r . w tys . PLN, gdy g (roczna stopa wzrostu produkcyjności) = 1,5%, r (realna stopa procentowa) = 3,0%
a) Cała populacja 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 -400,00 -350,00 -300,00 -250,00 -200,00 -150,00 -100,00 -50,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00
należność podatkowa przypadająca na 1000 PLN
wiek 0,00
Źródło: Janusz Jabłonowski, Christoph Müller, Bernd Raffelhüschen, A fiscal outlook for Po‑ land using Generational Accounts, National Bank of Poland, WP nr 85, 2011: s . 84 .
Całkowity wpływ zobowiązań międzygeneracyjnych ilustruje luka stabilności (stability gap), która przedstawia udział wszystkich międzyokresowych zobowiązań sektora publicz‑ nego w PKB . Rysunek 10 pokazuje, że dług publiczny w 2007 r . stanowił 45% PKB, ale za to ukryty dług wynikający z przyszłych zobowiązań z tytułu różnych świadczeń gwa‑ rantowanych obywatelom przez państwo stanowi 183% PKB . Całkowity dług przekracza zatem 220% PKB z 2007 r .
Rysunek 10 . Luka stabilności w Polsce w 2007 r . w % PKB, gdy g (roczna stopa wzrostu produkcyjności) = 1,5%, r (realna stopa procentowa) = 3,0%
ukryte zadłużenie jawne zadłużenie 228,1 % 182,8 % 45,2 % 228,1% PKB
Źródło: Janusz Jabłonowski, Christoph Müller, Bernd Raffelhüschen, A fiscal outlook for Poland using Generational Accounts, National Bank of Poland, WP nr 85, 2011: s . 85 .
Dług międzygeneracyjny należy podzielić na systemy, w których powstaje . W zależno‑ ści od scenariusza przyjętego do obliczeń otrzymuje się nieco odmienne wyniki, jednak można przyjąć, że ZUS w części emerytalnej kreuje zobowiązania bez pokrycia w wyso‑ kości prawie 104% PKB, natomiast w części rentowej – w wysokości prawie 97% PKB . Zobowiązania KRUS sięgają prawie 42% PKB, a przywileje górników to ponad 16% PKB . Jednakże największym wyzwaniem dla zbilansowania budżetu jest system ochrony zdrowia, którego niezbilansowane zobowiązania wynoszą prawie 83% PKB .
Zobowiązania międzygeneracyjne systemu ochrony zdrowia w scenariuszu wzro‑ stu kosztów (czyli, gdy wzrost wydatków na ochronę zdrowia per capita jest szybszy o 1 pp . od wzrostu produkcyjności w gospodarce) wskazują na to, że wszystkie kohorty obcią‑ żają budżet państwa i są beneficjentami netto systemu, co przedstawia rysunek 11 .
Rysunek 11 . Zobowiązania międzygeneracyjne dla systemu ochrony zdrowia w Polsce w 2007 r . w tys . PLN, gdy g (roczna stopa wzrostu produkcyjności) = 1,5%, r (realna stopa procentowa) = 3,0% -60,0 -50,0 -40,0 -30,0 -20,0 -10,0 0,0 w 1000 PLN wiek 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 standardowy scenariusz scenariusz wzrostu kosztów
Źródło: Janusz Jabłonowski, Christoph Müller, Bernd Raffelhüschen, A fiscal outlook for Po‑ land using Generational Accounts, National Bank of Poland, WP nr 85, 2011: s . 75 .
Wskaźnikiem przedstawiającym międzygeneracyjne obciążenie jest wskaźnik obciąże‑ nia przyszłych pokoleń (future generations’ burden) . Pokazuje on niespłacone obciążenie, które kohorty narodzone w przyszłości będą musiały udźwignąć . Okazuje się zatem, że luka stabilności z rysunku 10 może być domknięta tylko przez przyszłe roczniki . Na podstawie kolumny 1 z rysunku 12 można obliczyć, że osoby narodzone po roku „zerowym” będą mu‑ siały wpłacić po około 180 000 PLN (należy odjąć zobowiązania międzygeneracyjne osoby w wieku zero lat, czyli ‑55 000 PLN, od obciążenia dla osoby urodzonej po roku bazowym, czyli od 125 000 PLN .)
