W praktyce może się zdarzyć, że ubezpieczeni korzystający ze zwolnienia lekarskiego odzyskają zdolność do pracy przed końcem okresu niezdolności do pracy stwierdzonego w zaświadczeniu lekarskim. Może to mieć miejsce w dwóch przypadkach: w wyniku działań podjętych przez ZUS oraz samego ubezpieczonego. W tym pierwszym przypadku ustalenie wcześniejszej daty ustania niezdolności do pracy niż wynikająca z wystawionego zaświadczenia lekarskiego może nastąpić w wyniku przeprowadzonej przez lekarza orzecznika ZUS kontroli prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby oraz wystawiania zaświadczeń lekarskich. Stosownie bowiem do art. 59 ust.
7 ustawy zasiłkowej jeżeli po analizie dokumentacji medycznej i po przeprowadzeniu badania ubezpieczonego lekarz orzecznik ZUS określi wcześniejszą datę ustania niezdolności do pracy niż orzeczona w zaświadczeniu lekarskim, za okres od tej daty zaświadczenie lekarskie traci ważność. Nie można w takiej sytuacji mówić o wykonywaniu pracy w okresie zwolnienia lekarskiego. W takich przypadkach lekarz orzecznik wystawia zaświadczenie, które jest traktowane na równi z zaświadczeniem stwierdzającym brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku, wydanym w myśl art. 229 § 4 k. p. (art. 59 ust. 8 ustawy zasiłkowej). Należy podkreślić, iż zarówno w przepisach ubezpieczeniowych, jak i prawa pracy nie przewiduje się możliwości zainicjowania przez ubezpieczonego kontroli lekarza orzecznika ZUS w celu potwierdzenia ustania niezdolności do pracy. W sytuacji, gdy stan zdrowia ubezpieczonego poprawia się na tyle, że ustaje jego niezdolność do pracy i chce on skrócić okres zwolnienia lekarskiego, aby móc wrócić do pracy, może poddać się badaniu przez lekarza medycyny pracy. Wydane przez niego zaświadczenie potwierdzające zdolność do pracy, stanowi dowód wcześniejszego ustania niezdolności do pracy, który powinien być akceptowany zarówno przez pracodawcę, jak i Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Problem ten był przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w uchwale z 17.02.2016 r.
(III UZP 15/15)487. W orzeczeniu tym stwierdzono, że sankcja pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego, o której mowa w art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, nie może być stosowana do ubezpieczonego, który w okresie orzeczonej niezdolności do pracy uzyskał zaświadczenie właściwego lekarza o odzyskaniu zdolności do pracy, poinformował ZUS o odzyskaniu zdolności do pracy oraz zamiarze podjęcia pracy zarobkowej. Z zaświadczeniem lekarza medycyny pracy wiąże się określone domniemanie. W zależności od okoliczności
487 OSNP nr 8/2016, poz. 106.
konkretnego przypadku będzie to domniemanie zdolności lub niezdolności do pracy.
Stosownie zaś do przepisu art. 8 ustawy zasiłkowej zasiłek chorobowy przysługuje przez okres trwania niezdolności do pracy z powodu choroby lub niemożności wykonywania pracy z przyczyn określonych w art. 6 ust. 2, tj. okoliczności zrównanych z chorobą - nie dłużej jednak niż przez 182 dni, a jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży - nie dłużej niż przez 270 dni. Mając na względzie powyższe, należy uznać, że ubezpieczony legitymujący się zwolnieniem lekarskim, który przed końcem okresu tego zwolnienia uzyska zaświadczenie lekarza medycyny pracy o odzyskaniu zdolności do pracy nie ma prawa do zasiłku chorobowego od dnia, w którym ustała jego niezdolność do pracy. Wynika to z samej istoty zasiłku chorobowego i przysługiwania prawa do niego wyłącznie za okresy niezdolności do pracy. Ubezpieczonemu, który uzyska potwierdzenie wcześniejszego odzyskania zdolności do pracy i w związku z tym świadczy pracę, nie można przypisywać zamiaru nadużycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nawet jeśli przed uzyskaniem zaświadczenia o odzyskaniu zdolności do pracy pobrał zasiłek chorobowy przyznany za cały okres zwolnienia od pracy stwierdzonego zaświadczeniem lekarskim. W tej ostatniej sytuacji, zasiłek chorobowy za część okresu nie będzie przysługiwał, ale brak jest podstaw do uznania, że ubezpieczony wykonuje pracę zarobkową w czasie orzeczonej niezdolności do pracy oraz stosowania wobec niego sankcji z art. 17 ust.
