PorozpadzieZSRR struktury rosyjskiego kompleksu naftowo-gazowego liczyły około 2tys.przedsiębiorstwi innego rodzaju podmiotów. W celu zwiększenia efektywności przemysłunaftowego rządrosyjski zmuszony został do przeprowadzenia jego gruntownej reorganizacji. Na począt kowym etapie, jeszcze w 1991 roku podjętodecyzję o likwidacji Mini
sterstwa PrzemysłuNaftowego i powołaniu na jego miejsce Rosyjskiej Korporacji Naftowo-Gazowej „Rosnieftiegaz”. Dwa miesiące później utworzono Ministerstwo Paliwi EnergiiRosji. Na kolejnym etapiere
organizacja rosyjskiego kompleksunaftowego przeprowadzana była w oparciu owykorzystaniedoświadczeńzachodnich korporacjinafto wych, łączących przedsiębiorstwa całegołańcucha technologicznego
-„odwierceniadostacjibenzynowej”.
W połowie 1992 roku Ministerstwo Paliwi Energii FRprzyjęłoKon cepcję przekształceństrukturalnychiprywatyzacjiprzedsiębiorstw kom pleksupaliwowo-energetycznego (TEK), która między innymi powo ływała do istnienia wertykalniezintegrowane spółki naftowe (WINK).
W 1995 roku w branży naftowejdziałało dwanaście WINK,których udział w krajowymwydobyciuropy sięgał 90%. Trzy największespółki
100 | 6. Strukturasegmentuwydobywczego
Źródło: Rosstat
- Jukos, Surgutneftegazi Łukoil - łącznie generowały około 40%rosyj skiegowydobycia „czarnego złota”.
Ważną rolęna rosyjskim rynkuzaczęliodgrywaćinwestorzy zagra niczni, którzywsparli sektor naftowykapitałem pieniężnym oraz nowymi technologiami.Dla rosyjskich partnerów w spółkach zudziałem kapitału zagranicznego zachodni inwestorzy stanowiliponadtoochronęprzed samowolą krajowychurzędników.
Zachowawczapostawa władz rosyjskich względemsektoranaftowego podkoniec lat 90. XX wieku pozwoliłana szybkirozwój iumocnienie pozycji spółek prywatnych, wśród którychznaleźlisię tacy giganci,jak Łukoil czyJukos. Na przełomiewieków udziałtrzech największychspó łek naftowych w rosyjskim segmencie wydobycia ropy osiągnął poziom 47%,zaś spółka Rosnieft była wówczas mało znaczącym przedsiębior stwem na tleczołowych spółek prywatnych.
Próby nacjonalizacji branży naftowejpo objęciu stanowiska prezy
dentaprzez WładimiraPutina zachwiałykruchą równowagą sił wtym sektorze. Zagranicznym inwestorom zaczęto odmawiaćulg podatko
wych, a status jointventure coraz częściejstanowiłprzeszkodę do otrzy
mania licencji naposzczególneobszary koncesyjne. Wyparcie inwesto rówzagranicznych dało władzy rosyjskiej szerokiepole do manewru, zaś spółkizudziałem państwa zaczęły otrzymywać coraz więcejprzywilejów.
Protekcja władz państwowych pozwoliła na skupienie w ich rękach li
cencji wydobywczych wnajbardziej perspektywicznychregionach naf
towych. Podbezpośredniąkontroląkoncernówpaństwowych znalazły się aktywa Jukosu,TNK-BP, Sibneftu, a stosunkowo niedawno również Baszneftu. Obecnie sam koncern Rosnieft zarządza przedsiębiorstwami generującymi ponad 36% rocznego wydobycia.
Dominacjasektora państwowego pozwala na przykładanie mniejszej wagido usprawnienie ustawodawstwaregulującego zasady gry na ryn ku naftowym. Cała podstawa prawna w branży naftowej tworzona była z myślą o WINK i jej zmiana stanowi osobny, trudny do rozwiązania problem. Tym bardziej uderza więcpadającew SE-2035 stwierdzenie, że kompleks naftowo-gazowy zbliżasię do granicy, za którą bazę sektora
102 | 6. Strukturasegmentuwydobywczego
stanowićbędąniejakdotychczasspółki WINK,lecz niezależni produ
cenci ropy. O tym, jakw praktyce rozwiązać tę kwestię, autorzy SE-2035 niewspominają.
