Wartości poznawcze sztuki Wiktora Dłużniewskiego

Wyprawa do Ameryki posiada raczej skromne wartości artystyczne.

Zaciążyły na niej zamierzenia autora. Miała być bowiem pamfletem na stosunki łódzkie i równocześnie rozrachunkiem z jego osobistymi wro-gami, o czym zdają się świadczyć dopiski na marginesach, informujące najczęściej, kto i co złego uczynił. Dla nas jednak sztuka W. Dłużniew-skiego jest cenna, ponieważ ukazała prawdziwe oblicze Łodzi. Pełna wigoru i energii zabawa tkaczy jest bodaj jedynym przyjemnym aspektem życia w miasteczku. Takie jednostronne ujęcie koegzystencji mieszkań-ców miasta wynika, oczywiście, z charakteru utworu, niemniej jednak i pozostałym „scenom” nie można odmówić realistycznej prawdy. Pamię-tając o zubożeniu sztuki, będącym skutkiem zamierzeń autora, możemy stwierdzić, że utwór W. Dłużniewskiego obala również, choć niezamie-rzenie, jeden z wariantów mitu „ziemi obiecanej” – mit „spokojnego i dostatniego bytu tkaczy” oraz sam mit „ziemi obiecanej” (szerzej na ten temat w następnym rozdziale) – Łodzi rozdającej dobrobyt i szczęście tym, którzy chcieli się tu szybko i łatwo wzbogacić lub przybyli jedynie w poszukiwaniu spokojnej egzystencji.

darować. On to widać szuka jakiejś łaski u niemieckiej publiki. Nie dosyć, że uczy dbać o zdrowie i nie pozwala ludziom chorować. A co będzie […] z doktorem i apteką, jak tam wszystko będzie zdrowe?” (Dłużn., s. 104).

W sztuce Dłużniewskiego wspomina się również o ogólnych proble-mach miasteczka – o braku pracy, upadku fabryk, zastojach w produkcji, zalewie rynku obcymi produktami i wynikającymi stąd trudnościami z utrzymaniem odpowiedniego poziomu życia. Powodowały one biedę, która rodziła patologie: niewydolność wychowawczą rodziny, wyzwalanie się najniższych instynktów popychających do oszustwa i czynienia zła w pogoni za pieniądzem, a nawet do morderstwa, prostytucji i handlu żywym towarem. Wreszcie – utwór Dłużniewskiego ukazuje problemy zdrowotne mieszkańców miasta. Poza chorobami, na które człowiek narażony jest zawsze, sztuka uświadamia istnienie bezustannego za-grożenia epidemiami, tu konkretnie cholerą, i brak godziwej opieki lekarskiej.

Wyprawa do Ameryki jest dla nas cenna z jeszcze innych powodów.

Zacznijmy od tego, że ukazuje lub wymienia postaci autentyczne z „imie-nia”, jak Jesse, Goehle, Werner, Rainaffe, Tabertloch, Berta, Józef, Gustaw Ekiert, pan Weber i pan Frać, pani Pleciakowska, Forsbergerowa, kupcowa Koprowska. Prezentuje również prawdziwych mieszkańców miasteczka, ukazanych pod „imieniem” zmyślonym, jak Podhalski lub Narwal. Ich charaktery są jednak prawdziwe, nawet jeśli przerysowane. Poza tym w sztuce mamy także wzmianki o innych osobach, których nazwisk nie znamy, a które niewątpliwie odgrywały w miasteczku jakąś rolę, na przykład: „grosfater i straszna grosmuter, żona pana przełożone-go” (Narwala), która „jak jej dzieci chorowali, to posyłała po lekarstwa i po radę” do Podhalskiego, wroga swojego męża, lub Brygisia, która przywiązywała znaczenie do sztambuchowych wpisów: „Brygisia mi wy-rzucała, że kiedy wszyscy koledzy mają w sztambuchu pańskie wiersze, ja tylko nie zasłużyłem sobie na tę łaskę”. Ten aspekt sztuki W. Dłużniew-skiego możemy traktować jako ciekawostkę. I nie chodzi o to, że poza Grohmanami, Scheiblerami czy Geyerami „znamy” innych jeszcze miesz-kańców fabrycznej Łodzi. Dzięki bohaterom sztuki Łódź w końcu ożywa i tętni prawdziwym, a nie fabrycznym, składającym się z cyfr, fabryk lub pałaców, życiem. Wreszcie – takie postaci jak Podhalski, troszcząca się o dzieci żona Narwala lub Brygisia, a nawet sama Berta, która zakochała się w nauczycielu i pokrzyżowała niecne plany brata, świadczą o tym, że w Łodzi mieszkają zwyczajni ludzie, a ich codzienność toczy się utartymi torami troski o najbliższych i zabezpieczenie bytu. Deprawacje, które ukazuje W. Dłużniewski, są natomiast ciemnymi stronami życia, spowo-dowanymi narastającą biedą, a nie cechami dla miasteczka typowymi lub charakterystycznymi.

