Treść pojęcia ubezpieczenia gospodarczego

Nie powinno budzić wątpliwości, Ŝe ubezpieczenia społeczne i gospodarcze naleŜy ująć jako pewną całość. Jednak dąŜenie do ich integracji nie jest tak niepodwaŜalne, odmienna była bowiem ich geneza i kierunki rozwoju. Pierwsze z nich, co wynika chociaŜby z uŜytej nazwy, słuŜyły i słuŜą rozwiązywaniu kwestii socjalnej, to znaczy zaspokajaniu szczególnych potrzeb wynikających z ryzyk masowego zatrudnienia¹. Dla drugich znamienne było i jest, choć nie tylko, zaspokajanie potrzeb sfery gospodarczej, a mianowicie kapitału przeciwstawnego pracy. Innymi słowy – jedne z nich to ubezpieczenia słuŜące pracy, a drugie, w duŜej mierze obsługują potrzeby kapitału. W praktyce natomiast, jak i w dziedzinie nauki, podział ubezpieczeń rozbija się na dwie sfery działania: ubezpieczenia gospodarcze² i ubezpieczenia społeczne³.

Wybitny polski działacz ubezpieczeniowy okresu międzywojennego J. Łazowski – definiuje ubezpieczenie gospodarcze jako: „Urządzenie [...], zapewniające pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u poszczególnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe, w drodze rozłoŜenia cięŜaru tego pokrycia na wiele jednostek,

którym te same zdarzenia zagraŜają”⁴. Przytoczona definicja ma charakter bardzo ogólny, akcentuje

właściwości techniczno-finansowe, a pomija ich rolę społeczno-ekonomiczną. Z kolei J. Handschke definiuje ubezpieczenie w sposób następujący: „ […] ubezpieczenie jest usługą,

1

M. śemojda, 80 lat ubezpieczeń społecznych w Polsce, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych” 2000 nr 1, s. 6. 2

Zob. B. Kęszycka, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Wyd. WyŜszej Szkoły Bankowej, Poznań 1999; M. Drzewicki, Ubezpieczenia gospodarcze, Wyd. Ośrodek Doradztwa i Szkolenia „TUR”, Jaktorów 1998.

3 Zob. B. Gudowska, Prawo ubezpieczeń społecznych. Przepisy. Orzecznictwo. Piśmiennictwo, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE 1999, t.1, s. 33 – 36. Początek ubezpieczeń społecznych przypada na XIX w., kiedy zaczęła się rodzić idea ubezpieczeniowa. Jej urzeczywistnienie miało miejsce pod koniec XIX w. w Niemczech, za rządów kanclerza Otto von Bismarcka, który chcąc zmienić stosunek robotników do państwa, obok środków represyjnych, zastosował rozwiązania mające na celu poprawę ich sytuacji materialnej. Natomiast aktem prawnym w Polsce dotyczącym ubezpieczeń społecznych był dekret Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudzkiego, z 11 stycznia 1919r. o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby (Dz. Praw nr 9, poz. 199).

76

której zadaniem (celem) jest łagodzenie (lub w pełni likwidowanie) negatywnych skutków zdarzeń losowych przez rozłoŜenie cięŜaru tego łagodzenia na wiele jednostek, którym takie zdarzenia zagraŜają”¹. A. L. Mayerson określa ubezpieczenie jako „[...]urządzenie umoŜliwiające zastąpienie niepewnej, lecz wielkiej straty, niewielką, lecz pewną składką – składką ubezpieczeniową”². Natomiast dla J. Hemarda ubezpieczenie jest „operacją, przez którą jedna strona [ubezpieczający] w zamian za opłatę składki zapewnia sobie lub osobie trzeciej, w przypadku zrealizowania się jakiegoś ryzyka, świadczenie drugiej strony, ubezpieczyciela, który przyjmując wielką liczbę ryzyk kompensuje je zgodnie z prawami statystyki”³.

