Warianty językowe imion

Mimo iż księgi cechowe nie stanowiły tak oficjalnego typu dokumentu jak różnego rodzaju akta miejskie, poświadczone w nich imiona złotników (także uczniów i czeladników) zachowują raczej oficjalny charakter, występują w podstawowych formach i pełnych postaciach. Nie cechują się dużym stopniem wariantywności morfologicznej na gruncie polskim. Obok dominujących form podstawowych, stanowiących 50% całego zasobu, takich jak: Abraham, Adam, Aleksander, Andrzej, Bartłomiej, Benedykt, Błażej, Daniel, Dawid, Erazm, Filip, Florian, Franciszek, Hiacynt, Ignacy, Jakub, Jan, Jerzy, Jordan, Józef, Karol, Kasper, Konrad, Krzysztof, Ludwik, Łukasz, Marcin, Michał, Mikołaj, Paweł, Samuel, Sebastian, Tobiasz, Tomasz, Walenty, Wincent, Wojciech, Zachariasz, Zygmunt wystąpiły nieliczne formy skrócone imion: Aleksy, Andrys(z), August, Andrzy, Jędrzy, Kasp, Maci, Macy, Macz, stanowiące zaledwie 9% zbioru imion, a także formy wariantywne, stanowiące kolejne 7% zbioru takie jak: Jacenty, Jędrzej, Malcher, Melcher, Nikel. Wariantywność imion złotników przejawia się jednak w największym stopniu w repertuarze imion w różnym stopniu zniemczonych pod względem morfologicznym lub przybierających całą ekwiwalentną postać: Andreas, Albert, Endris, Foltyn, Greg, Greger, Hans, Jerge, Jurga, Lorenc, Lucas, Martin, Mattis, Merten, Paul, Petr, Simon, Stencel, Thomas, Waltyn. Liczą one aż 18% procent zasobu imienniczego. Obok nich dość licznie zaznaczają się także

155 imiona wyraźnie obce, niemieckie, niepodlegające też interferencjom morfologicznym z językiem polskim, stanowiące 16% zbioru, takie jak: Albin, Christian, Beniamin, Gotttlieb, Ferdinand, Friedrich (cztery ostatnie w zestawieniu dwuimiennym jako drugie imiona), Henrich, Johann, Kersten, Otto, Rudolf, Werner, Wilhelm, Wolf, Wolfgang.

Imiona pochodne, mające postać derywatów sufiksalnych, nie tworzą pokaźnej grupy w antroponimii złotników. Ich funkcja jest tożsama z funkcją imion w formie podstawowej. Warianty powstałe w drodze derywacji zostały uformowane za pomocą następujących sufiksów:

-as(z): Andrasz, Niklas (imiona w funkcji protonazwisk identyfikujące złotnika Andrzeja wym. w l. 1497-1533 i złotnika Niklasa wym. w 1519 r., w przypadku pierwszego forma Andrasz jest jednym z wielu wariantów imienia złotnika, w przypadku drugiego – forma Niklas jest jedyną nazwą służącą identyfikacji),

-el: Bartel (imię pełni funkcję imienia podstawowego, jest jedyną formą identyfikującą złotników Bartla Szemela, wym. w l. 1594-1612 i Bartla Maka, wym. w l. 1597-1614), -er: Greger, Malcher, Melcher (forma Greger bezwyjątkowo identyfikowała złotnika Grzegorza Hofmana wym. w l. 1559-1593; imiona Malcher i Melcher były współfunkcyjne w licznych modelach identyfikacyjnych złotnika Melchra Hinsla, złotnik tylko jeden raz został zapisany z użyciem formy podstawowej Melchior – w przeciwieństwie do syna złotnika Jana Lemana – Melchiora, identyfikowanego tylko za pomocą formy podstawowej imienia – dwa poświadczenia w źródłach),

-es(z): Hanesz, Mates, Nikles (forma Hanesz stanowi jednostkowy wariant inwariantu Hans, imienia-protonazwiska identyfikującego jednego z najwcześniej poświadczonych złotników; imię Nikles jest dominującym wariantem w identyfikacji Mikołaja Margwarta wym. w l. 1599-1562, poświadczonym dwukrotnie obok jednostkowego zapisu Mikołaj),

-is(z), -ys(z): Andris(z), Andrys(z), Endris(z), Endrys(z), Matisz/Matys (w identyfikacjach złotnika Andrzeja Goździa, wym. w l. 1545-1552, warianty sufiksalne Andris/Andrisz są jedynymi formami imienia złotnika, w identyfikacjach złotnika Andrzeja Toruńskiego, wym. w l. 1570-1575, sufiksalna postać imienia:

Andrisz, Endris, Andris jest dominująca, zaś w przypadku złotnika Andrzeja, wym.

w l. 1497-1533, forma Andrysz jest jednym z współfunkcyjnych wariantów imienia

156 Andrzej w modelach identyfikacyjnych; identyfikacje złotnika Matysa, wym. w l. 1493-1503, również najczęściej przybierają postać Matys, Mathisz, Mattis – są dominującymi sposobami nominacji obok rzadszych wariantów Mates, Matesz),