Poza autentycznymi postaciami pojawiają się również nazwy rzeczy-wistych miejsc: Zgierz, Łowicz, Brzeziny, Radogoszcz, Lućmierz, nieist-niejąca już Wólka, lub nazwa szynku, zapewne – Bawaria, w której

bywają lub którą znają bohaterowie sztuki. Fragmenty utworu potwier-dzają także istnienie w połowie XIX w. wokół miasteczka pól i lasów. Niezamierzenie sztuka zdradza również przedsiębiorczość mieszkańców Łodzi, której „fabryczna” historia liczy zaledwie trzydzieści lat. Wzmianki w utworze potwierdzają, że w ciągu tego czasu wybudowano nie tylko domy i fabryki, ale też szkołę, aptekę, szynki lub karczmy. Poza tym uruchomiono omnibus łączący Łódź ze Zgierzem: „pytał go jakiś tam pan, co to jest za napis na omnibusie”. Zgierz w tym czasie był lepiej rozwinię-ty, nie dziwi więc potrzeba dojazdu do niego. Mieszkańcy Łodzi, jak wynika z treści sztuki, utrzymywali kontakty z mieszkańcami sąsiednich miejscowości, na przykład z dość odległego, jak na ówczesne czasy Łowicza, ale też i sąsiadów ściągały do Łodzi różne potrzeby, o czym świadczą słowa Jessego: „Tego konia pocztowego z Brzezin trzymam już […] cały miesiąc”. Panował więc w miasteczku ożywiony ruch.

Wydarzenia przedstawione w sztuce są oparte na faktach, nawet jeśli czyny przypisane są osobom o innym nazwisku:

fakta prawdziwe, lecz tylko Jesse figuruje pod swoim nazwiskiem. Jego śmierć od trucizny ogłoszona w „Kurierze” w roku 1856, w styczniu. […] akcja sztuki zamienia się – pisze A. Kowalska – w kronikę wypadków łódzkich z lat 1851–1858 – wypadków tendencyjnie dobranych i wykorzystanych dla podkreślenia wrogich nastrojów i złej woli ludzi, z któ-rymi przyszło stykać się Dłużniewskiemu w Łodzi41.

Istotnie, wypada zgodzić się z badaczką – ukazane przez autora wy-darzenia dobrane są tendencyjnie, nie zmienia to jednak faktu, że są one prawdziwe, dzięki czemu znów możemy obcować z tym, co naprawdę miało miejsce, a nie z własnymi wyobrażeniami o Łodzi. Musimy być wszakże świadomi, że mamy do czynienia jedynie z pewnym wycinkiem życia miasta.