RozwaŜając liczne opracowania na temat definicji ubezpieczeń moŜna przyjąć, iŜ ubezpieczenie gospodarcze jest urządzeniem zapewniającym wspólne ponoszenie ryzyk, szkód lub potrzeb materialnych, które są wynikiem zdarzeń losowych⁴. A zatem celem ubezpieczeń jest eliminowanie obaw związanych z finansowymi skutkami zdarzeń losowych jakie mogą nastąpić. Definicję przedmiotu ubezpieczenia podawały juŜ dawniej obowiązujące ustawy ubezpieczeniowe⁵. Kodeks cywilny, jak i ustawa o działalności ubezpieczeniowej⁶, dokonują zasadniczego podziału ubezpieczeń, ze względu na przedmiot objęty ochroną ubezpieczeniową, na majątkowe i osobowe. Przedmiotem ubezpieczenia majątkowego są wszelkie dobra majątkowe osoby fizycznej lub prawnej. Chroni ono ubezpieczonego przed stratami majątkowymi na skutek określonego zdarzenia losowego.

Przedmiotem ubezpieczenia osobowego, najogólniej rzecz ujmując, są określone dobra osobiste człowieka, tj. Ŝycie, zdrowie, zdolność do wykonywania pracy zarobkowej.

1

J. Handschke, Funkcje i zasady ubezpieczeń gospodarczych, w: T. Sangowski (red. nauk.), Ubezpieczenia

gospodarcze, Wyd. POLTEXT, Warszawa 1999, s. 55. Pojęcie zdarzenia losowego, które określa się teŜ mianem

przypadkowego, moŜna stosunkowo łatwo wyjaśnić, przyjmując stosowane w literaturze statystyczno-ekonomicznej załoŜenia dotyczące zjawisk koniecznych i przypadkowych. Przymiot losowości wiązany jest ze zdarzeniami, które występują wbrew woli człowieka lub od niej niezaleŜnie, zob. E. Kowalewski, Wprowadzenie do teorii ryzyka

ubezpieczeniowego, w: A. Wąsiewicz (red. nauk.),Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Oficyna Wydawnicza

BRANTA, Bydgoszcz 1994, t. 3, s.15; por. K. Antonów, Prawo do emerytury, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, Kraków, 2003, s. 21.

2

A. L. Mayerson, Introduction to insurance, New York 1962, s. 17.

3 J. Hemard, Theorie et practique des assurances terrestres, t. 1, Paris 1924, s. 73 – 74. 4

Zob. szerzej A. Wąsiewicz, Z. K. Nowakowski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, PWN, Warszawa – Poznań 1980, s. 8; S. Dmochowski, Ubezpieczenia majątkowe i osobowe ludności, PWE, Warszawa 1980, s. 32 – 33; E. Montalbettii, Uwagi o definicji prawnej umowy ubezpieczenia, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”,1961 nr 10,s.1-10. 5 Ustawa z dnia 28 marca 1952r. o ubezpieczeniach państwowych (Dz. U. Nr 20, poz. 130); ustawa z dnia 2 grudnia 1958r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz. U. Nr 72, poz. 357 ze zm.); ustawa z dnia 20 września 1984r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz. U. Nr 43, poz. 242 ze zm.).

77

Ubezpieczenie osobowe dostarcza środków pienięŜnych na zaspokojenie potrzeb materialnych zaistniałych na skutek nieszczęśliwego wypadku. Zatem celem ubezpieczenia osobowego jest ochrona ubezpieczonego poprzez zagwarantowanie jemu lub jego rodzinie określonych świadczeń pienięŜnych – wcześniej ustalonych, na wypadek śmierci, doŜycia umówionego wieku lub nastąpienia nieszczęśliwego wypadku.

