Umysł tłumacza

Jeszcze pod koniec minionego wieku — w pracy poświęconej szczególne-mu stanowi umysłu, w którym całkowicie koncentrujemy się na danym zadaniu (stan ten to tzw. przepływ, ang.: flow) — csikszentmihályi stwier-dził, iż umiejętność tłumaczenia ustnego to w pewnym sensie magia (1991:

54). rzeczywiście, badanie procesów umysłowych zachodzących podczas tłumaczenia napotyka pewne trudności. z jednej strony, przeprowadze-nie badania empirycznego nad tłumaczeprzeprowadze-niem ustnym wymaga zebrania konkretnych danych, które podlegać będą analizie. w przypadku tłuma-czenia ustnego jest to zazwyczaj produkt tłumatłuma-czenia, czyli na przykład nagrana wypowiedź w języku docelowym. z drugiej strony, niełatwo jest zebrać informacje na temat procesów umysłowych, gdy ma się do dys-pozycji wyłącznie produkt tłumaczenia (Gile 1997: 121-122). z kolei ba-dania stosujące metodologię kognitywistyczną do analizy procesów tłu-maczeniowych często zawężają zakres badań do pojedynczych aspektów tłumaczenia, takich jak pamięć robocza czy koncentracja. w ten sposób badacze ograniczają liczbę losowych zmiennych mogących wpływać na wyniki, jednak odbywa się to kosztem uzyskania pełnego obrazu tłuma-czenia jako złożonej serii zdarzeń umysłowych. dlatego też do niedawna wypowiedź csikszentmihályi uchodziła za całkiem trafną. rosnąca liczba badań nad tłumaczeniem ustnym opartych na zbieraniu w czasie rzeczy-wistym danych na temat procesów odbywających się w mózgu za pomo-cą między innymi okulografii, funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fmri) (ahrens i in. 2010) czy elektroencefalografii (eeG) (kurz 1994) pozwoliła jednak naukowcom bardziej przybliżyć się do zrozumienia procesów myślowych zachodzących podczas tłumaczenia.

8.2. przeTwarzanie TreŚci w Tłumaczeniu konsekuTywnym — deFinicJa

proces przetwarzania treści jest istotnym komponentem każdego rodzaju tłumaczenia. od jego powodzenia w wielkim stopniu zależy jakość oraz wierność przekładu wobec oryginału. dyskusję na temat przetwarzania w tłumaczeniu konsekutywnym warto rozpocząć od odpowiedzi na pyta-nie, jakiej długości fragmenty wypowiedzi tłumacz zazwyczaj tłumaczy.

podręczniki zakreślają tu ramy stosunkowo szeroko, podając, że wypo-wiedź może trwać od jednej do dwudziestu minut (Gillies 2007: 19). z powodów praktycznych mówcy jednak raczej rzadko zbliżają się do gór-nej granicy wypowiedzi: trudno oczekiwać od publiczności cierpliwego

wysłuchania niemal półgodzinnej wypowiedzi w niezrozumiałym dla niej języku. dla potrzeb dydaktycznych oraz egzaminacyjnych (w szczególno-ści testu akredytacyjnego ue) długość wypowiedzi do tłumaczenia kon-sekutywnego ustala się na ogół na poziomie 3–5 min przy tłumaczeniu z pamięci i 4–6 min przy tłumaczeniu z notacją (według zaleceń dyrekcji Generalnej ds. Tłumaczeń ustnych przedstawianych na organizowanych przez nią szkoleniach dotyczących dydaktyki tłumaczenia).

w tłumaczeniu konsekutywnym przetwarzanie rozpoczyna się już na etapie notowania i trwa w zasadzie do zakończenia wygłaszania tekstu.

ponieważ ten rodzaj przekładu polega na wysłuchaniu przez tłumacza lub tłumaczkę całości tekstu przy jednoczesnym wykonywaniu notatek, a następnie podaniu go słuchaczom w języku docelowym, można argu-mentować, iż przetwarzanie treści to odbywający się nieprzerwanie pro-ces tła. dla potrzeb tego rozdziału przyjmiemy, że przetwarzanie treści to proces dynamicznego odtwarzania znaczenia tekstu źródłowego z wyko-rzystaniem notatek i pamięci w celu optymalizacji wyrażenia go w tekście docelowym. aby zrozumieć tekst, tłumacz lub tłumaczka musi poznać intencje komunikacyjne mówcy. analiza tekstu pozwala na rozpoznanie istotnych cech wypowiedzi, takich jak struktura wypowiedzi, jej tematy-ka, myśli przewodnie oraz intencje mówcy (rozan 2004: 108). dalszym etapem tłumaczenia jest produkcja, czyli dokonanie wyborów seman-tycznych i ustalenie organizacji strukturalnej prowadzące do stworzenia tłumaczenia w języku docelowym.

