Regulacje prawne okresu międzywojennego przewidywały dualizm świadczeń przysługujących pracownikom, którzy nie mogli świadczyć pracy z usprawiedliwionych powodów, w szczególności w okresie niezdolności do pracy z powodu choroby206.
Wyjaśnienia dotyczące zasiłków chorobowych oraz wynagrodzenia za czas choroby, SP nr 12/2000, s. 7-15;
K. Tymorek, Zmiany w wynagrodzeniu za czas choroby, SP nr 11/2002, s. 12-20; K. Tymorek, Aktualne zasady przyznawania i wypłaty wynagrodzenia za czas choroby (I), SP nr 2/2004, s. 13-16; K. Tymorek, Aktualne zasady przyznawania i wypłaty wynagrodzenia za czas choroby (II), SP nr 4/2004, s. 7-10; K.
Tymorek, Wymiar zasiłku i wynagrodzenia za czas choroby, SP nr 10/2006, s. 19-22; B. Wagner, Zasiłki i wynagrodzenie za czas nieobecności w pracy, PUSIG nr 5/2000, s. 3-8; I. Wolberg, Wynagrodzenie pracowników umysłowych kontraktowych w przypadku długotrwałej choroby, „Pracownik Państwowy i Społeczny” nr 5/1967, s. 24-25.
202 A. Napiórkowska, Wynagrodzenie za pracę w okresie niezdolności do pracy z powodu choroby [w:]
Wynagrodzenie za pracę w warunkach społecznej gospodarki rynkowej i demokracji pod red. W. Sanetry, Warszawa 2009, s. 217.
203 H. Perło, Wynagrodzenie za okres choroby a zasiłek chorobowy – podobieństwa i różnice, „Przegląd Ubezpieczeniowy dla Ciebie” nr 1/2000, s. 7.
204 O podobieństwach tych świadczą m.in.: brak prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy w tych samych okolicznościach, w których nie przysługuje zasiłek chorobowy, wliczanie okresu wypłaty tego wynagrodzenia do okresu zasiłkowego, ustalanie jego wysokości na takich zasadach jak zasiłku chorobowego oraz jego wypłata za każdy dzień niezdolności do pracy, taka sama co do zasady wysokość wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy i zasiłku chorobowego oraz taka sama funkcja obu tych świadczeń. Zob. szerzej A.
Napiórkowska, Wynagrodzenie za pracę …, s. 218.
205 B. Wagner, Zasiłki i wynagrodzenie …, s. 5.
206 Zachowywali oni prawo do wynagrodzenia za pracę przez określony czas, a po jego upływie nabywali prawo do świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego.
Jednym z pierwszych aktów prawnych - po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. - regulujących zatrudnienie i kwestie wynagrodzenia za pracę pracowników na ziemiach polskich było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 marca 1928 r. o umowie o pracę pracowników umysłowych207. Statuowało ono zasadę zachowania przez pracowników podlegających jego uregulowaniom prawa do wynagrodzenia gwarancyjnego co do zasady przez okres pierwszych 3 miesięcy niezdolności do pracy208.
Przewidziane w art. 19 rozporządzenia o umowie o pracę pracowników umysłowych uprawnienie do zachowania prawa do wynagrodzenia przez okres pierwszych 3 miesięcy niezdolności do pracy zależne było od przyczyny niemożności świadczenia pracy przez zatrudnionego, a także trwania stosunku pracy. Przysługiwało jeśli niezdolność do pracy spowodowana była m.in. chorobą. Pracownik nie zachowywał zaś tego prawa, jeżeli niemożność pełnienia przez niego obowiązków została wywołana rozmyślnie, wskutek powołania go do ćwiczeń wojskowych rezerwy lub do pełnienia obowiązków sędziego przysięgłego albo ławnika sądu pracy, albo też wskutek wykluczenia go od zajęć przez władzę sanitarną dla zapobieżenia rozwleczeniu choroby zaraźliwej. Ustawodawca przewidział więc rozwiązanie w postaci braku prawa do wymienionego wynagrodzenia gwarancyjnego. Nie wprowadził natomiast sankcji w postaci możliwości pozbawienia pracownika tego świadczenia jako reakcji na niewłaściwe wykorzystywanie zwolnienia od pracy.
