Wielowymiarowość i wieloaspektowość procesów urbanizacyjnych procesów urbanizacyjnych

Urbanizacja to proces złożony, wielowymiarowy i wieloaspektowy; aby go prawidło-wo pojmować, niezbędne są wnikliwe studia interdyscyplinarne. Pojęcie to w każdej z nauk zajmujących się osadnictwem ludności (gospodarce przestrzennej, geografii, demografii,

108 Tönnies F., 1975, Wspólnota i społeczeństwo jako typy więzi międzyludzkich, [w:] Elementy teorii socjologicznych.

Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Derczyński W., Jasińska-Kania A., Szacki J., (wybór),

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa [290].

109 Jałowiecki B., Szczepański M. S., 2002, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Scholar, Warszawa [125]; Jałowiecki B., Szczepański M. S., 2002, Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, WSZINS, Tychy [126].

110 Weber M., 1968, Economy and society -an outline of interpretative sociology, Bedminster Press, New York [308].

111 Tönnies F., 1975, Wspólnota i społeczeństwo jako typy więzi międzyludzkich, [w:] Elementy teorii socjologicznych.

Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Derczyński W., Jasińska-Kania A., Szacki J., (wybór),

socjologii) definiowane jest w nieco odmienny sposób. Według Meadowsa i Mizruchiego112

w urbanizacji wyróżnia się trzy jej sposoby:

• urbanizacja jako rozprzestrzenienie się wartości miejskich na tereny wiejskie, • urbanizacja (utożsamianie jej procesów) jako przemieszczanie się ludności ze wsi

do miast,

• urbanizacja jako przemiany wzorów zachowań charakterystycznych dla mieszkań-ców miast.

Zgodnie z definicjami geograficznymi urbanizacja113 to koncentracja ludności na tere-nach, które różnią się od zamieszkiwanych przez ludność wiejską, zwłaszcza poprzez wystę-powanie różnych instytucji i pełnionych funkcji. Inaczej przedstawia się definicja socjolo-giczna, według której urbanizacja wiąże się z istnieniem specyficznego miejskiego stylu ży-cia114. Można wyróżnić cztery podstawowe aspekty procesów urbanizacji115:

• urbanizacja w aspekcie przestrzennym (obejmująca przemiany w sposobach orga-nizacji przestrzeni, zmiany w krajobrazie); w procesach przestrzennych (zarówno miasta jak i wsi) następuje nasycenie elementami infrastruktury i architektury (w mieście detalami i elementami typowymi dla miasta);

• urbanizacja w aspekcie socjologicznym, społecznym wiąże się przede wszystkim z upowszechnianiem miejskiego stylu życia;

• urbanizacja w wymiarze demograficznym to analiza procesów urbanizacyjnych pod kątem demografii danego terenu, która ujmuje zwiększanie się liczby miesz-kańców ośrodków miejskich w wyniku migracji ludności ze wsi do miast oraz wchłanianie nowych obszarów wiejskich, wpływając jednocześnie na rozrastanie się miast;

• urbanizacja w aspekcie ekonomicznym wiąże się przede wszystkim z przemianami w strukturze zawodowej ludności (zwiększanie ilości ludzi zatrudnionych w zawo-dach nierolniczych).

W zagadnieniu urbanizacji dostrzec można zatem dwa rodzaje zjawisk: • zjawiska o charakterze ogólnospołecznym,

• zjawiska o charakterze lokalnym.

W zjawiskach o charakterze ogólnospołecznym w procesie urbanizacji dokonuje się analiz zjawisk lokalnych, w których istotne znaczenie odgrywa „rozprzestrzenianie się” zja-wisk, które uznaje się za miejskie w skali regionu, kraju, Wspólnoty Europejskiej. W procesie urbanizacji wielką rolę odgrywa społeczność lokalna. To ona bezpośrednio wpływa na zjawi-sko upodobniania się wsi do miasta (tak było i jest w przypadku Siechnic), to ona oddziałuje na przemiany w samym mieście. Urbanizacja Siechnic w aspekcie przestrzennym dotyczyła przemian w sposobach organizacji ich przestrzeni, wprowadzenia zmian w krajobrazie. Prze-strzeń uległa przeobrażeniom związanym z pojawieniem się zwłaszcza nowej zabudowy

112 Meadows P., Mizruchi E., 1969, Urbanism, Urbanisation and Change. Comparative Perspectives, London [190].

113 Smailes A.S., 1975, The Definition and Measurment of Urbanisation, [w:] Essays on World Urbanisation, Jones R. (red.), Philip G and Son Ltd, London [263].

114 Reiss A.J., 1964, Urbanisation, [w:] A Dictionary of the Social Sciences, Gould J., Kolb W. (red.), Tavistock Publications, London [232].

