Zagadnienia prawne dotyczące ubezpieczeń Ŝyciowych

Podstawowym aktem prawnym do funkcjonowania zakładów ubezpieczeń w Polsce jest ustawa z dnia 22 maja 2003r. o działalności ubezpieczeniowej¹. Wspomniana ustawa wyodrębnia dwa działy działalności ubezpieczeniowej²:

Dział I – obejmujący tylko ubezpieczenia na Ŝycie; Dział II – pozostałe ubezpieczenia osobowe i majątkowe.

Ustawa zabrania prowadzenia przez jeden zakład ubezpieczeń działalności w obu działach, tym samym dzieląc rynek ubezpieczeniowy na dwa segmenty według odrębnych zasad działania. UniemoŜliwienie przepływu środków finansowych między działami, wyŜsze wymogi kapitałowe dla zakładów ubezpieczeń na Ŝycie, odmienne zasady gospodarki finansowej, obowiązek zatrudnienia aktuariusza³ i inne wymagania wskazują na szczególną dbałość prawodawcy o bezpieczeństwo tego segmentu ubezpieczeń. Sprawozdawczość ubezpieczeniowa zakładów ubezpieczeń na Ŝycie, uregulowanie zasad pośrednictwa ubezpieczeniowego i podstawowych reguł gospodarki finansowej zakładów ubezpieczeń na Ŝycie, to kolejne istotne elementy, które wskazują na pieczę dotyczącą działu I ubezpieczeń gospodarczych⁴. Zawarcie umowy ubezpieczenia na Ŝycie moŜe być dokonane tylko w dziale I, w zakładzie ubezpieczeń na Ŝycie, działającym w formie spółki akcyjnej, lub towarzystwie ubezpieczeń wzajemnych (TUW)⁵. Umowa ubezpieczenia na Ŝycie ma charakter umowy dwustronnie zobowiązującej odpłatnie, tzn. po obu stronach powstają określone prawa i obowiązki. Stronami umowy ubezpieczenia na

1 Prawo ubezpieczeń gospodarczych, w przeciwieństwie do większości gałęzi prawa, nie jest zawarte w jednym kodeksie, co powoduje, Ŝe podstawy prawne omawianej dziedziny są rozproszone, znajdują się w róŜnych aktach wykonawczych np. ustawach; rozporządzeniach; zarządzeniach; okólnikach; obwieszczeniach i komunikatach. Natomiast szczególne miejsce wśród róŜnych aktów prawnych zajmuje przywołana ustawa z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej oraz kodeks cywilny z 1964 roku, który w zakresie ubezpieczeń gospodarczych był zmieniany kilka razy, a istotne zmiany nastąpiły w 1984, 1990 i 2003 roku. Uregulowania w kodeksie cywilnym, w części dotyczącej problematyki ubezpieczeń gospodarczych, odnoszą się przede wszystkim do umowy ubezpieczenia, z wyjątkiem umowy ubezpieczenia morskiego i reasekuracji. Natomiast uregulowania zawarte w Kodeksie spółek handlowych normalizują m.in. powstawanie i funkcjonowanie spółek akcyjnych, a zatem równieŜ zakładów ubezpieczeń na Ŝycie, które mogą być prowadzone w formie spółki akcyjnej lub TUW; K. Przewalska, M. Orlicki, Nowe prawo ubezpieczeń gospodarczych, Oficyna Wydawnicza Branta, 2004; E. Kowalewski, T. Sangowski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. Wyd. Prawnicze, Warszawa 2004. 2 Przywołana ustawa z dnia 22 maja 2003r. o działalności ubezpieczeniowej, art. 8.

3

Art. 151 ust. 4. cytowanej wyŜej ustawy. Uzyskanie zezwolenia KNF, na prowadzenie zakładu ubezpieczeń na Ŝycie, uzaleŜnione jest m. in. od zatrudnienia przez ubezpieczyciela specjalisty w dziedzinie matematyki finansowej i ubezpieczeniowej – aktuariusza, zob. szerzej Ubezpieczenia… op. cit., s. 17 – 20.

4 Cyt. ustawa z dnia 22 maja 2003r.o działalności ubezpieczeniowej, art. 167 ust. 2; art. 3 ust. 2 pkt 1; art. 146 i 147. 5 Art. 5 i 6 ust. 4 przywołanej wyŜej ustawy.

79

Ŝycie są: zakład ubezpieczeń oraz ubezpieczający. Ubezpieczającym jest osoba, która zawiera umowę ubezpieczenia i zobowiązuje się do zapłaty składki ubezpieczeniowej. Ubezpieczający moŜe zawrzeć umowę ubezpieczenia na Ŝycie we własnym imieniu i na własny rachunek (wówczas jest on jednocześnie ubezpieczającym i ubezpieczonym, tj. osobą, której Ŝycie lub zdrowie objęte jest ochroną ubezpieczeniową) lub na rzecz osoby trzeciej (wówczas ubezpieczonym jest osoba, której Ŝycie lub zdrowie ubezpieczający uczynił przedmiotem ubezpieczenia). Natomiast uposaŜonym jest osoba wskazana przez ubezpieczonego jako uprawniona do otrzymania świadczenia na podstawie zawartej umowy z ubezpieczycielem. Zgodnie z art. 805 § 1 kodeksu cywilnego¹ zakład ubezpieczeń zawierając umowę ubezpieczania na Ŝycie zobowiązuje się spełnić określone świadczenia, a ubezpieczający zobowiązuje się do zapłacenia składki ubezpieczeniowej, którą wylicza zakład ubezpieczeń – zgodnie z okresem trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela². Świadczenie polega na wypłacie umówionej sumy pienięŜnej – określonej jako suma ubezpieczenia, renty lub innego świadczenia w razie zajścia wypadku przewidzianego w zawartej umowie³.