Instytucji zachowania prawa do wynagrodzenia w okresie niemożności świadczenia pracy z powodu choroby nie przewidziano natomiast w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 marca 1928 r. o umowie o pracę robotników209. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 16.01.1935 r. (II C 2143/34)210 stwierdził, że taki robotnik nie zachowywał prawa do wynagrodzenia w okresie nieświadczenia pracy z powodu choroby. Uzasadnieniem takiego rozwiązania miał być fakt, że „pracodawca, płacąc wraz z robotnikiem składkę do Kasy Chorych, ubezpieczał również swe zwolnienie od obowiązku świadczeń umownych w razie choroby robotnika”. Skoro zaś pracownik nie zachowywał prawa do wynagrodzenia, to brak było podstaw do wprowadzania konstrukcji jego utraty.
Kolejnym aktem prawnym, regulującym problematykę wynagrodzenia za pracę oraz wynagrodzenia za okres niemożności jej wykonywania z przyczyn niezależnych od
207 Dz. U. nr 35, poz. 323, dalej jako „rozporządzenie o umowie o pracę pracowników umysłowych”.
208 I. Jędrasik-Jankowska, Zasiłek chorobowy …, s. 74.
209 Dz. U. nr 35, poz. 324, dalej jako „rozporządzenie o umowie o pracę robotników”.
210 OSN(C) nr 7/1935, poz. 297.
pracownika był kodeks zobowiązań211. Jako że obowiązywał on w okresie od 1 lipca1934 r.
do 1 stycznia 1975 r., nasuwało się pytanie o wzajemne relacje między nim a obowiązującym w tym samym czasie rozporządzeniem o umowie o pracę pracowników umysłowych i rozporządzeniem o umowie o pracę robotników. Problem ten rozstrzygał przepis art. X §1 pkt 1 i 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Przepisy wprowadzające kodeks zobowiązań212. Zgodnie z nim art. 458 i 459 kodeksu zobowiązań dotyczące przypadków zachowania prawa do wynagrodzenia mimo nieświadczenia pracy nie miały zastosowania do pracowników objętych rozporządzeniem o umowie o pracę pracowników umysłowych oraz pracowników objętych rozporządzeniem o umowie o pracę robotników.
Stosownie do art. 458 §1 k. z. pracownik, dla którego stosunek pracy stanowił wyłączne lub główne źródło utrzymania, zachowywał prawo do wynagrodzenia, chociażby w pełnieniu pracy doznał bez swej winy przeszkody w szczególności wskutek choroby. Jeżeli ustawa lub umowa nie zawierała postanowień korzystniejszych dla niego, prawo do wynagrodzenia przysługiwało mu przez okres dwóch tygodni, jeżeli stosunek pracy trwał pół roku przed powstaniem przeszkody w wykonywaniu pracy, a w razie powołania pracownika na ćwiczenia wojskowe - bez względu na czas trwania stosunku pracy przed powołaniem na te ćwiczenia (§2). Wynagrodzenie to należało się pracownikowi, choćby stosunek pracy skończył się przed upływem powyższego dwutygodniowego terminu wskutek wypowiedzenia, dokonanego w okresie przeszkody przez pracodawcę, albo wskutek przedwczesnego rozwiązania umowy przez pracodawcę bez winy pracownika (§3). Natomiast w myśl art. 459 k. z. jeżeli stosunek pracy trwał krócej niż pół roku, pracownik zachowywał prawo do wynagrodzenia w razie niemożności pełnienia pracy z ważnej przyczyny przez krótki okres czasu.
Z chwilą wejścia w życie kodeksu pracy nastąpiła zmiana w zakresie świadczeń przysługujących pracownikowi za okres niezdolności do pracy w związku z chorobą.
Zniesiony został obowiązujący w tym zakresie dualizm wypłacanych świadczeń. Przyjęto, że co do zasady pracownicy w okresie niezdolności do pracy wskutek choroby uprawnieni są wyłącznie do zasiłku chorobowego. Jednocześnie utrzymano w mocy uregulowania zapewniające szczególnym kategoriom zatrudnionych prawo do wynagrodzenia za pracę za ten czas. Zasada wypłaty wynagrodzenia jedynie za pracę faktycznie wykonaną nie była
211 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań Dz.
U. nr 82, poz. 598 ze zm., dalej jako „k. z.”.
212 Dz. U. nr 82, poz. 599, dalej jako „przepisy wprowadzające k. z.”.
stosowana konsekwentnie i w odniesieniu do wszystkich pracowników213. Podkreślano jednak wyjątkowy charakter regulacji zapewniających zachowanie prawa do wynagrodzenia w okresie nieświadczenia pracy z powodu niezdolności do pracy i ich ograniczenie do stosunków służbowych214.