115 Ziółkowski J., 1965, Urbanizacja, miasto, osiedle. Studia Socjologiczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

mieszkaniowej wielorodzinnej, a także jednorodzinnej, nowej zabudowy usługowej, produk-cyjnej. Nastąpiło nasycenie elementami infrastruktury technicznej – pełne 100% uzbrojenie techniczne (budowa nowej i modernizacja starej). W zakresie architektury pojawiły się detale i elementy typowe dla miasta (zrewitalizowany budynek gimnazjum gminnego wraz z oto-czeniem, zmodernizowany i rozbudowany budynek szkoły podstawowej wraz z otooto-czeniem, nowo wybudowana hala sportowa przy gimnazjum, nowo wybudowane osiedle wielorodzin-ne i osiedla w trakcie budowy. Urbanizacja Siechnic w aspekcie socjologicznym, społecznym wiąże się przede wszystkim z upowszechnianiem miejskiego stylu życia, który w bardziej szczegółowy sposób opisano w podrozdziale dotyczącym podrozdziale „Model continuum wieś-miasto a koncepcje urbanizacji”, w którym dość szczegółowo omówiono proces prze-chodzenia od wiejskiego do miejskiego stylu życia. Urbanizacja Siechnic w wymiarze demo-graficznym dotyczy zwiększania się liczby mieszkańców w wyniku migracji ludności z oko-licznych wsi i innych miejscowości (w latach 60., 70. i 80. z całej Polski z uwagi na możli-wości pozyskania pracy wraz z mieszkaniem), w ostatnich latach z najbliższej okolicy z uwa-gi na nowe miejsca pracy i rozwój budownictwa mieszkaniowego. Urbanizacja Siechnic w wymiarze demograficznym ma ścisły związek z wchłanianiem pobliskich obszarów wiejskich – wieś Prawocin, wpływając jednocześnie na rozrost tego małego miasta. Urbanizacja Siech-nic w aspekcie ekonomicznym wiąże się przede wszystkim z przemianami w strukturze za-wodowej ludności. Z przeprowadzonych badań wynika, iż nastąpiło odejście od zawodu rol-nika do innych zawodów. Najwięcej siechniczan zajmuje stanowiska pracowników wykwali-fikowanych z wykształceniem średnim i stanowiska urzędnicze. W kolejności to pracownicy niewykwalifikowani. Wśród zjawisk, które powstały i występują w nowo powstałych mia-stach, takich jak Siechnice, a które stanowią istotne ich cechy, wymienić należy pięć najistot-niejszych kategorii urbanizacji wsi116:

• kategoria funkcjonalna, • kategoria społeczno-zawodowa, • kategoria społeczno-kulturowa, • kategoria ekologiczna,

• kategoria formalno-prawna.

Kategoria funkcjonalna urbanizacji zawiera zjawiska powiększania terenów zabudowy mieszkaniowej, powiększania terenów produkcji, usług, w stopniu wykraczającym poza po-trzeby lokalne. Poprzez rozszerzanie elementów funkcjonalnych miasto staje się ośrodkiem oddziaływania i ciążenia dla okolicy. Staje się niejako centrum usługowo-handlowo- -przemysłowym. Radzie Miasta Siechnic bardzo zależy na tym, by ich miasto docelowo funkcję takiego ośrodka pełniło, aby takowe centrum powstało. Kategoria ta obejmuje także zjawiska dotyczące bezpośrednio przekształceń funkcjonalnych przestrzeni oraz przemian przestrzenno-architektonicznych. Kategoria społeczno-zawodowa w procesie urbanizacji określa liczebny wzrost ludności nierolniczej, zatrudnionej w zawodach „funkcjonalnie” miejskich. Według Pietraszka wymiar społeczny urbanizacji winien obejmować „…istotne

osobliwości miejskiego stylu życia…”117.

Po uzyskaniu praw miejskich przez Siechnice nie bez znaczenia w tej kategorii jest charakter i trwałość więzi i stosunków społecznych, sposobów komunikowania się, sposobów

116 Pietraszek E., 1978, Uwagi o aspektach i wskaźnikach urbanizacji wsi, [w:] Procesy urbanizacji kraju w okresie

XXX-lecia PRL, Turowski J. (red.), Zakład Naukowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, Wrocław [214]. 117 Ibidem

