Teoria agencji

Teoria agencji, której fundamenty przypisuje się Lebensteinowi (teoria mikro -mikro), jest jedną z najpowszechniejszych koncepcji nadzoru korporacyjnego. Przedsiębiorstwo występuje, jako sieć kontraktów, tzw. związków agencji, zawartych pomiędzy poszczególnymi uczestnikami.

W ekonomii klasycznej zakładano, że gdy zawierane są transakcje na rynku to każda ze stron odnosi korzyści. Gdy pojawiają się agenci, efekt ten staje się coraz bardziej wątpliwy. Podstawą teorii agencji jest relacja pryncypał – agent, która występuje w przypadku firm, samorządów itd. Ma w nich miejsce „zlecanie” pracy/zadań, przez co instytucje te mogą funkcjonować. Pryncypał i agent są na siebie zdani, ale zależność ta ma ograniczone pole wspólnych interesów i posiada rozbieżne interesy. Sensem kontraktu pryncypał-agent jest ustalenie, iż agent zobowiązuje się działać w interesie pryncypała.

78

Jednocześnie jednak agent ma informacyjną przewagę, a także istnieje konflikt interesów albo przynajmniej jego groźba¹³⁵.

Zakłada się tendencję do zachowań oportunistycznych. Przez oportunizm rozumie się niecałkowite lub przekształcone ujawnianie informacji po to, by wprowadzić w błąd, zniekształcić czy zataić odniesienie pewnych korzyści. W podejmowaniu decyzji ekonomicznych najważniejszy jest interes. Ilość możliwości nieoptymalnych zachowań wzrasta, jeśli uwzględni się hierarchię pracowników, niewyraźny podział odpowiedzialności, preferencje, szczeble zarządzania, itd.

Z pojęciem agencji łączą się bezpośrednio zjawiska ukrywania przez agenta informacji ze szkodą dla zwierzchnika przed zawarciem kontraktu (hidden information) oraz ukrywania przez agenta własnych działań przed zwierzchnikiem (hidden action). Niekiedy agentowi opłaca się ujawniać informacje niedostępne potencjalnemu zwierzchnikowi, np. w celu wynegocjowania korzystniejszych warunków umowy – będzie to zjawisko sygnalizowania136.

Inna jest motywacja do ponoszenia ryzyka agenta niż pryncypała/przedsiębiorcy. Słusznie z ujęciem mikro-mikro, agent zainteresowany jest przestrzeganiem procedur formalnych podejmowania decyzji, ponieważ przy niezadowalającym wyniku unika wtedy odpowiedzialności. Podczas ekonomicznej analizy efektywności działania agentów znacząca jest wiedza na temat stopy wymiany dodatkowego wysiłku (powyżej pewnego normalnego poziomu) na dodatkową użyteczność dla nich, jaką może być (choć niekoniecznie musi) dodatkowy dochód.

Mechanizmy kontrolne czy motywacyjne skupiające się na zwiększeniu efektywności działań to główny rdzeń zainteresowania nadzoru korporacyjnego. W wielu wypadkach istnieje groźba konfliktu interesów i wystąpienie wyjaśnionej wyżej formy oportunizmu. Taka sytuacja jest normą w stosunkach zatrudnienia, kontraktach menadżerskich oraz w przypadku, gdy jest stały dostawca i odbiorca. Wyróżnić można również „kontrakty niezamknięte”, w których dodatkowym problemem jest podział ryzyka, gdyż z reguły pryncypał i agent mają różne oczekiwania, a dodatkowo różnią się dostępem do informacji (istnieje asymetria informacji - agent wykonując bezpośrednio zlecone czynności ma przewagę informacyjną nad pryncypałem i może manipulować informacjami we własnym interesie).

135

Więcej na ten temat: G. Schreyögg, Organisation. Grundlagen moderner Organisationsgestaltung. Mit

Fallstudien, Gabler, 2003.

79

Relacje charakterystyczne dla teorii agencji występują praktycznie na każdym poziomie organizacyjnym. Zauważyć je można w przypadku przedsięwzięć wymagających współpracy podmiotów takich jak: rynki nieruchomości, przedsiębiorstwa, instytucje administracji publicznej, szkoły wyższe czy związki zawodowe.

Największe zainteresowanie w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu wzbudzają konflikty w obrębie przedsiębiorstw występujące między menedżerem a udziałowcem oraz między udziałowcem a kredytodawcą, które pociągają za sobą różne koszty. Są nimi koszty wynikające z konfliktu między właścicielem i menedżerem - koszty agencji dotyczące kapitału firmy (agency costs of equity) oraz koszty agencji dotyczące wolnej gotówki (agency costs of free cash flow), a także koszty wynikające z konfliktu między właścicielem i kredytodawcą - koszty agencji dotyczące długu (agency costs of

debt).