ponieważ zwykle tłumaczenie konsekutywne obejmuje pełną wypo-wiedź lub jej znaczący fragment (w przeciwieństwie np. do tłumaczenia towarzyszącego lub symultanicznego, w których znaczenie całego tekstu w chwili tłumaczenia nie zawsze jest znane) zakładamy, że tłumacz ma możliwość zrozumienia całkowitego sensu wypowiedzi lub jej fragmentu przed podjęciem próby przekładu. należy pamiętać, że skuteczność prze-twarzania treści nie zależy jedynie od umiejętności tłumaczącego. w dy-daktyce tłumaczenia warto również wziąć pod uwagę takie zmienne jak rodzaj tekstu i sposób jego wygłoszenia. dla przykładu, przetworzenie treści jest trudniejsze w przypadku tekstów odczytanych niż wygłoszo-nych przez mówcę. zarówno aiic jak i dyrekcja Generalna ds. Tłuma-czeń ustnych zachęcają prelegentów do rezygnacji z odczytywania tekstu na głos (2007, 2009). nie mając wpływu na zachowanie mówców, tłu-macz może zwiększyć skuteczność przetwarzania treści, rozwijając ma-kro- i mikroumiejętności tłumaczeniowe. do makroumiejętności należą myślenie analityczne oraz umiejętność aktywnego słuchania, polegająca na dokładnym wysłuchaniu wypowiedzi z jednoczesną koncentracją na jej konstrukcji, temacie i przekazie (rozan 2004: 109). podzielność uwagi,

przewidywanie, przeformułowanie, kondensacja czy przełączanie kodów (code-switching) to kilka z wielu tak zwanych mikroumiejętności (rozan 2004: 109), których opanowanie znacząco ułatwia przetwarzanie treści.

mówiąc o tym, czym jest przetwarzanie treści, warto postawić sobie pytanie, czy zrozumienie tekstu następuje w sposób gwałtowny dopie-ro po wysłuchaniu jego całości czy też tworzone jest stopniowo i ulega modyfikacji w trakcie słuchania wypowiedzi źródłowej. w tworzonych na żywo notatkach tłumaczeniowych zauważyć można poprawki w już istniejącym zapisie oraz odniesienia do poprzednich zapisów (kohn i albl-mikasa 2002: 263-265). sugeruje to, że bardziej prawdopodobna jest druga możliwość: rozumienie tekstu postępuje, w miarę jak mów-ca przedstawia kolejne argumenty. zakładamy oczywiście, że mówmów-ca od początku wie, co chce powiedzieć, natomiast tłumacz musi tę informację uzyskać w procesie recepcji tekstu. dlatego proces tworzenia znaczenia uznajemy za dynamiczny, opierający się na równoczesnej analizie wielu elementów wypowiedzi (Jones 2002: 14). znaczenie tekstu dla tłumacza ulega zmianom pomiędzy początkiem słuchania a początkiem wypowie-dzi docelowej właśnie w wyniku przetwarzania treści. oznacza to, iż na-uczanie technik usprawniających przetwarzanie jest kluczowym etapem dydaktyki tłumaczenia konsekutywnego.

8.3. nauczanie przeTwarzania TreŚci

Jak pisałam wcześniej, przetwarzanie to dynamiczny proces odtwarzania znaczenia tekstu źródłowego opierający się na zrozumieniu intencji komu-nikacyjnej mówcy, którego wynikiem jest przyswojenie tegoż znaczenia w postaci pamięciowej, jego eksternalizacja jako notatki oraz tłumaczenie docelowe. w pewnym stopniu przetwarzanie jest naturalną umiejętnoś-cią każdego użytkownika języka – większość z nas potrafi streścić zasły-szaną wypowiedź czy rozmowę. wydajne, skuteczne i kompletne przetwa-rzanie tekstu jest jednak umiejętnością, której nabycie wymaga ćwiczeń, których z braku czasu nie sposób w dostatecznym stopniu zapewnić na zorganizowanych kursach i szkoleniach dla tłumaczy. z tej prostej zależ-ności wynika, iż sukces w zawodzie tłumacza w dużym stopniu zależeć bę-dzie od wysiłku poświęconego na samodoskonalenie, będące wypadkową maksymalizacji czasu niezbędnej praktyki oraz ćwiczeń tłumaczeniowych (Jokiel 2011: 100). Jednym z zadań stojących przed dydaktykiem tłuma-czenia jest więc stworzenie podstaw, dzięki którym adept przekładu ustne-go będzie mógł samodzielnie rozwinąć swój warsztat tłumacza. niniejszy rozdział ma na celu zebranie ćwiczeń i strategii przydatnych w rozwijaniu

umiejętności związanych z przetwarzaniem (podzielność uwagi, prze-łączanie kodów, przeformułowanie, kondensacja) zarówno w sytuacji dydaktycznej, jak i podczas samodzielnej nauki studentek i studentów.

8.3.1 Przetwarzanie w tłumaczeniu konsekutywnym a model Gile’a