Mając na uwadze przypadek śmierci to wśród autorów panuje rozbieŜność, czy naleŜy go traktować jako realizację ryzyka niebezpieczeństwa zaistnienia szkody. Bowiem, gdy zdarzenie jest nieuniknione (kaŜdy musi umrzeć), to czy moŜna mówić w tej sytuacji o istnieniu ryzyka. Zasadne jest natomiast rozumowanie, Ŝe wprawdzie śmierć jest pewna, to jednak termin tego zdarzenia jest nieznany. Istnieje natomiast prawdopodobieństwo, iŜ dany rok (okres) będzie przeŜyty lub nastąpi w nim śmierć, a zatem występuje tutaj ryzyko, które w rozumowaniu Z. Szymańskiego to „niepewność co do moŜliwości zajścia szkody”¹. ZbliŜonego sformułowania uŜywa K. J. Arrow „Subiektywna niepewność, czyli ryzyko[…]”². Zatem cechą charakterystyczną ubezpieczenia na Ŝycie³ jest zdarzenie, które musi wystąpić, niewiadomy jest tylko termin nastąpienia śmierci. Z punktu widzenia potrzeb rodziny, gdy nastąpi śmierć jej „głównego Ŝywiciela”, czas zdarzenia śmierci jest bardzo istotny. Bowiem utrata dochodów, z których korzysta liczne potomstwo, powoduje odmienny efekt ekonomiczny, aniŜeli zdarzenie śmierci osoby samotnej, starszej, gdy na jej utrzymaniu nikt nie pozostaje⁴.

1

Z. Szymański, Ryzyko w teorii ubezpieczeń, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”, 1961 nr 8, s. 5 – 6. Określenie „ryzyko” ma skojarzenie negatywne, które jest często porównywane z terminem niebezpieczeństwo, co skutkuje unikaniem ryzyka, gdy tylko jest to moŜliwe. Dobre samopoczucie psychiczne nastąpi wówczas, gdy ryzyko zostanie sprowadzone do wartości równej zeru. Termin ryzyko zawiera jeszcze inny czynnik, poza niebezpieczeństwem, a mianowicie czynnik szansy, która jest dana, zob. szerzej K. Szymańska, Jak i gdzie

ubezpieczyć majątek firmy, Wyd. Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1997, s. 28 – 50.

2 K. J. Arrow, Eseje z teorii ryzyka, PWE, Warszawa 1979, s. 21. Pomiędzy ryzykiem a niepewnością moŜna dostrzec pewne powiązania przyczynowo-skutkowe stwierdzając, Ŝe obecność ryzyka jest źródłem niepewności człowieka. NaleŜy więc przyjąć, iŜ ryzyko jest szczególnym rodzajem niepewności, które moŜna zmierzyć przy uŜyciu metod matematyczno-statycznych, a szczególnie teorii prawdopodobieństwa, zob. O. Lange, Dzieła. Teoria

programowania, PWE, Warszawa 1977, t. 6, s. 254.

3 Ubezpieczenia na Ŝycie wywodzą się z róŜnych form pomocy wzajemnej, organizowanych przez członków zrzeszeń religijnych lub zawodowych, jeszcze z okresu staroŜytności. Wzajemną pomoc np. w ponoszeniu kosztów pogrzebu moŜna zauwaŜyć wśród kamieniarzy egipskich juŜ 2500 lat p. n. Ch. Pierwsze organizacje kas pogrzebowych, odpowiednik dzisiejszych grupowych ubezpieczeń na Ŝycie, były juŜ znane w staroŜytnym Rzymie, zob. J. Lazowski, Wstęp..., op. cit., s. 27 – 30. Natomiast w średniowieczu pojawiały się zrzeszenia kupieckie i rzemieślnicze tzw. gildie, które organizowały wzajemną pomoc w razie choroby, niezdolności do pracy lub śmierci, zob. Vademecum ubezpieczeń gospodarczych (pośrednika ubezpieczeniowego),T. Sangowski (red. nauk.)…,op. cit., s. 14; zob. teŜ początki rozwoju ubezpieczeń na Ŝycie w Polsce, M. Brzostek, O tych, którzy tworzyli fundamenty

ubezpieczeń na ziemiach polskich (cz. I okres 1774 – 1915), „Wiadomości Ubezpieczeniowe”, 1988 nr 7 – 8, s. 45.

4

78