Kłopoty agencji dotyczące kapitału wiążą się ściśle z oddzieleniem zarządzania od finansowania i występują, gdy menedżer posiada tylko część udziałów przedsiębiorstwa lub w ogóle ich nie posiada. Taka sytuacja zachęca menedżera do maksymalizacji korzyści pozapieniężnych, gdyż posiadając jedynie część udziałów w firmie nie pokrywa on całości kosztów, a czerpie 100% korzyści. Poza tym występuje asymetria informacyjna, co może w konsekwencji pociągać za sobą różne możliwości rozproszenia ryzyka i różny horyzont czasowy, interesy menedżera są sprzeczne z interesami udziałowcy i łatwo może on tę sytuację wykorzystać. Można modelować postępowanie menedżerów tak, by ich działania jak najmniej odbiegały od interesu właściciela. Zależne jest to jednak od ponoszenia kosztów agencji dotyczących kapitału, w skład czego wchodzą:

 koszty konstrukcji kontraktów (umów);

 koszty agenta na zapewnienie interesów mocodawcy;

 koszty monitorowania i kontrolowania postępowania agenta przez mocodawcę;

 stratę rezydualną.

Koszty agencji dotyczące wolnej gotówki zależne są od sytuacji przedsiębiorstwa, które dostarcza wysokich przepływów finansowych, a z powodu rodzaju działalności czy rynku, na jakim istnieje, nie dysponuje zadaniami o odpowiednio interesującej wartości bieżącej. Efektem tego kapitał gromadzi się w projektach o niskiej stopie zwrotu, a wartość

80

firmy liczona przy pomocy wskaźnika Q Tobina¹³⁷ jest niedoszacowana. Poziom wynagrodzeń menedżerów często zależny jest od wielkości zasobów i wielkości firm, jakimi zarządzają, czym wyjaśniane jest właśnie takie lokowanie funduszy i budowanie potęg finansowych. Do tych aspektów dochodzą także prestiż bycia szefem wielkiej korporacji, możliwość zwiększania budżetu na cele reprezentacyjne oraz dywersyfikacji ryzyka.

W przypadku kosztów agencji dotyczących długu zaciąganego przez przedsiębiorstwo spory pojawiają się pomiędzy udziałowcem i kredytodawcą. Pierwszy wykazuje tendencję do inwestowania uzyskanego kapitału w przedsięwzięcia o wyższej stopie zwrotu i jednocześnie wyższym ryzyku niż było to ustalone. Skutkiem tego jest przerzucenie bogactwa na swoją stronę i na koszt kredytodawcy. Poza tym udziałowiec może obniżyć wartość zaciągniętego długu przez wypłaty dywidend, zmienić pojęcie żądań kredytodawcy, czy narazić firmę na niedoinwestowanie rezygnując z projektów o pozytywnych wartościach bieżących, na których skorzystaliby pożyczkodawcy.

W sektorze publicznym kwestia ta jest bardziej skomplikowana, a asymetria informacji w relacji: wyborca/mocodawca – polityk/agent/mocodawca – administrator /agent staje się wyraźniejsza. Polityk występuje w podwójnej roli: jako mocodawca wytycza politykę i kontroluje administratora (czyli wykonawcę), przy mniejszej wiedzy o przebiegu procesów niż wiedza administratora, który ukrywa zły przebieg procesów przed politykiem i jako agent, którego mocodawcą jest wyborca, ukrywa zły przebieg procesów przed wyborcą. Stąd wynikają¹³⁸:

 ograniczone możliwości weryfikacji i oceny stanu procesów przez polityka i wyborcę;

 rozmyty proces decyzyjny, odpowiedzialności, oceny efektów przez mocodawców;

 łagodzenie ostrości problemu agencji wymaga zmniejszenia udziału państwa w gospodarce oraz wprowadzenia do sektora publicznego rozwiązań kontraktowych oddziałujących na pracowników całej organizacji.

137

Więcej na temat wskaźnika można dowiedzied się w pracy: A. Jarugowa, J. Fijałkowska, Rachunkowośd i

zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcje i praktyka, ODDK, Gdaosk 2002, s. 129-130.

138

L. Kowalczyk, Współczesne zarządzanie publiczne jako wynik procesu zmian w podejściu do administracji

81

Podsumowując, teoria agencji łączy się ściśle z oddzieleniem własności od zarządzania przedsiębiorstwem (przy rozproszeniu tytułów własności). Dotyczy głównie rozbieżności pomiędzy celami mocodawcy i agenta oraz asymetrii informacji.