Podobnie jak w przypadku zasiłku chorobowego także w odniesieniu do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy może mieć miejsce sytuacja, w której osoba niezdolna do pracy nie ma do niego prawa. Wprowadzenie takiego rozwiązania w odniesieniu do wynagrodzenia chorobowego wynika z faktu podobieństwa jej celu i konstrukcji do instytucji zasiłku chorobowego oraz potrzeby ochrony także środków podmiotów tworzących miejsca pracy. Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy i zasiłek chorobowy stanowią dwie formy kompensowania tego samego ryzyka, przez dwa różne podmioty, więc utrata prawa do tych świadczeń powinna zostać ukształtowana w zbliżony sposób. Brak jest podstaw do obciążenia pracodawcy ryzykiem niezdolności do pracy pracownika w większym rozmiarze niż ZUS. Powinien on być zwolniony z obowiązku wypłaty wynagrodzenia gwarancyjnego w takim samym zakresie jak instytucja ubezpieczeniowa.
Zagadnienie utraty prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy uregulowane jest w art. 92 §3 pkt 2 k. p. Przepis ten zawiera ogólne stwierdzenie, że wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy nie przysługuje w przypadkach, w których pracownik nie ma prawa do zasiłku chorobowego. Niecelowe byłoby powielanie w kodeksie pracy w części dotyczącej wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy rozwiązań ograniczających obciążenie instytucji ubezpieczeniowej ryzykiem niezdolności do pracy ubezpieczonego niewłaściwie wykorzystującego zwolnienie lekarskie. W odniesieniu do
353 A. Matłacz, Specjalny urlop …., data dostępu: 23.11.2018 r. Ten ostatni projekt ustawy można odnaleźć pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl/Druki8ka.nsf/Projekty/8-020-995-2018/$file/8-020-995-2018.pdf.
instytucji utraty prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy ustawodawca posłużył się więc odesłaniem do sytuacji, w których nie przysługuje świadczenie o podobnej funkcji i przesłankach nabycia, tj. zasiłek chorobowy. Może to mieć miejsce w sytuacji, gdy osoba niezdolna do pracy nie nabyła w ogóle prawa do zasiłku, albo prawo nabyte wskutek okoliczności późniejszych straciła354. Pierwszy przypadek dotyczy sytuacji braku prawa do powyższego świadczenia, a drugi – utraty prawa do niego. Sformułowanie, że prawo do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy nie przysługuje w tych przypadkach, w których pracownik nie ma prawa do zasiłku chorobowego, świadczy o tym, że dyspozycją przepisu art. 92 §3 pkt 2 k. p. objęte zostały wszystkie możliwe przypadki braku prawa do tego świadczenia. Chodzi tu zarówno o wypadki pierwotnego, jak i wtórnego braku prawa do tego świadczenia.
Utrata prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy ma natomiast miejsce co do zasady w dwóch przypadkach wymienionych w art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, tj. jeśli pracownik odpowiednio w okresie pierwszych 33 lub 14 dni zwolnienia lekarskiego wykonuje pracę zarobkową albo wykorzystuje zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z jego celem. Powyższe przesłanki niewłaściwego wykorzystywania zwolnienia lekarskiego przeanalizowane zostaną w dalszych wywodach.
Na uwagę zasługuje zaś szczególny przypadek braku prawa do wynagrodzenia z art.
92 k. p. wprowadzony przepisem art. 46 pkt 3 ustawy z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2355. Chodzi o sytuację wykonywania w okresie stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii pracy za wynagrodzeniem przez pracowników i osoby świadczące pracę w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej świadczących usługi całodobowo poddanych w nich obowiązkowej kwarantannie. Zgodnie z przepisem art. 4 e ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych356 w razie świadczenia pracy w okresie kwarantanny przez takich pracowników, przysługuje im wynagrodzenie za pracę, a nie wynagrodzenie chorobowe czy świadczenia z ubezpieczenia chorobowego. W tym zakresie do pracowników wykonujących powyższą pracę nie ma zastosowania przepis art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, uznając ich
354 B. Wagner, Zasiłki i wynagrodzenie za czas nieobecności w pracy, „Przegląd Ubezpieczeniowy” nr 5/2000, s. 4.
355 Dz. U. poz. 875, dalej jako „Tarcza antykryzysowa 3.0”.
356 Dz. U. poz. 374, 567, 568 i 695, dalej jako „Tarcza antykryzysowa”.
aktywność zarobkową w okresie kwarantanny za dozwoloną z uwagi na szczególną sytuację epidemiczną, interes pracodawcy i podopiecznych domów pomocy społecznej.