-osz: Bartosz (imię pełni funkcję imienia podstawowego, występuje w identyfikacjach złotników Bartosza Tobeckiego wym. w l. 1556-1559 i Bartosza Żołny wym. w l. 1559-1596; jedyną sytuację, w której imię Bartosz funkcjonuje jako wariant imienia Bartłomiej poświadczają dwie identyfikacje ucznia Bartosza/Bartłomieja Hempla, w których imion użyto zamiennie),

-us: Hanus (jest współfunkcyjnym wariantem imienia Hans, identyfikującego w równej mierze co wariant Hanus złotnika Jana Margwarta, wym. w l. 1529-1558 oraz współfunkcyjnym wariantem w modelach identyfikacyjnych złotnika Jana Henryka Paliofolusa, wym. w l. 1639-1655, w których warianty Han(u)s i Jan poświadczone zostały w tej samej liczbie; zupełnie inaczej wygląda repartycja form wariantywnych w identyfikacjach znanego złotnika Jana Dilla wym. w l. 1612-1650, zapisanego w księgach aż pięćdziesięciopięciokrotnie przy użyciu imienia Hanus i tylko szesnastokrotnie przy użyciu imienia Jan – w przeciwieństwie do identyfikacji mistrza Jana Werenhaidy [I] notowanego niemal wyłącznie za pomocą imienia Jan – dwadzieścia siedem razy – a tylko dwukrotnie poświadczonego wariantem Hanus).

Tradycja wymienionych sufiksów jest bardzo długa w polskiej antroponimii. Notuje je Maria Malec w pracy Imiona chrześcijańskie w średniowiecznej Polsce, podając daty roczne pierwszych poświadczeń: Andrasz 1412, Niklasz 1353, Bartel 1428, Greger 1454, Malcher 1442, Melcher 1476, Hanesz 1404, Matesz 1344, Matysz 1336, Andrysz 1336, Bartosz 1216, Hanusz 1366.

Niezwykle rzadkie poświadczenia w zasobie imion złotników mają warianty sufiksalne z podstawowym k: -ik (Andzik – jeden z wariantów imienia Andrzej służących identyfikacji złotnika Andrzeja wym. w l. 1497-1533) oraz -ek (Jurek – pojedynczy wariant w modelach identyfikacyjnych złotnika Jerzego Guldenmarii wym.

w l. 1560-1609; dla Hanuska Dille – jednostkowy wariant w identyfikacjach złotnika Jana Dilla, wym. w l. 1612-1650). Do zjawisk rzadkich należy również dominacja form skróconych bez wykładników dalszej derywacji w stosunku do formy podstawowej imienia – np. złotnik Kasper, wym. w źródłach od 1496 r. w większości poświadczony jest jako Kasp goltsmidt, rzadziej Casper goltsmidt.

157 Zamieszczone powyżej informacje o funkcjonalności wariantów sufiksalnych jasno pokazują, że w większości pełniły one rolę wariantów głównych imion, były niejako imionami podstawowymi, niekiedy niemającymi innych odpowiedników.

Służyły oficjalnej identyfikacji osób. Swoistym wyjątkiem od tej prawidłowości są imiona typu Andrzej, Maciej użyte w funkcji jedynych (bez nazwisk) wykładników identyfikacyjnych złotników poświadczonych w najstarszej księdze cechowej. Cechują się one dużą wariantywnością – np. wspomniany złotnik Andrzej (wym. w l. 1497-1533) był identyfikowany za pomocą wielu współfunkcyjnych wariantów imienia, wśród których znalazły się formy skrócone (Andry, Andzy) i derywowane sufiksalnie na gruncie polskim (Andrysz, Andrasz, Andzik, też od podstaw zniemczonych – Endriss), urabiane również za pomocą sufiksów genetycznie niemieckich (Andresz) czy formy o niedokładnej pisowni (Andze, Andzey, Andzj). Imię Maciej, identyfikujące złotnika wym. w l. 1492-1503, poświadczone jest w kilku wariantach graficzno-morfologicznych, z których dominującą formą jest wariant z sufiksem -is(z)/-ys(z) (Matis/Matys). Formy z suf. -esz (Mates/Matesz) podobnie jak w przypadku wariantów im. Andrzej są rzadsze. Zdaniem Marii Malec tego typu formy zostają przyrównywane na gruncie polskim do derywatów na -esz, choć wywodzą się z form niemieckich (Matesz < Mathhes, Andresz < Andres < Andreas)²⁸¹.