Wskazane regulacje prawne mają charakter bezwzględnie obowiązujący (imperatywny), tzn. Ŝe w Ŝadnym przypadku nie moŜna się od nich uchylać. Natomiast regulacje prawne o charakterze względnie obowiązującym wyraŜa postanowienie kodeksu cywilnego w brzmieniu: „Postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia lub postanowienia umowy ubezpieczenia sprzeczne z przepisami niniejszego tytułu są niewaŜne, chyba, Ŝe dalsze przepisy przewidują wyjątki”⁴. Zatem ogólne warunki ubezpieczeń, ustanowione przez zakłady ubezpieczeń, jak równieŜ Ŝadne orzeczenia sądowe nie stanowią aktu prawnego – mają jedynie cel wyjaśniający⁵.

1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.). 2

NaleŜy zaznaczyć, Ŝe odpowiedzialność ubezpieczyciela powstaje nie wcześniej niŜ następnego dnia po zapłaceniu składki, a umowa ubezpieczenia moŜe być zawarta tylko za pośrednictwem agenta lub brokera ubezpieczeniowego. Te dwie powołane przez ustawodawcę konstrukcje pośrednictwa ubezpieczeniowego, zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz.1154 ze zm.), które polegają na „[...] wykonywaniu [...] czynności faktycznych lub czynności prawnych związanych z zawieraniem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia […]” róŜnią się umocowaniem prawnym wykonywanych czynności. Agent ubezpieczeniowy bowiem zawiera umowy ubezpieczenia w imieniu i na rzecz zakładu ubezpieczeń lub pośredniczy przy ich zawieraniu, natomiast działalność brokerska polega na wykonywaniu tych czynności w imieniu ubezpieczającego i na rzecz ubezpieczonego. Łatwo zauwaŜyć, iŜ koncepcja brokera specjalizującego się w ubezpieczeniach na Ŝycie, mającego doskonałe rozeznanie w produktach dostępnych na rynku ubezpieczeniowym i doradzającego najlepsze dla ubezpieczającego i ubezpieczonego rozwiązanie jest poŜądana.

3 Przywołana ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny, art. 805 § 2. 4

Art. 807 § 1. cytowanej wyŜej ustawy.

80

Ustawodawca nałoŜył na zakłady ubezpieczeń na Ŝycie obowiązki kształtujące treść umowy ubezpieczenia ¹, a w przypadku umowy ubezpieczenia na Ŝycie związanej z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, ubezpieczyciel jest obowiązany dodatkowo do zawarcia w umowie²:

1) wykazu oferowanych ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych;

2) zasad ustalania wartości świadczeń oraz wartości wykupu ubezpieczania, w tym równieŜ zasad umarzania jednostek ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego i terminów ich zamiany na środki pienięŜne i wypłaty świadczenia;

3) regulaminu lokowania środków ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego obejmującego w szczególności charakterystykę aktywów wchodzących w skład tego funduszu, kryteria obrotu aktywów oraz zasady ich dywersyfikacji i inne ograniczenia inwestycyjne;

4) zasad i terminów wyceny jednostek ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego;

5) zasad ustalania wysokości kosztów oraz wszelkich innych obciąŜeń potrącanych ze składek ubezpieczeniowych lub z ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego;

6) zasad alokacji składek ubezpieczeniowych w jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego, w szczególności w zakresie określonym w pkt 4 i 5, oraz terminu zamiany składki na jednostki tego funduszu.

Umowa ubezpieczenia moŜe regulować prawa i obowiązki stron w sposób odbiegający od ogólnych warunków ubezpieczenia. Zakład ubezpieczeń jest wówczas zobowiązany, w formie pisemnej pod rygorem niewaŜności, przedstawić ubezpieczającemu róŜnice między postanowieniami umowy a ogólnymi warunkami³. Umowę ubezpieczenia ubezpieczający moŜe wypowiedzieć w kaŜdym czasie, pod warunkiem zachowania terminu określonego w ogólnych warunkach ubezpieczenia⁴.

1 Konieczne elementy umowy – zob. cytowana ustawa z dnia 22 maja 2003r.o działalności ubezpieczeniowej, art. 13 ust. 1. Natomiast nadzór legislacyjno-kontrolny nad funkcjonowaniem zakładów ubezpieczeń na Ŝycie, tj. kompetencje administracji centralnej – KNF np. uprawnienia legislacyjne; kompetencje Rzecznika Ubezpieczonych np. reprezentowanie i ochrona interesów ubezpieczonych i uprawnionych; Gospodarka finansowa np. określenie minimum środków, jakie zakład musi posiadać, odnośnie respektowania zaostrzonych regulacji prawnych, w załoŜeniu autora niniejszej pracy, jest dopracowany, zob. Finanse towarzystw i funduszy emerytalnych, www.stat.gov.pl/finanse/podmiotygospodarcze; Biuletyn statystyczny GUS, www.stat.gus.gov.pl/finanse.

2 Art. 13 ust. 4. przytoczonej ustawy z dnia 22 maja 2003r. o działalności ubezpieczeniowej. 3 Cytowana ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny, art. 812 § 6 i 8.

4

Wypowiedzenie umowy kończy się często wykupem polisy, co oznacza zwrot części wpłaconych składek. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe im jest krótszy okres ubezpieczenia tym mniejsza jest wartość wykupu. Przepisy przewidują takŜe, Ŝe jeŜeli umowa ubezpieczenia jest zawarta na okres dłuŜszy niŜ sześć miesięcy ubezpieczający ma prawo odstąpienia od umowy w terminie 30 dni, a w przypadku gdy ubezpieczającym jest przedsiębiorca w terminie 7 dni od daty zawarcia umowy.

81