Systemy klasyfikacji B+R według Podręcznika Frascati

Zgodnie z Podręcznikiem Frascati¹⁸ dla finansowania działalności w zakre-sie badań i rozwoju przyjmuje się dualny system klasyfikacji. Wyróżnia się zatem klasyfikację instytucjonalną oraz klasyfikację funkcjonalną.

Rys. 6. Systemy klasyfikacji B+R Źródło: Podręcznik Frascati, s. 25.

17 Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki, Dz.U. 2010, nr 96, poz. 615.

18 Podręcznik Frascati, s. 25-26.

Jednostki organizacyjne uczelni

Jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk

Instytuty badawcze

Międzynarodowe instytuty naukowe

Polska Akademia Umiejętności

Inne jednostki organizacyjne

Klasyfikacja

instytucjonalna Klasyfikacja funkcjonalna

Najczęściej używaną, ze względu na przebieg procesu zbierania danych, jest klasyfikacja instytucjonalna bazująca na charakterystycznych cechach podmiotów wykonujących i finansujących działalność B+R. Dopiero na nią nakłada się klasyfi-kację funkcjonalną, zgodnie z którą rozpatruje się charakter działalności B+R. Spe-cyfiką klasyfikacji instytucjonalnej jest jej podział ze względu na rodzaj prowadzo-nej działalności gospodarczej, który następuje przez przypisanie jednostek B+R do właściwego sektora gospodarki przy zastosowaniu standardów klasyfikacji działal-ności gospodarczej¹⁹. Poniżej przedstawiono podział na pięć sektorów gospodarki.

Rys. 7. Sektory gospodarki

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Podręcznika Frascati.

Uzyskanie bardziej szczegółowych danych wymaga dokładniejszej klasyfi-kacji, która dotyczy trzech – z czterech – sektorów krajowych, tj. przedsiębiorstw, instytucji niekomercyjnych i szkolnictwa wyższego. Zaprezentowany powyżej po-dział ma ułatwić gromadzenie danych i zapewnić jak najlepsze odniesienie do regularnie gromadzonych danych ekonomicznyych lub społecznych Dzięki temu różnego rodzaju podmioty – instytucje – prezentujące dane dotyczące działalno-ści B+R mogą przygotowywać władziałalno-ściwe analizy i interpretacje wyników.

Do sektora przedsiębiorstw zalicza się wszystkie firmy, organizacje i instytu-cje, których głównym przedmiotem działalności jest wytwarzanie towarów i usług (z wyjątkiem szkolnictwa wyższego) w celu ich sprzedaży na rynku po cenach ma-jących znaczenie ekonomiczne²⁰, oraz prywatne instytucje niekomercyjne, które obsługują wyżej wymienione podmioty.

19 Podręcznik Frascati odwołuje się do metod klasyfikacji stosowanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych, takich jak np. System Rachunków Narodowych – System of Na-tional Accounts (SNA), UN, 1968, czy też Komisję Wspólnot Europejskich – KE (CEC et al., 1994). Podręcznik bazuje również na międzynarodowej standardowej klasyfikacji rodza-jów działalności – International Standard Industrial Classification (ISIC), UN, 1990.

20 Podręcznik Frascati, s. 63-72.

sektor przedsiębiorstw

sektor rządowy i samorządowy

sektor prywatnych instytucji niekomercyjnych (non profit)

szkolnictwo wyższe

zagranica

Rys. 8. Sektor przedsiębiorstw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Podręcznika Frascati.

Sektor przedsiębiorstw obejmuje przedsiębiorstwa prywatne, w tym firmy, które przede wszystkim zajmują się działalnością B+R, tj. komercyjne instytuty lub laboratoria badawczo-rozwojowe. Są to również przedsiębiorstwa publiczne sta-nowiące własność jednostek rządowych i/lub samorządowych, działające na rzecz przedsiębiorstw prywatnych. Do sektora przedsiębiorstw, oprócz wyżej wymienio-nych, zalicza się instytucje niekomercyjne (instytucje non-profit), takie jak instytuty badawcze, kliniki, szpitale, lekarze prowadzący zarobkową, prywatną praktykę lekar-ską, ale także instytucje niekomercyjne działające na rzecz sektora biznesu, a więc izby gospodarcze oraz stowarzyszenia rolnicze, wytwórcze lub handlowe²¹.

Do sektora rządowego i samorządowego zalicza się wszystkie organy, depar-tamenty oraz instytucje państwowe – na szczeblu władz centralnych, stanowych/lan-dowych czy regionalnych, okręgowych, gminnych, miejskich i wiejskich – które anga-żują się w szeroki zakres działań, takich jak: administracja; obronność i regulacja po-rządku publicznego; ochrona zdrowia, edukacja, kultura, rekreacja i inne usługi na rzecz społeczeństwa; wspieranie wzrostu gospodarczego i dobrobytu oraz rozwoju technologicznego. Należy tu zaliczyć władzę ustawodawczą, wykonawczą, departa-menty, instytucje oraz inne organy władz, niezależnie od tego, w jaki sposób są kla-syfikowane w sprawozdawczości władz różnych szczebli²². Do tego sektora zalicza się również wszystkie nierynkowe instytucje niekomercyjne typu instytuty badawcze i fundacje, które są kontrolowane i finansowane z rządowych dotacji ogólnych.