Pierwotnie w świetle art. 92 k. p. ryzykiem niezdolności do pracy obciążano w całości fundusze publiczne, tj. Fundusz Ubezpieczenia Chorobowego. Zgodnie z tym przepisem za czas nieobecności w pracy z powodu: 1) niezdolności do pracy wskutek choroby, 2) odosobnienia w związku z chorobą zakaźną pracownikowi przysługiwał zasiłek na zasadach określonych w odrębnych przepisach215. Ustawodawca odsyłał więc w zakresie świadczeń za ten okres do przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. W związku z tym w okresie od 1 stycznia 1975 r. do 28 lutego 1995 r. osoby objęte ubezpieczeniem chorobowym ze wszystkich tytułów ubezpieczenia, w tym pracownicy w okresach niezdolności do pracy z powodu choroby otrzymywali wyłącznie świadczenia z ubezpieczenia chorobowego, przede wszystkim zasiłek chorobowy. Ryzykiem niezdolności do pracy z powodu choroby został w całości obciążony organ ubezpieczeniowy.
Instytucja wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wprowadzona została do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 3 lutego 1995 r.216 z mocą obowiązującą od 1 marca 1995 r. Wynikało to ze zmian na rynku pracy i doprowadziło do tego, że na pracodawców została przeniesiona część kosztów niezdolności pracownika do pracy w postaci wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy217. Tym samym doszło do obciążenia pracodawcy częścią ryzyka czasowej niezdolności pracownika do pracy218.
Ta regulacja prawna, miała zastosowanie wyłącznie do osób pozostających w stosunku pracy na podstawie umowy o pracę, tj. pracowników których stosunek pracy był uregulowany przepisami kodeksu pracy219. W stosunku do osób, których stosunek pracy był uregulowany odrębnymi przepisami konstrukcja wynagrodzenia chorobowego miała zastosowanie tylko jeśli przepisy odrębne nie zawierały szczególnego uregulowania220.
213 I. Jędrasik-Jankowska, Zasiłek chorobowy …, s. 74
214 J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego …, s. 199.
215 A. Napiórkowska, Wynagrodzenie za pracę …, s. 198
216 Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz zmianie ustawy – Kodeks pracy, Dz. U. nr 16, poz. 77, dalej jako „ustawa z dnia 3 lutego 1995 r.”
217 M. Olszewska, Kierunki zmian ubezpieczenia chorobowego [w:] Ewolucja Ubezpieczeń …, s. 107.
218 A. Napiórkowska, Wynagrodzenie za pracę …, s. 177.
219 I. Jędrasik-Jankowska, Nowe uregulowania …, s. 29.
220 Ibidem, s. 31.
Stosownie do przepisu art. 92 k. p. w brzmieniu nadanym powyższym aktem prawnym za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek: 1) choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną - trwającej łącznie do 35 dni w ciągu roku kalendarzowego - pracownik zachowywał prawo do 80% wynagrodzenia, chyba że w danym zakładzie pracy wprowadzono wyższe wynagrodzenie z tego tytułu, 2) wypadku przy pracy, wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo choroby zawodowej lub choroby przypadającej w okresie ciąży - w okresie wskazanym w pkt 1 - pracownik zachowywał prawo do 100%
wynagrodzenia. Wynagrodzenie to obliczane było według zasad obowiązujących przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego i wypłacane za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy (art. 92 §2 k. p.). W myśl art. 92 §3 pkt. 2 k. p.
nie przysługiwało w przypadkach, w których pracownik nie miał prawa do zasiłku chorobowego. Natomiast za czas niezdolności do pracy trwającej łącznie dłużej niż 35 dni w ciągu roku kalendarzowego, pracownikowi przysługiwał zasiłek chorobowy na zasadach określonych w odrębnych przepisach (art. 92 §4 k. p.). Przez okres 35 dni w roku kalendarzowym ryzyko niezdolności do pracy pracownika ponosił więc pracodawca. W przypadku dalszego utrzymywania się niezdolności do pracy osobie pozostającej w zatrudnieniu pracowniczym przysługiwał zasiłek chorobowy na zasadach określonych w ustawie z dnia 17 grudnia 1974 r. Ustawodawca zrezygnował więc z koncepcji obciążenia ryzykiem czasowej niezdolności do pracy wyłącznie instytucji ubezpieczeniowej. Ciężar tego zdarzenia losowego został rozłożony pomiędzy podmiot gromadzący składki na ubezpieczenie chorobowe i podmiot czerpiący korzyści z pracy ubezpieczonych. Rozkład tej kategorii obciążeń nie był jednak równy.
Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy, nazywane też wynagrodzeniem chorobowym lub gwarancyjnym wypłacane miało być od 1 marca 1995 r. przez pracodawców zatrudniających powyżej 5 pracowników221. Nie miało przy tym znaczenia, czy był to zakład pracy uspołeczniony, czy nieuspołeczniony. W związku z tym uległa pogorszeniu sytuacja tych ostatnich pracodawców, którzy zaczęli partycypować w ryzyku niezdolności do pracy pracowników finansowanym wcześniej przez ZUS222.
