Turystyka i zabytki

51 Informacje przedstawione na posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Dialogu Społecznego w województwie lubuskim dnia 29 czerwca 2016 r.

Ważną gałęzią gospodarki w regionie jest turystyka (której funkcjonowanie i rozwój może mieć niekorzystny wpływ na środowisko np. wzrost antropopresji, rozwój zabudowy rekreacyjnej, presja na tereny cenne przyrodniczo). Walory turystyczne regionu koncentrują się zarówno na cennych zasobach przyrodniczych, jak i unikatowych zabytkach dziedzictwa kulturowego.

Najbardziej korzystnymi wskaźnikami, dotyczącymi potencjału turystycznego w Polsce charakteryzują się województwa:

małopolskie – w odniesieniu do muzeów i szlaków turystycznych, dolnośląskie – w odniesieniu do liczby zabytków nieruchomych, świętokrzyskie – w odniesieniu do walorów przyrodniczych. Potencjał turystyczny województwa lubuskiego analizowany w oparciu o powyższe wskaźniki jest korzystny z uwagi na walory przyrodnicze (5. lokata w kraju), obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków (5. miejsce) oraz wysoką koncentrację szlaków turystycznych w powierzchni województwa (3. lokata w kraju).

Poniżej przedstawiono informacje nt. liczby obiektów noclegowych w województwie oraz turystów odwiedzających region w ostatnich latach. Od 2014 r. rokrocznie widoczny jest stały i zrównoważony rozwój sektora w tych dziedzinach.

Tabela 28 Liczba turystycznych obiektów noclegowych w województwie lubuskim w latach 2010-2018.

2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r. 2018 r.

298 280 307 302 283 288 299 290 300

Źródło: dane GUS/BDL.

Tabela 29 Liczba turystów korzystających z turystycznych obiektów noclegowych w województwie lubuskim w latach 2010-2018.

2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r. 2018 r.

625 965 669 606 645 597 612 270 595 301 615 913 641 323 661 590 687 751 Źródło: dane GUS/BDL.

Pomimo dużego potencjału przyrodniczego i kulturowego, wciąż za niezadowalający uznać należy stopień wykorzystania miejsc noclegowych w obiektach turystycznych (który wyniósł w 2019 r. 29,7%), oraz poziom rozwinięcia dostępnej bazy noclegowej obiektów turystycznych.

W latach 2012-2015 nastąpił spadek liczby turystów z zagranicy, korzystających z noclegów w lubuskich obiektach noclegowych (z niemal 180 tys. do nieco powyżej 154 tys.), ale ich liczba od 2015 r. wzrastała i w 2019 r. wyniosła ponad 190,4 tys. Obywatele Niemiec, kraju graniczącego z województwem lubuskim, stanowili w 2019 r.

prawie 32% tej liczby (ponad 60,5 tys.). Faktycznie liczba niemieckich turystów odwiedzających województwo jest znacznie wyższa, o ile doliczy się do nich osoby nie korzystające z noclegów. Ponad 94 tys. stanowili łącznie przybysze z Rosji, Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy.

Analiza liczby korzystających w 2019 r. z noclegów w rozbiciu na powiaty ukazała, że najwięcej osób zatrzymywało się w powiatach: słubickim (145,3 tys.), świebodzińskim (113,7 tys.), sulęcińskim (56,0tys.), międzyrzeckim (50,4 tys.) oraz w mieście Gorzów Wlkp. (68,1 tys.) i Zielona Góra (78,7 tys.). Są to głównie jednostki, przez teren których przebiega autostrada A2, stanowiąca jeden z głównych korytarzy transportowych ze wschodu na zachód Europy. Można zatem przypuszczać, że większość wśród korzystających z noclegów stanowią uczestnicy ruchu tranzytowego, dla których pobyt w województwie lubuskim stanowi jedynie przerwę w podróży. Tezę tę zdaje się potwierdzać odsetek osób z zagranicy w liczbie korzystających z noclegów, który jest najwyższy w wymienionych wcześniej powiatach.

Turystyczny „krajobraz” województwa oprócz opisanych w rozdziale 4.1.1 szczególnych warunków przyrodniczych tworzą również liczne zabytkowe zamki, kościoły oraz dworki i pałace związane z historią regionu. niniejszego raportu.

