Traktowanie osadzonych

W wielu jednostkach funkcjonariusze Służby Więziennej zwracają się do osadzonych

„po nazwisku”/”per ty” (ZK: Czarne, Grodków, Stargard Szczeciński, Rzeszów).

Na oddziale IV ZK Rzeszów dominującą formą zwracania się do tymczasowo aresztowanych przez oddziałowych jest używanie nazwiska lub przezwiska, które nadają sami funkcjonariusze. Jednego z tymczasowo aresztowanych oddziałowy przywoływał gwiżdżąc i klepiąc się po nodze w sposób sugerujący, że przywołuje psa. Rozmówcy zwracali uwagę wizytujących na szereg innych nieprawidłowości w traktowaniu przez oddziałowych m.in:

zwracanie się w sposób wulgarny, zachowania prowokacyjne, straszenie umieszczeniem w celi zabezpieczającej w sytuacji, gdy w opinii tymczasowo aresztowanych ich zachowanie nie stwarzało podstaw do zastosowania środka przymusu bezpośredniego, stosowanie przemocy.

Pracownicy Krajowego Mechanizmu Prewencji pragną w tym miejscu podkreślić, że opisywane przez więźniów zachowanie funkcjonariuszy nie powinno mieć miejsca, ze

129 względu na obowiązujący nakaz respektowania godności osób pozbawionych wolności.

Podstawową zasadą traktowania skazanego jest bowiem zasada humanitaryzmu, zawarta w art. 4 § 1 k.k.w., zgodnie z którą kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, w szczególności z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Godność człowieka jest bowiem nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona należy do obowiązków władz publicznych.

Podczas wizytacji pracowników Krajowego Mechanizmu Prewencji w ZK Grodków zastrzeżenia przedstawicieli KMP wzbudził fakt, że zdaniem osadzonych istnieje konflikt między starszymi wiekiem a młodszymi osadzonymi, który przejawia się m.in. wyzywaniem tych starszych, utrudnianiem im dostępu do telefonu. Starsi informowali, że dzieje się to za cichym przyzwoleniem funkcjonariuszy SW, którym zgłaszają przypadki niewłaściwego traktowania przez współosadzonych, jednakże Służba Więzienna nie podejmuje działań polegających na rozładowywaniu konfliktów. Wizytujący w tym miejscu przypominają, że zgodnie z przepisem art. 108 k.k.w. na administracji zakładu karnego ciąży obowiązek zapewnienia osadzonym bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary.

Z informacji uzyskanych od funkcjonariuszy SW, pracujących w ZK Grodków, atmosfera panująca między nimi jest napięta, co przekłada się również na relacje z osadzonymi.

Zastrzeżenia wizytujących wzbudziło postępowanie administracji Zakładu Karnego w Raciborzu w stosunku do jednego z osadzonych, przebywającego w oddziale terapeutycznym.

Osadzony nie porusza się samodzielnie, wymaga opieki i pomocy przy załatwianiu potrzeb fizjologicznych, nie nawiązuje kontaktu z funkcjonariuszami, nie odpowiada na pytania oraz nie reaguje w żaden sposób na ich wypowiedzi. Opiekę nad nim sprawuje współwięzień, który wyraził na to zgodę, osoba również mająca problemy ze zdrowiem (zagrożenie utraty wzroku). Z analizy dokumentacji wynika, że ten osadzony już w czasie pobytu na wolności miał okresy tego typu funkcjonowania. Wielokrotna konsultacja psychiatryczna i neurologiczna doprowadziła do zdiagnozowania schorzenia i zaburzenia, które mogą być podłożem takiego zachowania. Przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji zanegowali przekazanie ciężaru opieki nad osadzonym współwięźniowi, podobnie jak, wynikający z rozmów z personelem Zakładu, fakt odgórnego przyjęcia, iż zachowanie osadzonego nosi cechy symulacji. Zdaniem pracowników KMP, nie wykorzystano wszystkich możliwości ustalenia przyczyny takiego zachowania osadzonego i wykluczenia ewentualnego

130 wystąpienia poważnych zmian neurologicznych, wyłączających możliwość podjęcia kontaktu z otoczeniem.