Wreszcie – sztuka zdradza nam charakter samego autora. Jakim był człowiekiem? Dlaczego tak źle potoczyły się jego losy w Łodzi? Czy winien temu był tylko jego charakter? Po nakreśleniu cech Podhalskiego i jego antagonistów wydawać by się mogło, że W. Dłużniewski przedstawił w całości nieprawdziwą, a przynajmniej bardzo subiektywną wizję wypadków w mieście. I tak na pewno jest, jeśli chodzi o „prawdę literac-ką” – sztuka jest tendencyjna, nie pozostawia żadnych wątpliwości co do winy i charakterów postaci. Oto z jednej strony mamy nauczyciela Podhalskiego – altruistę i dobroczyńcę ubogich, niosącego pomoc w po-trzebie i nieodmawiającego jej nikomu (nawet rodzinie osobistego wroga), człowieka prawego i bezkompromisowego, niewahającego się stawić czoła ludziom niebezpiecznym, z gruntu złym i nikczemnym, do

tego człowieka wykształconego, o wiedzy sięgającej daleko poza odbyte studia i o szerokich zainteresowaniach, literata, a także pedagoga dbają-cego o wychowanie i przyszłość powierzonych mu uczniów. Jest też w Podhalskim jakieś szlachetne dostojeństwo. Słowem – to postać pozytywna i niezwykle piękna. Z drugiej zaś strony antagonistami pozy-tywnego bohatera są same czarne charaktery: oszust i zbrodniarz Jesse gotowy na każdy, nawet najbardziej haniebny i odrażający czyn, podatni na wpływy wykolejeńcy tęskniący za łatwym zarobkiem i nową „ziemią obiecaną” – Ameryką – Taberloch i Rainaffe, zdemoralizowani młodzi ludzie, jak Józef, syn Narwala, i wreszcie ci, których najmniejszą wadą jest głupota, megalomania i brak szerszych horyzontów myślowych, jak Narwal. Postaci te, nawet jeśli są prawdziwe, to z pewnością mocno przerysowane. W. Dłużniewski kreśląc je, jakby zapomniał, że w literatu-rze mniejsze znaczenie ma prawda literatu-rzeczywista, a większe prawdopodo-bieństwo (znajomość tej zasady udowodnił w Pawle Łodzi Kubowiczu), które czyni wydarzenia literackie realnymi. Nas wszakże znów mniej interesują walory literackie utworu W. Dłużniewskiego, a bardziej praw-da, która znalazła w nim odzwierciedlenie. Zajmijmy się już samym Podhalskim.

Wypadałoby zastanowić się, czy W. Dłużniewski, kreśląc postać nau-czyciela i swoją zarazem, nie upiększył charakteru i osobowości Podhal-skiego lub przynajmniej, czy nie popadł w przesadę, rysując tak świetlanego człowieka. Bo skąd w takim razie brałyby się jego problemy w mias-teczku? Sam wspomina w sztuce, że grożono mu odizolowaniem: „trzeba ogłosić, że wariat i koniecznie zrobić go wariatem”, a na marginesie rękopisu: „Przypadek autora z 1849 i z 1854 r.”. Wydaje się, że W. Dłuż-niewski nie przesadził w niczym, charakteryzując siebie: rzeczywiście był człowiekiem wykształconym i o szerokich zainteresowaniach, nieobce były mu na przykład elementy zielarstwa, higieny lub medycyny, skoro wynalazł, jak twierdził, skuteczny środek na cholerę. Nie możemy również odmówić mu altruizmu i bycia dobroczyńcą ubogich, niosącym bez wyboru pomoc każdemu w potrzebie. Wart uwagi jest również jego sposób postępowania z wychowankami. Człowiek bliski W. Dłużniew-skiemu ideałami nadał mu miano „przyjaciela ludzkości”. Skąd więc problemy tak wspaniałego człowieka? Ich przyczyną były niewątpliwie dwie inne cechy charakteru poety, które zostały nakreślone wcześniej: bezkompromisowość i zasadniczość. Same w sobie, przynajmniej pierw-sza, nie są negatywne, należy je nawet uznać za pozytywne. Rzecz w tym, że W. Dłużniewski hołdował im w nadmiarze: „on wariat, wymyśla […] na kupców i wszystkich nazywa złodziejami” – stwierdza Narwal i dodaje – „[…] oddamy go do aresztu albo do bonifratrów”. Na marginesie sztuki pojawia się notatka: „Pogróżka znowu miała miejsce [w] 1856 r.”.