W konsekwencji powyższej nowelizacji kodeksu pracy zmienił się też charakter wypłacanych pracownikom w związku z niezdolnością do pracy świadczeń
221 A. Napiórkowska, Wynagrodzenie za pracę …, s. 198.
222 M. Paluszkiewicz, Uwagi na temat udziału pracodawcy w ryzyku niezdolności pracownika do pracy wskutek choroby [w:] 40 lat Kodeksu pracy, pod red. M. A. Mielczarka i Z. Górala, Warszawa 2015, s. 230.
ubezpieczeniowych na wynikające ze stosunku pracy223. Wśród przedstawicieli doktryny pojawiły się głosy, że świadczenie to utraciło charakter rekompensaty za utracone wskutek niemożności świadczenia pracy wynagrodzenie224. Wskazywano, że miało charakter świadczenia gwarancyjnego225. Pojawiły się nawet głosy, że z uwagi na przeważającą liczbę przypadków krótkotrwałej niezdolności do pracy, wprowadzona konstrukcja wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy faktycznie wyłączyła w stosunku do pracowników instytucję ubezpieczenia chorobowego226.
Przepis art. 92 k. p. był kilkakrotnie nowelizowany. Zakres wprowadzanych zmian nie dotyczył jednak konstrukcji utraty prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy.
Skrócenie okresu wypłaty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy przez pracodawców do 33 dni w roku kalendarzowym nie wpłynęło zasadniczo na ich sytuację ekonomiczną. Także z punktu widzenia kosztów pracy miało marginalne znaczenie227.
W okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 1 stycznia 2004 r. poziom partycypacji pracodawców w ryzyku niezdolności do pracy pracownika był ograniczony w przypadkach krótkotrwałej niezdolności do pracy. Pozbawiono pracownika prawa do wynagrodzenia chorobowego za pierwszy dzień każdej niezdolności do pracy nieprzekraczającej sześciu dni228. Od tej zasady odstąpiono w ustawie z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw229 wskutek uchylenia art. 92 §11 k. p.
Duże zmiany w zakresie wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wprowadziła ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw230. W jej wyniku skróceniu do 14 dni w roku kalendarzowym uległ okres pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy przez pracowników, którzy ukończyli 50 rok życia (art. 92 §1 pkt 1 k. p.). Po tym okresie nabywają oni prawo do zasiłku chorobowego. Zmodyfikowany okres przysługiwania prawa do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy dotyczył jednak niezdolności do pracy przypadającej po roku kalendarzowym, w którym pracownik ukończył 50 rok życia.
Rozwiązanie to dotyczyło więc starszych wiekiem pracowników, bardziej narażonych na
223 I. Jędrasik-Jankowska, Nowe uregulowania …, s. 29.
224 M. Paluszkiewicz, Uwagi na temat …, s. 229.
225 M. Rafacz-Krzyżanowska, Wynagrodzenie za pracę za czas choroby pracownika, PiZS nr 12/1995, s.
40.
226 J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia …, s. 199.
227 M. Olszewska, Kierunki zmian ubezpieczenia chorobowego [w:] Ewolucja Ubezpieczeń …, s. 108
228 M. Paluszkiewicz, Uwagi na temat …, s. 233.
229 Dz. U. nr 213, poz. 2081, dalej jako „ustawa z dnia 14 listopada 2003 r.”.
230 Dz. U. nr 6, poz. 33, dalej jako „ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r.”.
ryzyko niezdolności do pracy231. Nowelizacje wprowadzone ustawami z dnia 14 listopada 2003 r. i 19 grudnia 2008 r. należy ocenić pozytywnie z uwagi na to, że doprowadziły do jej dostosowania do potrzeb zmieniającej się rzeczywistości. Ciężar ryzyka losowego niezdolności do pracy pracownika został rozłożony na dwie strony stosunku pracy, tj.
pracodawcę, który czerpie korzyści z pracy osoby fizycznej oraz pracownika, z którego środków finansowana jest składka na ubezpieczenie chorobowe (art. 16 ust. 2 ustawy systemowej). Szczególne znaczenie z punktu widzenia pracodawców miała nowelizacja dotycząca pracowników, którzy ukończyli 50 rok życia i z racji wieku są szczególnie narażeni na ryzyko niezdolności do pracy związane z chorobą. Ograniczenie okresu pobierania przez nich wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy stanowi realną zachętę dla pracodawców do zatrudniania osób z tej grupy wiekowej232.