Osadzeni z pawilonu A w ZK Stargard Szczeciński zgłaszali przedstawicielom KMP niewłaściwe traktowanie ich przez jednego z oddziałowych, pojawiło się także doniesienie o pobiciu. W związku z dużą liczbą informacji przekazanych przez osadzonych, wizytujący nakreślili problem zastępcy dyrektora zakładu. Uzyskali zapewnienie o skierowaniu wspomnianego oddziałowego na badanie psychologiczne.

Podczas wizytacji ZK Czarne więźniowie z pawilonu C zgłaszali, że podczas przeszukań cel niszczona jest ich własność. Trzeba zauważyć, iż sytuacja taka nie może mieć miejsca. W związku z tym pracownicy Mechanizmu zalecili dyrektorowi zakładu wyjaśnienie powyższej kwestii.

Ponadto w trakcie wizytacji ZK Czarne przedstawiciele KMP odebrali niepokojące sygnały związane z osadzonymi należącymi do podkultury więziennej, tzw. „grypsujących”.

W jednej rozmowie osadzony poskarżył się, że został usunięty z zatrudnienia z uwagi na grypsujących pracujących w tym samym miejscu. Dyrektor zakładu wyjaśnił, że sam fakt pozostawania poza grupą grypsujących nigdy nie stanowi podstawy usunięcia z zatrudnienia bądź szkoły. Wszelkie przesunięcia związane są z potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa osadzonym w przypadku wystąpienia konfliktu.

Mając na uwadze, iż osadzeni w wizytowanych jednostkach składali administracji skargi na traktowanie ich przez funkcjonariuszy Służby Więziennej, warto przypomnieć, iż pracownicy Mechanizmu zalecają przeprowadzenie zajęć z funkcjonariuszami i pracownikami mającymi codzienny, bezpośredni kontakt z osadzonymi, w celu wyposażenia ich w umiejętności radzenia sobie m.in. ze stresem i przyjmowaniem krytyki bez szkody dla trudnych w kontakcie osób. Przedstawiciele KMP stoją na stanowisku , że właściwe przeszkolenie funkcjonariuszy bezpośrednio pracujących z osobami pozbawionymi wolności zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia złego traktowania.

Standardy Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom (patrz: Fragment Drugiego Sprawozdania Ogólnego [CPT/Inf (92) 3] dot. szkoleń funkcjonariuszy służb porządku publicznego) wskazują, że nie ma lepszej gwarancji przeciwko złemu traktowaniu osoby pozbawionej wolności niż dobrze wyszkolony funkcjonariusz Policji czy Służby Więziennej. CPT kładzie szczególny nacisk na konieczność rozwijania umiejętności w

131 zakresie komunikacji interpersonalnej.

Przeprowadzona po wizytacji ZK Racibórz analiza „Wykazu samouszkodzeń – prób samobójczych – 1 stycznia 2011 – 9 sierpnia 2012 r.” wykazała, że spośród 44 aktów samoagresji, 25 zostało dokonanych przez skazanych odbywających karę w systemie terapeutycznym, a 3, w tym dwie próby samobójcze zakończone śmiercią, przez osobę o statusie tymczasowo aresztowanego. W opinii pracowników Krajowego Mechanizmu Prewencji, liczba osób decydujących się na ten sposób zachowania może świadczyć o potrzebie profilaktyki oraz zintensyfikowania pracy terapeutycznej.