Województwo lubuskie należy do obszarów obfitujących w atrakcyjnie turystyczne zabytki⁵². Zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Zgodnie z obowiązującym prawem ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome, będące w szczególności:

52 Opracowano na podstawie Programu opieki nad zabytkami Województwa Lubuskiego na lata 2017-2020 przyjętego Uchwałą nr XXIX/444/17 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 10 kwietnia 2017 r.

 krajobrazami kulturowymi,

 układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,

 działami architektury i budownictwa,

 działami budownictwa obronnego,

 obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi,

 cmentarzami,

 parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,

 miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Działaniami administracyjnymi w zakresie wpisu obiektu do rejestru zabytków zajmuje się Wojewódzki Konserwator Zabytków, który z urzędu bądź na wniosek strony - właściciela lub użytkownika obiektu, rozpoczyna procedurę wpisu.

Odrębne księgi rejestru zabytków prowadzone są w trzech kategoriach: A – zabytek nieruchomy, B – zabytek ruchomy, C – zabytek archeologiczny.

W Dziale Ewidencji i Rejestru Zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa gromadzone są decyzje o wpisie do rejestru zabytków z terenu całego kraju, do dostarczenia których zobligowani są Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków.

Rozmieszczenie zasobów dziedzictwa kulturowego, zarówno w sensie liczbowym, jak i pod względem reprezentowanych wartości nie jest równomierne. Różnorodna przeszłość historyczna zdecydowała o odmienności form architektonicznych i rozwiązań artystycznych. Część południowa obszaru, związana wcześniej ze Śląskiem i Dolnymi Łużycami, zabytki wschodniej części terenu, stanowiące ziemie wielkopolskie, posiadają cechy zbliżone do sztuki śląskiej, a architektura części północnej wykazuje pokrewieństwo z Pomorzem Zachodnim i Marchią Brandenburską.

Najcenniejsze zabytki (4311 sztuk) objęte zostały ochroną poprzez wpis do rejestru. W województwie lubuskim znajdują się wg kategorii obiektu: 559 obiekty sakralne, 106 obiekty budownictwa obronnego, 36 założenia przestrzenne, 168 budowli użyteczności publicznej, 23 zamki, 216 rezydencji, 204 parki pałacowe i ogrody dworskie, 315 zabudowań folwarcznych, 83 budynki gospodarcze, 2297 domy mieszkalne, 105 budynków przemysłowych, 78 cmentarzy, 121 bram i kordegard.

Na terenie województwa zewidencjonowano około 16 800 stanowisk archeologicznych. W większości są to miejsca tzw.

luźnych znalezisk, przeważnie fragmentów ceramiki, uzyskanych w wyniku badań powierzchniowych w czasie realizacji Archeologicznego Zdjęcia Polski. Badania archeologiczne prowadzi Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z/s w Świdnicy. Wśród ciekawszych stanowisk znajduje się Stanowisko archeologiczne w Wicinie (osada obronna pochodząca z kręgu kultury łużyckiej z okresu halsztackiego) oraz 539 zabytków archeologicznych o charakterze obronnym, osadniczym, sepulkralnym i gospodarczym.

W województwie lubuskim zlokalizowane są dwa parki kulturowe tj. Park Kulturowy Dolina Trzech Młynów w Bogdańcu utworzony w 2006 r. oraz Park Kulturowy Grodzisko w Wicinie utworzony w 2013 r. Ponadto w regionie znajdują się 4 zabytki o statusie pomnika historii: Park Mużakowski wpisany w 2004 r. na listę pomnika historii, Poaugustiański Zespół Klasztorny w Żaganiuz Kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wpisany w 2011 r. oraz wpisane w 2017 r.

Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Klępsku i Zespół klasztorny opactwa cysterskiego w Gościkowie-Paradyżu. W 2004 r. Park Mużakowski, położony po obu stronach granicznej rzeki Nysy Łużyckiej w miejscowościach Łęknica i Bad Muskau, został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO.