Sprawą wartą podkreślenia jest stosowanie przez złotników form imion z końcówką -y/-i. W materiale poznańskim trudno byłoby upatrywać objaśnienia tych form we wpływach wschodnich, mają one raczej status gwarowy, funkcjonują jako warianty form podstawowych²⁸². Pojawiają się w zapisach imion złotniczych takich jak: Andrzy (Pan Andrzy Abramczik, Andrzy Darmopich, Andrzy Hentz, Andrzy Weidlich), Błaży (Pan Blazy Werebili), Jacenty (Jacenti Piontkowski, Jacenty Piąntkowski), Jendrzy (Gędrzy Abramczik, Jendrzy Weidlih), Macy, Maci (Macy Hentz, Maci Abramczyk, Maci Bydkouski). Zasadniczo nie dominują nad formami podstawowymi – dla porównania: na dwadzieścia siedem identyfikacji złotników noszących nazwisko Andrzej Darmopych (I, II, III) za pomocą imienia w formie

281 Zob. M. Malec, Imiona chrześcijańskie…, s. 76, 184; E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska, Antroponimia Polska na Kresach Południowo-Wschodnich, Warszawa 1998, s. 151; E. Rudnicka-Fira, Imiennictwo krakowian od XVI do XVIII wieku na tle historii i kultury, Kraków 2013, s. 186.

282 Badacze podkreślają, że imiona mające zakończenie –i lub -y mogły być urobione ze starocerkiewnej końcówki -ij i staro-cerkiewno-słowiańskiej końcówki -ii w wyniku ich polonizacji na wzór polskiej odmiany przymiotnikowej lub niedokładnej pisowni wschodniosłowiańskiego zakończenia -ij. Zob.

M. Malec, Imiona chrześcijańskie…, s. 71.

158 Andrzej przypada zaledwie dziesięć identyfikacji za pomocą imienia w formie Andrzy.

Jeśli zaś wziąć pod uwagę wariant imienia z protetyczną jotą, porównanie przynosi podobny wynik – dziewiętnastu identyfikacjom Darmopychów z użyciem imienia Jędrzej towarzyszy tylko dziewięć z użyciem imienia Jędrzy. Relacja formy podstawowej Maciej do formy wariantywnej Maci również kształtuje się na korzyść pierwszej, pięciu identyfikacjom w postaci Maci Henc (Hentz) towarzyszy aż trzydzieści identyfikacji w postaci Maciej Henc (Hentz). Zupełnie odmiennie zaś wygląda proporcja podstawowej i wariantywnej postaci imienia w identyfikacjach złotnika Andrzeja Weidlicha, wym. w l. 1672-1707, poświadczonego w materiale źródłowym aż dziesięciokrotnie za pomocą wariantu imienia Andrzy (i dwukrotnie prejotowanego Jędrzy), występującego obok zaledwie podwójnego zapisu Andrzej, jednostkowego zapisu niemieckiego Andreas i trzykrotnego zapisu wariantów sufiksalnych Andris/Andrys. Podobnie można by rozpatrywać imiona typu przymiotnikowego Błaży i Jacenty, w których końcówka -i/-y ma co prawda inną genezę, jest rezultatem wymowy w łacinie średniowiecznej – pierwsze poświadczone jest wyłącznie w formie skróconej (Blazy Werebili), drugie zaś cechuje się specyficzną wariantywnością. Dominującej postaci z końcówką -y (Jacenty, 16 poświadczeń), ustępują miejsca nieliczne identyfikacje z formą Hiacynt (5 poświadczeń) oraz jednostkowe kontaminacyjne (lub błędnie zapisane) formy: Hiacenty, Jacent.

Niewątpliwie do form na -y/-i należą też imiona Walenty i Wincenty, mające reprezentację w antroponimii złotników poznańskich w identyfikacjach złotników Walentego Bremera (wym. w l. 1550-1587, poświadczonego jednak głównie w wariantach zniemczonych lub łacińskim Valentinus, zob. poniżej), Walentego Margwarta (wym. w l. 1550-1558, w identyfikacji wariant zniemczony Valtin jest również dominujący). Etymologicznie formę Walenty wywodzi się jako formę powstałą w wyniku obcięcia końcowej spółgłoski imienia Walentyn, przez analogię – z kolei – do imion z odmianą przymiotnikową typu Wincenty²⁸³ (w materiale archiwalnym złotnik Wincenty, wym. w l. 1541-1549, identyfikowany był za pomocą imienia poświadczonego w wariancie z odmianą przymiotnikową). Końcówkę -i przybierają też niektóre warianty imienia Bartłomiej w identyfikacjach złotnika Bartłomieja Fredy, wym. w l. 1682-1686. Formy typu Bartlomi, Bartolomi są niemal równie częste jak forma podstawowa imienia Bartolomej (i Bartłomiej).

283 Tamże, s. 89.

159 Księgi złotników poświadczają również nieliczne dzierżawcze przymiotnikowe formy imion z sufiksem -owy, -owa. Wyrażają one relacje rodzinne – najczęściej marytonimiczną (Pani Abrahamowa, Andrysowa, Pani Tobiaszowa), relację ojciec–syn (Abrachowego chlopca Macieia) czy relację mistrz–czeladnik (Wociechow Buczniewicow Towarzisz, Marcinowego Cukieltowego towarzysza), mistrz–uczeń chlopca Pana Tobyaszewego).