Obecnie w Rosji działa około 300 firmnaftowych, w tym:
• 124 spółki i podmioty wchodzące w strukturę ośmiu wertykalnie zinte
growanych spółek naftowych (WINK), z których każda obejmuje swo
im zasięgiem sektory poszukiwań, wydobycia, przetwórstwa, transportu i sprzedaży.
• 174 niezależne spółki naftowe, na które przypada 12% krajowego wy
dobycia (w 2012 roku). Największą spośród nich jest Tomskneft.
• Trzy konsorcja działające w oparciu o porozumienia o podziale pro
dukcji (Production Sharing Agreement, PSA) - Schalin-1, Sachalin-2, Chariagin. Ich łączny udział w wydobyciu wynosi około 2,7% (2012)100.
Na cztery największe rosyjskie spółki naftowe - Rosnieft, Łukoil,
Sur-100 IEA, Poccuh-2014..., s. 169.
gutnefegaz i Gazprom Nieft-przypadaokoło71%łącznej wielkości wy dobycia w Rosji (2013). W wyniku przejęcia przez Rosnieft w 2013roku spółki TNK-BP udział rosyjskiego giganta naftowego w rosyjskimwy dobyciu ogółem wzrósł do prawie 40% (4,2 min baryłekna dobę w 2013 roku). Na spółki prywatne przypada około 57%wydobyciaropy w Rosji, jednakże w najbliższych latach udział tenprawdopodobniezmniejszy się na skutek planowanego zwiększenia wydobycia przez spółki państwowe.
Przeglądrosyjskichspółek WINK
Rosnieft - największa rosyjskaspółka naftowa wertykalnie zintegrowana, założona w1993 roku na bazie aktywów wcześniej należących do firmy Rosneftegaz (cesjonariusz Ministerstwa Ropyi GazuZSRR). Namocy ustawy rządowej Rosnieft w 1995 roku został przekształcony w spółkę akcyjną.Wielkość wydobycia spółkiRosnieft i nabytej przez nią TNK- BPwynosi obecnie około 40% łącznego krajowegowydobycia. Plany Rosneftuzakładają wprowadzenie do eksploatacji dwunastu nowych złóż w latach 2013-2015,co pozwolina zwiększenie wydobycia o400 tys.
baryłek na dobę w 2017roku i o 800tys.baryłek na dobę w 2020 roku.
Jednakżew wyniku spadkuwydobycia na starych złożach ogólny wzrost wydobyciaropyzostanienajprawdopodobniej ograniczonydo około 1%
w ciągu tego czasu.
Łukoil - druga co do wielkości w Rosjiinajwiększa na świecieprywatna spółkanaftowapod względem udokumentowanych zasobów ropy.Spół kawydobywa 16,5%rosyjskiej ropy, a jejudział w sektorze rafineryjnym wynosi 17,7%. Na terenie Rosji główna baza surowcowa Łukoilu znaj
dujesię na SyberiiZachodniej. Przychodyspółki w 2014 roku wyniosły 144,167 mld dolarów,a zysk netto - 4,74 mld dolarów. Łukoil realizuje ponadtopoważneprojektypozagranicami Rosji.
Surgutneftegaz- trzeciaco dowielkości rosyjska spółka wydobywcza sektora naftowego, naktórą przypada prawie 13% sumarycznego krajo wego wydobycia.Przedsiębiorstwo powstało w 1977roku z ośrodkiem wzachodniosyberyjskimmieścieSurgut.W 1993 roku firma została wydzielona z Rosnieftujakospółka akcyjna. W 1995 roku zostałaspry watyzowana. Przychody spółkiw 2014 roku wyniosły 1,361 bln rubli, a zysk netto - 884,824 mld rubli. Poza sektorem naftowymSurgutnefte gazdziałarównież w branżygazowej(wydobywa około 30% rosyjskiego gazuziemnego)oraz rafineryjnej.