Rysunek 12 . Wskaźnik obciążenia przyszłych pokoleń dla Polski w 2007 r . w tys . PLN, gdy g (roczna stopa wzrostu produkcyjności) = 1,5%, r (realna stopa procentowa) = 3,0%
-1 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 -400,00 -350,00 -300,00 -250,00 -200,00 -150,00 -100,00 -50,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00
należność podatkowa przypadająca na 1000 PLN
wiek 0,00
Źródło: Janusz Jabłonowski, Christoph Müller, Bernd Raffelhüschen, A fiscal outlook for Po‑ land using Generational Accounts, National Bank of Poland, WP nr 85, 2011: s . 85 .
Przedstawione obliczenia jednoznacznie wskazują na konieczność sformułowania stra‑ tegii do przeciwdziałania katastrofalnym skutkom zmian demograficznych .
Podsumowanie
Ujemny przyrost naturalny i starzenie się społeczeństwa stanowią zagrożenie dla funk‑ cjonowania państwa polskiego we wszystkich wymiarach . Wzrost i rozwój gospodarczy zostaną wyhamowane poprzez rynek pracy, na którym ograniczeniu ulegnie podaż pracy . Sytuacja budżetu państwa ulega pogorszeniu ze względu na wydatki zabezpieczenia spo‑ łecznego . W najtrudniejszej sytuacji jest system emerytalny oraz system ochrony zdrowia, które wymagają zmian dostosowujących je do konsekwencji spowodowanych zapaścią de‑ mograficzną . Grożące załamanie sytemu ochrony zdrowia stanowi zagrożenie dla stanu zdrowia społeczeństwa . Szczególnie istotne jest spojrzenie w przyszłość finansów publicz‑ nych i przeciwdziałanie długowi międzygeneracyjnemu .
Bibliografia
Ageing Report: Economic and budgetary projections for the EU‑27 Member States (2008–2060), Komisja
Europejska 2009; http://ec .europa .eu/economy_finance/publications/publication14992_en .pdf; Aneks statystyczny: http://ec .europa .eu/economy_finance/publications/publication14994_en .pdf Derejczyk J ., Bień B ., Kokoszka‑Paszkot J ., Szczygieł J ., Gerontologia i geriatria w Polsce na tle Europy – czy
należy inwestować w ich rozwój w naszym kraju?, „Gerontologia Polska” 2008, t . 16, nr 3; https://skn‑
geriatria .wum .edu .pl/sites/skngeriatria .wum .edu .pl/files/derejczyk_‑_geriatria_w_polsce1 .pdf Grodzicki T ., Strategia rozwoju systemu opieki geriatrycznej i rozwiązań poprawiających jakość opieki nad
osobami starszymi w systemie ochrony zdrowia, Ministerstwo Zdrowia; http://www .mz .gov .pl/wwwfi‑
les/ma_struktura/docs/51_geriatria_13 072 011 .pdf
Jabłonowski J ., Müller C ., Raffelhüschen B ., A fiscal outlook for Poland using Generational Accounts, Natio‑
nal Bank of Poland, WP 2011, nr 85; http://www .nbp .pl/publikacje/materialy_i_studia/85_en .pdf
Kwartalny raport o rynku pracy – IV kw. 2011, NBP; http://www .nbp .pl/home .aspx?f=/publikacje/ry‑
nek_pracy/rynek_pracy .html
Looking to 2060: Long‑term global growth prospects – a going for growth report, „The OECD Economic
Policy Papers” 2012, November; nr 3; http://www .oecd .org/eco/economicoutlookanalysisandfore‑