Nazy-wanie mieszkańców Łodzi złodziejami nie było więc raczej pojedynczą inwektywą, którą można było pominąć.

Czy W. Dłużniewski mógł się w ten sposób wyrażać o niektórych przynajmniej mieszkańcach miasta, skoro był człowiekiem kulturalnym? Mógł i specjalnie się nie krępował ani też nie ukrywał swoich negatyw-nych uczuć, bo był też, jak powiedzieliśmy, człowiekiem zasadniczym i bezkompromisowym, a rzeczy nazywał po imieniu. Kiedy przybył do Łodzi, miał 33 lata, za sobą najpiękniejszy okres życia, obfity w ważkie i wzniosłe wydarzenia, w pełni ukształtowany charakter i zdecydowane poglądy. Był gorącym patriotą, nienawidził pogoni za pieniądzem i bli-chtrem, braku wyższych ideałów, obojętności na dobro ogółu – słowem, tego co widział w okresie warszawskim u polskiej arystokracji42. Odnalazł to wszystko w Łodzi, do tego pomieszane z nędzą moralną zepchniętych na margines ludzi, którym się nie powiodło. Obca mowa i buta (tak odbierał zachowanie tkaczy) hołubionych przez władze niemieckich kolonistów z pewnością nie nastrajały go przychylnie do łódzkiej rzeczy-wistości. Wydaje się też, że W. Dłużniewski był człowiekiem pozbawionym poczucia humoru, które ułatwiałoby mu pożycie w nowym środowisku, a do tego dość ironicznym, z którym niełatwo było wygrać w szermierce słownej:

[…] kiedyśmy z nim jechali do Zgierza, to pytał go jakiś tam pan, co to jest za napis na omnibusie? A on […] odpowiedział […] po polsku: „Dwa razy na dzień do Zgierza z Łodzi Merkur, bóg kupców i złodziei chodzi”. A napisane tylko: „Drei mal des Tages geht Merkur aus Lodz nach Zgierz” (Dłużn., s. 106).

Mimo wszystko jednak starał się wypełniać obowiązki dobrego pa-trioty, pedagoga i obywatela. Nie spotkał się jednak ze zrozumieniem i przychylnością; czuł się niedoceniony i szykanowany43.

Przyczyny niepowodzeń, które spotkały W. Dłużniewskiego w Łodzi, są więc złożone. Zaciążył tu z pewnością jego dość trudny w pożyciu charakter, ale też poglądy i ideały, których nie możemy przecież oceniać negatywnie. W równym stopniu, co i osobowość poety, na okresie łódz-kim W. Dłużniewskiego zaciążyła sama rzeczywistość miasteczka tego okresu – kryzys charakteryzujący się nasilonym bezrobociem, głodem

42 A. Kowalska, Wiktor Dłużniewski…, s. 181–182.

43 J. Tynecki pisze o W. Dłużniewskim jako o człowieku ogarniętym manią prześla-dowczą, który starał się zohydzić środowisko niemieckie w Łodzi (J. Tynecki, Literatura Łodzi do 1918 roku, [w:] Literatura i język Łodzi. Materiały z sesji naukowej w Muzeum Historii Miasta Łodzi zorganizowanej w dniach 18–20 kwietnia 1978, red. Z. Skwar-czyński, Łódź 1978, s. 20). Podobne oceny spotkamy u innych badaczy. Wydaje sie jednak, że zbyt mało wiemy o poecie, by wysnuwać jednoznaczne sądy o jego charakterze.

i chorobami z pewnością w sposób deprawujący wpływał na jego miesz-kańców i zagubił gdzieś ideę uprzemysłowienia tego obszaru, realizowaną wcześniej z takim rozmachem. Pozostała tylko chęć wzbogacenia się, odbierana przez poetę jako żądza i główny cel życia. Nie możemy więc obwiniać tylko poety za konflikty, które rodziła jego osoba, tym bardziej że nie wiemy nic o tym, by był przyczyną problemów w innych miejscach, w których zamieszkał.