Sektor prywatnych instytucji niekomercyjnych obejmuje nierynkowe pry-watne instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw domowych (czyli ogółu obywateli)²³ oraz osoby prywatne i gospodarstwa domowe. Wymie-nione nierynkowe prywatne instytucje, takie jak stowarzyszenia zawodowe i na-ukowe, organizacje dobroczynne, agencje pomocowe, związki zawodowe, sto-warzyszenia konsumenckie itp., są tworzone w celu oferowania dóbr lub usług na rzecz własnych członków.

Do sektora szkolnictwa wyższego zalicza się wszystkie uniwersytety, uczel-nie techniczne i inne instytucje oferujące kształceuczel-nie na poziomie wyższym niż średnie (post-secondary), niezależnie od źródeł ich finansowania i statusu prawnego.

21 Podręcznik Frascati, s. 64-65.

22 Tamże, s. 72-73.

23 Tamże, s. 74-75.

Przedsiębiostwa prywatne

Przedsiębiostwa publiczne

Instytutucje niekomercyjne

Zalicza się tu także wszystkie instytuty badawcze, stacje doświadczalne i kliniki działające pod bezpośrednią kontrolą instytucji szkolnictwa wyższego, admini-strowane przez te instytucje bądź afiliowane przy nich.

Ostatnim sektorem wyszczególnionym w Podręczniku Frascati jest zanica, która obejmuje wszystkie instytucje i osoby prywatne znajdujące się poza gra-nicami politycznymi danego kraju, z wyjątkiem środków transportu drogowego, wodnego i powietrznego oraz satelitów kosmicznych eksploatowanych przez pod-mioty krajowe i terenów doświadczalnych nabytych przez takie podpod-mioty, wszyst-kie instytucje i organizacje międzynarodowe (poza przedsiębiorstwami), w tym ich zaplecze i działalność na terenie wyznaczonym przez granice danego kraju²⁴.

Przechodząc do drugiej części klasyfikacji, a więc do klasyfikacji funkcjo-nalnej, należy stwierdzić, że jej istotną cechą jest charakter prowadzonej działal-ności B+R. Zasadniczą zaletą tego podziału jest dążenie do uzyskania jak najbar-dziej szczegółowego podziału, np. według typów działalności B+R, grup produk-tów, celów badawczych, dziedzin nauki itp. Uzyskane dzięki temu dane są bar-dziej szczegółowe, a co ważniejsze – barbar-dziej porównywalne niż w klasyfikacji in-stytucjonalnej, bowiem odzwierciedlają specyfikę opisywanych podmiotów.

Rys. 9. Klasyfikacja funkcjonalna

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Podręcznika Frascati.

We wszystkich sektorach działalności B+R najczęściej korzysta się z po-działu według typów działalności B+R, a szczególnie w naukach przyrodniczych i technicznych. Za bazowy wskaźnik dokonania podziału uznaje się wysokości na-kładów bieżących. Wyróżnia się zatem trzy typy działalności B+R, które zostały omówione w części pierwszej niniejszego artykułu:

 badania podstawowe,

 badania stosowane,

 prace rozwojowe.

Z klasyfikacji działalności B+R według grup produktów korzysta się przede wszystkim w sektorze przedsiębiorstw. Wynika to ze specyfiki klasyfikacji, która koncentruje się na przemysłowej orientacji prac B+R realizowanych w przedsię-biorstwach. Specyfiką tej klasyfikacji jest również podział według charakteru pro-duktu lub zastosowania propro-duktu w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.

Dzięki tak szczegółowemu badaniu zebrane dane są przypisane do konkretnych branż, a nawet przeznaczenia produktu w działalności B+R, a to z kolei ułatwia

24 Podręcznik Frascati, s. 84-85.

porównywanie danych międzynarodowych. Autorzy Podręcznika Frascati zale-cają, żeby dokonując podziału ze względu na kryterium grup produktów, uwzględniać wszystkie trzy typy działalności B+R²⁵.

Z kolei klasyfikacja według dziedziny nauki i techniki jest zalecana do sto-sowania dla całokształtu prac B+R prowadzonych zarówno przez jednostki sek-tora szkolnictwa wyższego, seksek-tora rządowego i samorządowego, jak również sektora prywatnych instytucji niekomercyjnych. Niniejsza klasyfikacja, wywo-dząca się z klasyfikacji funkcjonalnej, znacząco odróżnia się od instytucjonalnej według głównych dziedzin nauki²⁶. Podstawową cechą jest analizowanie danych z samej działalności B+R, a nie z podstawowej działalności podmiotu prowadzą-cego prace B+R. Po drugie, analizie poddaje się środki na szczeblu projektu pod-miotu realizujących prace B+R. Ostatnią cechą odróżniającą jest konieczność sto-sowania szczegółowej listy dziedzin. Niestety, taka lista nie została jeszcze utwo-rzona, przez co w różnych krajach przyjmuje się własną szczegółową klasyfikację dziedzin nauki i techniki, przez co zbierane dane nie są wystandaryzowane.

Analizę danych według celów społeczno-ekonomicznych, przygotowy-waną przez wykonawców badań, stosuje się w przypadku całkowitych nakładów wewnętrznych we wszystkich dziedzinach nauki. Najczęściej jednak wykorzystuje się do zbierania danych ze wszystkich sektorów, ale w dwóch priorytetowych ce-lach tj. obronność oraz kontrola i ochrona środowiska naturalnego.