6. Podsumowanie
Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy jest swoistą hybrydą, instytucją z pogranicza prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych. Uregulowana została wprawdzie w kodeksie pracy, ale z uwagi na to, że świadczenie to przysługuje pracownikowi za okres, w którym nie świadczy pracy z powodu zmaterializowania się ryzyka socjalnego niezdolności do pracy, jego charakter prawny budził wątpliwości. Ostatecznie, należy uznać, że wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy zalicza się do tzw. wypłat gwarancyjnych.
W odniesieniu do rozkładu ciężaru ryzyka niezdolności do pracy pracowników należy zauważyć, że praktycznie od początku – z wyjątkiem okresu powojennego357 - regulacje prawne przewidywały obciążenie nim obu stron stosunku pracy. Podział ryzyka niezdolności do pracy pracownika między pracodawcę i instytucję ubezpieczeniową należy uznać za uzasadniony, zważywszy na wpływ wykonywanej pracy i warunków środowiska pracy na stan zdrowia pracownika. Jednakże z punktu widzenia sposobu finansowania świadczeń na wypadek niezdolności do pracy, instytucja wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy budzi wątpliwości. Ma bowiem miejsce sytuacja, w której pracodawca pokrywa koszty niezdolności do pracy swojego pracownika, mimo że z tytułu tego ryzyka płacona jest przez pracownika składka na ubezpieczenie chorobowe. De lege ferenda należałoby się zastanowić, czy nie byłoby celowe wprowadzenie podziału składki na ubezpieczenie chorobowe, tak jak w przypadku składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe pomiędzy pracodawcę i pracownika oraz finansowanie w ten sposób wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy z wpłat pracodawcy na Fundusz Ubezpieczenia Chorobowego. Zważywszy jednak na poziom obciążeń środków tego funduszu, takie rozwiązanie wydaje się mało realne, gdyż doprowadziłoby w dłuższej perspektywie do drastycznego pogorszenia kondycji finansowej tego funduszu. Drugim rozwiązaniem, które można rozważyć jest rezygnacja z instytucji wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy. W takiej sytuacji pracodawca ponosiłby koszty niezdolności do pracy spowodowanej wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi
357 W okresie powojennym zakład pracy wypłacał zasiłki chorobowe ze środków pochodzących z kredytów udzielanych mu przez organ ubezpieczeniowy, a po przekroczeniu określonego limitu absencji chorobowych - z własnych środków, tj. z funduszu płac.
opłacając składkę na ubezpieczenie wypadkowe, a pracownik – koszty niezdolności do pracy związane z jego stanem zdrowia, pokrywając koszty składki na ubezpieczenie chorobowe.
Moim zdaniem, niezależnie od zasygnalizowanych mankamentów, instytucję wynagrodzenia z art. 92 k. p. w obecnym kształcie należy ocenić pozytywnie. Sprawdza się ona w praktyce. Jej funkcjonowanie nie rodzi większych problemów. Zmiany regulacji prawnej nie dotyczyły istoty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, lecz czasokresu przysługiwania tego świadczenia. Pozytywnie należy ocenić skrócenie okresu przysługiwania prawa do wynagrodzenia z art. 92 k. p. w odniesieniu do pracowników, którzy ukończyli 50 rok życia jako instrument motywujący pracodawców do zatrudniania pracowników w tym wieku. To, że wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wypłacane jest w okresie niezdolności do pracy poprzedzającym pobieranie zasiłku chorobowego i zaliczane do jednego okresu zasiłkowego, pozwala na ustalenie zakresu ryzyka losowego rekompensowanego przez to wynagrodzenie na zasadzie odesłania do przepisów dotyczących zasiłku chorobowego. Wysokość wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy została ukształtowana na poziomie zapewniającym pracownikowi podstawy egzystencji, a jednocześnie zapobiegającym wzrostowi absencji chorobowej.