Na popularyzację dziedzictwa kulturowego wpływa tzw. turystyka kulturowa, często o charakterze weekendowym, dlatego utworzono szereg szlaków kulturowych, odnoszących się do cennych zespołów zabytkowych tj.: Szlak templariuszy i joannitów, Szlak dziedzictwa kulturowego augustianów żagańskich, Szlak gotyckich kościołów farnych, Szlak zabytkowych ratuszy, Szlak średniowiecznych fortyfikacji miejskich, Szlak kamiennych kościołów wiejskich z XII-XIII wieku, Szlak zamków i dworów obronnych, Szlak architektury związanej z rodami Bironów i Talleyrandów, Szlak zabytkowych kościołów drewnianych, Północny szlak zabytków konstrukcji szkieletowej, Szlak zabytków konstrukcji szkieletowej – część środkowa województwa, Szlak zabytkowych organów, Szlak renesansowej i barokowej sztuki sepulkralnej, Szlak architektury barokowej, Szlak fortyfikacji Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, Szlak umocnień tzw. Pozycji Środkowej Odry, Szlak najcenniejszych zespołów urbanistycznych o średniowiecznym rozplanowaniu i zachowanym układzie przestrzennym, Szlak elektrowni wodnych, Szlak parków projektowanych przez Eduarda Petzolda, Szlak winiarski, Szlaki dziedzictwa kulturowego Żagania. Natomiast do szlaków ponadregionalnych należą: Szlak cysterski, Szlak Wałów Chrobrego (tzw. Wały Śląskie) i Droga św. Jakuba (nazywana po hiszpańsku Camino de Santiago).

Rejestr zabytków ulega cyklicznym modyfikacjom, nie tylko z racji wpisywania nowych lub skreślania obiektów, które uległy zniszczeniu lub utraciły wartości zabytkowe. Liczne zabytki drewniane zostały przeniesione do skansenów i wpisane do inwentarza muzealnego, co skutkuje skreśleniem z rejestru zabytków. Wiele zabytków w momencie wpisu do rejestru nie było właściwie rozpoznanych pod względem naukowym i w miarę postępu badań konieczne było uzupełnianie decyzji bądź rozszerzanie zakresu ochrony. Takie działania dotyczyły zwłaszcza obiektów w zespołach budowlanych, gdzie osobnymi decyzjami obejmowano pojedyncze budynki (a np. w przypadku budowli obronnych osobno wpisywano fragmenty murów, baszty i bramy), w różnych odstępach czasu.

Uatrakcyjnieniem pobytu na terenie lubuskiego może być poznanie folkloru, tradycji, twórczości ludowej, a także potraw kuchni regionalnej. Województwo proponuje szeroką ofertę imprez kulturalnych, sportowych, rozrywkowych i artystycznych.

Specjalnością turystyczną Lubuskiego staje się enoturystyka⁵³ – to wizyty w winnicach i liczne degustacje ich wyrobów.

Wizytówką tej formy rekreacji jest jedyne w Polsce "żywe" muzeum wina – Lubuskie Centrum Winiarstwa w Zaborze koło Zielonej Góry. Głównym celem stworzenia Lubuskiego Centrum Winiarstwa jest rozwój marki i potencjału turystycznego województwa lubuskiego, a także budowanie tożsamości regionalnej, integracja środowisk winiarskich oraz rekultywacja tradycji związanych z uprawą winorośli i produkcją wina na terenie Ziemi Lubuskiej. Centrum Winiarstwa, oprócz turystycznej, spełnia także funkcje: reprezentacyjną, rekreacyjną, dydaktyczną i muzealną, a ponadto stanowi bazę naukowo-dydaktyczną umożliwiającą kształcenie studentów na kierunku winiarskim oraz ośrodek doradztwa dla winiarzy.

Szczególne walory przyrodnicze i liczne zabytki województwa lubuskiego czynią z jego terenów piękniejszy z regionów Polski, który od lat przyciąga turystów krajowych jak i zagranicznych.

Dużą popularnością cieszą się porty i przystanie rzeczne na Odrze. W ostatnich latach w celu ożywienia turystyki wodnej i żeglugi śródlądowej m.in. oprócz inwestycji w porty i przystanie wybudowano 2 statki turystyczne (Zefir, Laguna) z których korzysta ok. 20 tys. turystów rocznie.