1 ustawy zasiłkowej. Sąd Najwyższy potwierdził, że z zaświadczeniem lekarskim wiąże się co do zasady domniemanie zgodności ze stanem faktycznym zawartych w nim informacji co do faktu istnienia, przyczyny i czasokresu trwania spowodowanej chorobą czasowej niezdolności do pracy, ale domniemanie to może być obalone w każdym czasie. To, że w przepisach prawa uregulowano wyłącznie procedurę weryfikowania orzeczeń w przedmiocie niezdolności do pracy w toku kontroli inicjowanej przez ZUS, nie oznacza, że poza tą procedurą nie ma możliwości stwierdzenia faktu odzyskania przez ubezpieczonego zdolności do pracy. Okoliczność ta, zdaniem Sądu Najwyższego, może być ustalona przez lekarza (felczera) mającego uprawnienia do wystawiania zaświadczeń tego rodzaju. Do takiego wniosku prowadzi analiza regulacji prawnej dotyczącej kontroli orzekania w przedmiocie niezdolności do pracy oraz wykorzystywania zwolnienia lekarskiego prowadzonych przez ZUS. Wynika z nich, że lekarze wystawiający zaświadczenia stwierdzające niezdolność do pracy są uprawnieni do ich korygowania. Sąd Najwyższy wskazał, że rezygnacja ze zwolnienia od pracy może nastąpić w sposób dorozumiany poprzez przyjście ubezpieczonego do pracy albo sformalizowany polegający na uzyskaniu opinii o odzyskaniu zdolności do
pracy. Uzyskanie i korzystanie ze zwolnienia od pracy stanowi co do zasady prawo ubezpieczonego, a nie jego obowiązek, w związku z czym brak jest podstaw do uznania, że rezygnacja ze zwolnienia lekarskiego jest niedopuszczalna. W świetle prawa ubezpieczeń społecznych nie ma też znaczenia przyczyna skrócenia zwolnienia od pracy, a więc to czy ubezpieczony odzyskał zdrowie, czy chce wrócić do pracy, aby nie zmniejszać swojego dochodu.
Przytoczone orzeczenie dało przyczynek do dyskusji w przedmiocie możliwości stosowania sankcji pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego wobec ubezpieczonych, wobec których skróceniu uległ okres korzystania ze zwolnienia od pracy. Marek Zagórski zwraca uwagę na decydującą rolę zamiaru nadużycia prawa do zwolnienia lekarskiego i zasiłku chorobowego dla zasadności stosowania wobec ubezpieczonego restrykcji określonych w art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Wyklucza on możliwość przypisania takiego zamiaru ubezpieczonemu, który przed upływem okresu udzielonego zwolnienia lekarskiego został uznany za zdolnego do pracy przez uprawnionego lekarza i podjął pracę zarobkową, informując o tym ZUS. Tym samym Autor uznaje za niedopuszczalne pozbawienie takiego ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego488.
Dopuszczalność rezygnacji ze zwolnienia lekarskiego opiera się na założeniu, że uzyskanie i skorzystanie ze zwolnienia lekarskiego stanowi prawo ubezpieczonego. Wyjątek polegający na obowiązku korzystania ze zwolnienia od pracy przewiduje ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi489. W innych przypadkach niż choroba zakaźna pracodawca, mając wiedzę o niezdolności pracownika do pracy lub posiadaniu przez niego zwolnienia lekarskiego, może z własnej inicjatywy nie dopuścić go do wykonywania pracy. Świadczenie zaś pracy bez wcześniejszej formalnej rezygnacji ze zwolnienia lekarskiego traktowane jest jako przykład sytuacji objętej sankcją, o której mowa w art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej490.
Za szczególny przypadek wcześniejszego zakończenia korzystania ze zwolnienia lekarskiego uznawany był powrót pracownika do pracy przed datą końcową wskazaną w zaświadczeniu lekarskim w związku z uznaniem się przez pracownika za zdolnego do pracy.
W przypadku podjęcia pracy, pracodawca był obowiązany zapłacić mu wynagrodzenie za
488 M. Zagórski, Omówienie do uchwały SN z 17.02.2016r., III UZP 15/15, „Doradca Podatkowy” nr 8/2018, s. 69-73. Podobnie J. Zasada, Domniemanie niezdolności do pracy w okresie zasiłku chorobowego może być w każdym czasie obalone, LEX/el.
489 T. j. Dz. U. z2020 r., poz. 1845, dalej jako „ustawa o zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi”.
490 I. Jędrasik - Jankowska, Utrata prawa do zasiłku chorobowego (Notatka do sprawy III UZP 15/15),
„Biuletyn SN Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych” nr 2/2016, s. 36-37.
wykonaną pracę i zaznaczyć ten fakt na zaświadczeniu lekarskim stwierdzającym czasową niezdolność do pracy491. Inaczej orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 23.09.1999 r. (II UKN 119/99)492, wskazując że świadczenie pracy w okresie zwolnienia lekarskiego czy nieujawnienie zwolnienia pracodawcy nie powoduje zmiany charakteru tego okresu ani w sferze prawa pracy, ani prawa ubezpieczeń społecznych. Okres tej niezdolności do pracy wlicza się do okresu zasiłkowego, nawet jeśli pracownik faktycznie świadczył pracę zarobkową w okresie tej niezdolności do pracy493.
4. Dopuszczalne formy aktywności w czasie orzeczonej niezdolności do pracy