Gazprom Nieft - spółka zależna Gazpromu, zajmująca się poszu
kiwaniamioraz eksploatacjąropy i gazu, zbytem i dystrybucją ropy oraz jejprzetwórstwem. Udokumentowane zasoby spółki wynoszą 915 min tonwedług klasyfikacji PRMS. GazpromNieft prowadzi działal ność w większości czołowychrosyjskich prowincji naftowo-gazowych:
Chanty-Mansyjski OA, Jamało-Nieniecki OA, obwód tomski i omski, jakrównieżCzukockiOA.W2014roku spółkawydobyła 66,25 min ton ropy,z czego 9,63min przeznaczonych zostało naeksport. Przychody spółki w 2014 roku wyniosły 1,7 bln rubli, a zysknetto - 122 mldrubli.
104 I 6. Strukturasegmentuwydobywczego
Tatneft-zajmujepiąte miejsce w Rosji pod względem wydobycia. Spół ka została utworzona w 1950 roku na bazie kilku lokalnychfirm dzia
łającychna rynku naftowym.Tatneftposiada większośćlicencjiwydo
bywczych naterytorium Tatarstanu. Spółka poszerzabazęsurowcowąna drodze zagospodarowywania zasobóww Kałmucji, obwodzie orenbur-skim, samarskimi ulianowskim oraz w Nienieckim OA. Udokumento wane zasoby Tatneftuw 2010 roku wynosiły862,2 min ton. Działalność Tatneftu polega na poszukiwaniachi eksploatacji ropy naftowej oraz gazu ziemnego,a także produkcji materiałów petrochemicznych.
Slavneft - spółka należąca do Rosnieftu i GazpromNieftu. Rocznewy dobycie wszystkichspółek-córek tego holdinguwynosiokoło18min ton ropy, a jego rafinerie przetwarzająponad 25 min węglowodorów rocznie i produkują ponad 5min ton benzyny. Slavneft posiada licencje na ba dania i eksploatację ropy i gazu na trzydziestu jeden obszarachkonce
syjnych Syberii Zachodnieji w Kraju Krasnojarskim.
Baszniefit -w 2009 roku ta baszkirskaspółkastałasię własnościąkon cernu AFK-Sistema. Wydobycie spółkiodnotowało znacznywzrost po wprowadzeniu do eksploatacji 1sierpnia 2013 roku złoża TrebsaiTitowa (timano-peczorskaprowincja wydobywcza)z łącznymizasobami ropy wielkości ponad1 min baryłek. W 2014 roku spółkawydobyła 17,8min ton ropy.
RussNeft - spółkastworzona w 2002 roku nabazie części aktywów Slavneftu. RussNeft znajduje się na dziesiątym miejscu wśród rosyj
skich spółeknaftowych pod względem wydobycia(spółkaniezależna Tomskneft wyprzedza RussNeftpod względem wydobycia). RussNeft prowadzi działalność w jedenastu regionachRosji, jak również w krajach WNP i w Afryce Zachodniej.
7. CZYNNIKI HAMUIĄCE ROZWÓI SEKTORA NAFTOWEGO
7.1. Deficyt inwestycji w segmencie wydobywczo- -poszukiwawczym
Aktywność inwestycyjna stanowi jeden zewskaźników pozwalających ocenić pozycję sektora na tle gospodarki oraz określić perspektywyjego rozwoju. Wciągu ostatnich kilkunastu lat sektor naftowy oskarżano o marnotrawienie spadku po ZSRR ibrak troskio przyszłość tej gałęzi przemysłu. Niemniej jednak analizując dynamikę nakładów inwesty
cyjnych WINK w pierwszej dekadzie XXI wieku, zaobserwować można wzrost aktywności inwestycyjnej rosyjskich spółek naftowych na prze
strzeni kolejnychlat. Jeśli w roku 2000 wielkość inwestycji kapitałowych ogółem wynosiła 4,1 mld dolarów, to w 2010 roku kwotataprzekroczyła 20 mld dolarów.
Spadek nakładów inwestycyjnych w2002 rokuspowodowany był zamianą od 1 stycznia 2002 roku dotychczasowych podatków NDPI.
W 2003 roku dodatkowo ujawniły siępierwsze symptomy nacisku pań stwa na spółki naftowe.Interwencja państwa w sektorze naftowym prze łożyła się na obniżenie aktywności inwestycyjnejw latach 2003 i2004.