O atrakcyjności turystycznej decydują nie tylko walory przyrodnicze ale także dostępna infrastruktura i jej jakość. Istotnym elementem towarzyszącym rozwojowi sektora turystycznego jest infrastruktura komunikacyjna (kolejowa, drogowa, lotnicza) Warunkiem dalszego rozwoju turystyki w regionie jest dalsza rozbudowa infrastruktury stricte turystycznej (miejsc noclegowych, szlaków turystycznych, ścieżek rowerowych, przystani, portów, wypożyczalni sprzętu i zaplecza biwakowo-noclegowego itp). Odpowiednio zaprojektowana infrastruktura turystyczna może przyczyniać się do minimalizowania presji wywieranej na środowisko naturalne (głównie poprzez odpowiednie kanalizowanie potoków turystów). Konieczne jest stworzenie kolejnych, dodatkowych atrakcji zachęcających turystów do odwiedzenia regionu. Tego typu inwestycje są jednak kosztowne. Nowy impuls branży turystycznej mogą nadać również innowacyjne usługi i produkty oraz wykorzystanie możliwości nowoczesnych technologii, co ułatwi komunikację, zwłaszcza z młodymi odbiorcami. Przykładem mogą być mapy i serwisy interaktywne, integrujące potencjalnych turystów z tymi, którzy dane miejsce już odwiedzili, ale także z lokalną społecznością, oferującą usługi turystyczne, czy aplikacje łączące geolokalizację z audioprzewodnikami. Jednym z ostatnich tego typu działań, zrealizowanych przez samorząd województwa, jest przygotowanie wraz z zespołem Footsteps pięciu lubuskich szlaków turystycznych (Szlak Produktów Tradycyjnych, Przygoda na Wodzie, Szlak Militariów i Fortyfikacji, Lubuski Szlak Pałaców i Dworów oraz Lubuska Kraina Wina), które można obejrzeć w telefonie poprzez spersonalizowaną aplikację mobilną lub na komputerze. Na każdym szlaku znajduje się 14 lub 15 obiektów, dokładnie opisanych i zilustrowanych zdjęciem.

Tendencje w światowej turystyce wskazują, że współcześni turyści w coraz większym stopniu kierują się dostępnością produktów (zagospodarowaniem turystycznym przestrzeni), w mniejszym zaś istnieniem zasobów przyrodniczych i kulturowych⁵⁴. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom swoich gości województwo lubuskie oferuje coraz więcej atrakcji, również skierowanych do najmłodszych – przykładem może być utworzony w 2018 r. park rozrywki Majaland w Kownatach, otwarte w 2015 r. w Zielonej Górze Centrum Nauki Keplera (planetarium oraz centrum przyrodnicze), czy sukcesywnie rozbudowywany od 2009 r. Park Krasnala w Nowej Soli (w 2018 r. odwiedziło go ok 250 tys. osób). Lubuskie atrakcje zyskały także uznanie głosujących podczas organizowanego dorocznie plebiscytu National Geographic Traveler 7 nowych cudów Polski – jak dotąd pięć z nich zostało uhonorowanych tytułem cudu Polski: Rzeczpospolita Ptasia (Park Narodowy Ujście Warty) w 2015 r., Szlak Kościołów Drewnianych Regionu Kozła i Geopark Łuk Mużakowa w 2016 r. oraz w roku 2017 – Bulwar Nadwarciański w Gorzowie i Poaugustiański Zespół Klasztorny w Żaganiu.

Według danych z 2018 r. na obszarze województwa działało 19 muzeów (o 1 więcej w porównaniu z notującym najsłabszy w kraju wynik województwem opolskim), 13 kin, 269 bibliotek, 2 teatry i 2 filharmonie oraz 4 galerie i salony sztuki. Dużym

53 Turystyka w województwie lubuskim w latach 2016 – 2018, Urząd Statystyczny w Zielonej Górze, Zielona Góra, 2019 r.

54 Por. M. Kozak, Turystyka i dziedzictwo kulturowe Polski Zachodniej, ekspertyza sporządzona na potrzeby opracowania założeń Strategii Rozwoju Polski Zachodniej, Warszawa 2011.

atutem województwa są branżowe cykliczne imprezy kulturalne, przyciągające widownię z całego kraju i z zagranicy.

Zaliczają się do nich między innymi: Lubuskie Lato Filmowe w Łagowie, Przystanek Woodstock w Kostrzynie nad Odrą (obecnie Pol'and'Rock Festival), Festiwal Muzyki Dawnej Muzyka w Raju, Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich ROMANE DYVESA w Gorzowie Wlkp., Winobranie i Festiwal Kabaretowy w Zielonej Górze (nazywanej z racji liczby powstałych w niej kabaretów Zagłębiem Kabaretowym), czy Wielka Ucieczka w Żaganiu. Zainteresowanie wydarzeniami kulturalnymi odzwierciedla wskaźnik liczby widzów i słuchaczy w teatrach i instytucjach muzycznych na 1000 ludności, który wynosił w 2018 r. 511 widzów i był wyższy od średniej krajowej. Województwo lubuskie uplasowało się na drugim miejscu wśród województw po regionie mazowieckim.