Część osadzonych w ZK Stargard Szczeciński (zarówno z oddziałów zamkniętych, jak i półotwartych), wskazała wizytującym konieczność poddawania się kontroli osobistej przy każdym powrocie do celi. Analiza książki przebiegu służby potwierdziła, że kontroli osobistej poddawani są m. in. wszyscy osadzeni powracający z sali widzeń. Kontrola osobista, zdaniem przedstawicieli KMP, stanowi bardzo daleko idącą ingerencję w sferę prywatności osoby pozbawionej wolności, ponieważ zgodnie z brzmieniem przepisu art. 116 § 3 k.k.w., polega na oględzinach ciała oraz sprawdzeniu odzieży, bielizny i obuwia, co często uznawane jest przez osadzonych za poniżające. Podanie uzasadnienia kontroli osobistej wynika z art. 116 § 2 k.k.w., który stanowi, iż w wypadkach uzasadnionych względami porządku lub bezpieczeństwa skazany podlega kontroli osobistej. Ze wskazaną definicją kłóci się praktyka każdorazowego poddawania osadzonych kontroli osobistej, bowiem nie spełnia warunku uzasadnionego przypadku. Pracownicy KMP zalecili poddanie analizie zasadności przypadków poddawania osadzonych kontroli osobistej.

Przedstawiciele Mechanizmu zalecili: wyeliminowanie nieprawidłowości w traktowaniu osadzonych przez poszczególne osoby z personelu jednostki, w tym personelu medycznego (zwracanie się do osadzonych z poszanowaniem godności) (ZK: Stargard Szczeciński, Rzeszów), zapewnienie, aby funkcjonariusze Służby Więziennej przestrzegali stosowania grzecznościowej formy „pan” (ZK: Czarne, Grodków), rozwiązanie konfliktu między starszymi a młodszymi osadzonymi (ZK Grodków), przeprowadzenie wnikliwego postępowania dotyczącego niszczenia rzeczy prywatnych osadzonych podczas kontroli cel (ZK Czarne), dokonanie dogłębnej analizy przypadku jednego z osadzonych w celu zapewnienia prawidłowej opieki lekarskiej, bez konieczności sprawowania opieki nad nim przez współosadzonego (ZK Racibórz).

132 Dyrektor ZK Racibórz wskazał, że osadzony, który miał otrzymać pomoc medyczną, został objęty kompleksową opieką wyznaczonego lekarza Ambulatorium Zakładu Karnego.

Ponadto, dyrektor ZK Racibórz podał, iż pobyt w celi współosadzonego z w/w osadzonym jest konieczny, gdyż w ten sposób możliwe jest zaoferowanie pomocy osadzonemu w realizacji bieżących potrzeb.

Dyrektor ZK w Czarnem zapewnił iż obowiązek funkcjonariuszy stosowania w kontaktach interpersonalnych z osadzonymi formy grzecznościowej „pan” został omówiony na odprawach poprzedzających rozpoczęcie codziennej służby. Ponadto dyrektor ZK Czarne wskazał, iż żaden z osadzonych nie zgłaszał do tej pory, ażeby podczas kontroli cel było niszczone ich mienie.

Dyrektor ZK w Grodkowie poinformował, że przeprowadzono w jednostce szkolenie personelu w zakresie praworządnego wykonywania kary pozbawienia wolności wobec osadzonych w światle obowiązujących przepisów krajowych i międzynarodowych. Z wyjaśnień złożonych przez dyrektora jednostki wynika ponadto, że podłożem nieporozumień pomiędzy skazanymi, w szczególności był dostęp do samoinkasujących aparatów telefonicznych. Zobowiązano wobec tego cały personel oddziału penitencjarnego do szczególnego nadzoru nad sposobem korzystania przez osadzonych z aparatów telefonicznych oraz podjęto działania zmierzające do zwiększenia ich liczby w oddziale penitencjarnym.

Dyrektor ZK w Rzeszowie zapewnił, że kierownictwo jednostki sprawuje bieżący nadzór nad pracą podległych funkcjonariuszy w zakresie praworządnego wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztu. Każdorazowo poleca się podległej kadrze realizować obowiązki służbowe zgodnie z zasadami określonymi przepisami prawa oraz etyki zawodowej, a także zasadami humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej. Podjęto szereg działań (np. szkolenia, wprowadzenie systemu monitoringu skarg skazanych) w celu wyeliminowania ewentualnych przypadków niewłaściwego traktowania osadzonych.