Wprowadzenie utraty prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy w okolicznościach analogicznych jak w przypadku zasiłku chorobowego stanowi konsekwencję tej samej funkcji wynagrodzenia chorobowego. Nie można bowiem akceptować niewłaściwego wykorzystywania zwolnienia od pracy także w sytuacji, gdy za ten okres pracownik otrzymuje wynagrodzenie z art. 92 k. p. Pozbawienie pracownika korzystającego w nieuprawniony sposób ze zwolnienia od pracy miało stanowić, instrument zapobiegania nadużyciom w zakresie tego wynagrodzenia, zważywszy, że jest ono narażone na ryzyko nadużyć tak samo jak świadczenia z ubezpieczenia chorobowego. Okoliczność, że wynagrodzenie chorobowe finansowane jest przez pracodawców nie przekreśla konieczności wprowadzenia mechanizmów zapobiegających nadużyciom w tym zakresie. Skoro zasiłek chorobowy wypłacany jest pracownikowi po zakończeniu okresu pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, to pracownik wykonujący w okresie zwolnienia lekarskiego pracę zarobkową, jak również wykorzystujący zwolnienie od pracy niezgodnie z jego celem powinien się spotkać z taką samą sankcją, jak ten, który nadużywa zasiłku chorobowego.
ROZDZIAŁ III
PRACA ZAROBKOWA W OKRESIE ZWOLNIENIA OD PRACY
1. Wprowadzenie
Zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z jego celem traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Z treści przytoczonego przepisu wynika, że do utraty prawa do zasiłku chorobowego dochodzi w dwóch przypadkach: wykonywania pracy zarobkowej w czasie orzeczonej niezdolności do pracy oraz wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego celem. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie przyjmuje się, że mają one charakter niezależny i samodzielny358.
W odniesieniu do tego pierwszego zagadnienia, podstawowe znaczenie ma pojęcie
„praca zarobkowa”. W tym kontekście istotne jest, czy ustawodawcy chodziło o wykonywanie pracy na każdej podstawie prawnej, czy tylko na podstawie umowy o pracę lub innych form zatrudnienia pracowniczego. Rodzą się też pytania co do tego, jak należy
358 Takie stanowisko zajęli m. in.: B. Cudowski, Dodatkowe zatrudnienie, …, s. 121-128 i J. Jankowiak, Glosa do wyroku SN z 05.04.2005r .(I UK 370/04), OSP nr 12/2006, poz. 134.
rozumieć wymóg zarobkowego charakteru pracy wykonywanej przez ubezpieczonego w okresie orzeczonej niezdolności do pracy. Rozważyć należy, czy z takim charakterem pracy mamy do czynienia, gdy przynosi ona wymierny zysk finansowy, czy także gdy nastawiona jest na osiągnięcie dochodu, którego uzyskanie jest niepewne i czy znaczenie ma wysokość uzyskanego zarobku. Nasuwają się też wątpliwości, czy praca zarobkowa w czasie zwolnienia lekarskiego ma wpływać negatywnie na stan zdrowia ubezpieczonego lub przedłużać okres jego niezdolności do pracy. Z kwestią aktywności zarobkowej w czasie zwolnienia od pracy wiąże się także zagadnienie wykorzystywania zachowanej zdolności do pracy, kontynuowania pracy w jednym miejscu zatrudnienia przy jednoczesnym wykorzystywaniu zwolnienia od pracy i pobieraniu zasiłku chorobowego w drugim.
Wyjaśnienie zasygnalizowanych problemów umożliwi ocenę celowości wprowadzonej sankcji za działalność zarobkową w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, jej dotychczasowego funkcjonowania oraz adekwatności do aktualnej sytuacji na rynku pracy.
2. Wykonywanie pracy zarobkowej w okresie pobierania zasiłku chorobowego