spędzania wolnego czasu, wykształconych i utrwalonych we wsi Siechnice. Wymierność urbanizacji w kategorii społeczno-kulturowej nie jest prosta, wręcz problematyczna. Katego-ria ekologiczna obejmuje zjawiska dotyczące zagadnień ekologicznych, ściśle wiążących się z problematyką środowiska naturalnego, przyrodniczego, jego degradacją i ochroną (patrz elektrociepłownia, hałda po hucie). Odrębnym zagadnieniem jest nadto ekologia społeczna, koncentrująca się na zależnościach między człowiekiem a jego otoczeniem – środowiskiem materialnym. Bardzo ważne są w niej wzajemne związki między ludźmi, rozmieszczenie w przestrzeni różnych form działalności społecznej w zróżnicowanych warunkach środowisko-wych, struktura organizacji środowiska. Dotychczasowe opracowania z zakresu ekologii spo-łecznej dotyczą przede wszystkim miast. Obejmują one całe układy osadnicze (np. gminy). Ważne są w nich takie zjawiska społeczne, jak: charakter więzi lokalnych i stosunek do miej-sca zamieszkania, treści nadawane przestrzeni przez mieszkańców miasta, sposoby organiza-cji jego przestrzeni i przestrzeni bezpośrednio sąsiadującej. Istotnym elementem urbanizaorganiza-cji jest jej „natężenie”118. Ciok w badaniach swoich uzyskał wskaźniki aspektu społecznego urbanizacji, analizując:

• ilość placówek usługowych/1000 mieszkańców, • ilość abonentów TV/1000 mieszkańców, • ilość punktów sprzedaży detalicznej na 10 km², • ilość telefonów na 1 km².

Wskaźniki te obrazują szeroko rozumianą jakość życia.

Reasumując przedstawioną problematykę można stwierdzić, iż istnieje wielowar-stwowy szablon wyjaśniania procesów nabywania funkcji o charakterze miejskim. Czynniki miastotwórcze ukierunkowują charakter rozwoju miejscowości. Tworzą podstawę (funda-ment) do zaistnienia procesów urbanizacyjnych. W Polsce w XIX i XX wieku podstawowym czynnikiem miastotwórczym był przemysł i industrializacja. Oprócz nich do ważnych czyn-ników miastotwórczych zaliczamy także:

• budownictwo mieszkaniowe, • rozwój infrastruktury technicznej, • rozwój handlu i gastronomii, • szkolnictwo,

• rozwój turystyki,

• rozwój funkcji oświatowo-naukowych miasta.

Do przemian społecznych, do przekształcenia Siechnic ze wsi w miasto, doszło przede wszystkim w wyniku rozwoju przemysłu, usług, wyposażenia miejscowości w pełną infra-strukturę techniczną, rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Wraz z rozwojem przemysłu (dzięki któremu miejscowość stała się ważnym ośrodkiem o charakterze lokalnego centrum w pasie pomiędzy dwiema aglomeracjami miejskimi: Wrocławiem i Oławą) wzrastała liczba mieszkańców, powodująca zmiany przestrzenno-urbanizacyjne. Zmiany te wpłynęły także na przemiany w obyczajowości i sposobie życia ludności. Intensywny rozwój przemysłu spowo-dował przede wszystkim zmiany w strukturze społeczno-zawodowej, zwłaszcza rezygnację ludności z zawodów typowo rolniczych (obecnie w całych Siechnicach funkcjonują tylko

118 Ciok S., 1992, Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia, [w:] Miasta polskie w procesie przemian. Studia

nad Wrocławiem i Oleśnicą, Misiak W. (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław

2 gospodarstwa rolne-indywidualne). Stwierdzić można, iż proces urbanizacji Siechnic jest funkcją industrializacji, stanowiącą główny czynnik miastotwórczy.

Tylko w województwie dolnośląskim, zwłaszcza w ostatnich latach, wymienić można kilka miejscowości, które w oparciu o ww. czynniki miastotwórcze przekształciły się w pełne społeczności miejskie, np.: Jelcz-Laskowice (1987 r.), Prusice (2000 r.), Olszyna (2005 r.). Pochodna ww. czynników miastotwórczych to m.in.: przyrost ludności, pojawienie się infra-struktury społecznej (wpływającej bezpośrednio na rozwój „miejskiej” jakości życia), wzrost znaczenia miejscowości, pojawienie się oprócz funkcji lokalnych ponadlokalnych, przeobra-żenia krajobrazowe, przemiany w sposobie życia. Wszystkie te procesy należą do wielowy-miarowych i wieloaspektowych procesów decydujących o urbanizacji danej miejscowości. Z urbanistycznego punktu widzenia urbanizacja miejscowości może być m.in. funkcją indu-strializacji. Tak właśnie było w przypadku wsi Siechnice, w której zwłaszcza w latach 80. nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu. Spowodował on imigrację ludności i osiedlanie się w pobliżu miejsc pracy. Gwałtownie wzrosła liczba ludności o prawie 40% (w porównaniu z 1978 rokiem). Powstał w Siechnicach duży rynek pracy, będący efektem industrializacji i zmian demograficznych. Wszystkie te elementy wpłynęły na przemiany w strukturze spo-łecznej wsi, na przeobrażenia przestrzenno-krajobrazowe, na zmiany stylów i jakości życia, które zaliczyć można do czynników miastotwórczych opisujących procesy urbanizacji wsi. W celu dokładniejszego poznania procesów (za Błaszczykiem M.119) należałoby przeprowa-dzić ich analizę, uwzględniając cztery podstawowe wymiary: przestrzenny, funkcjonalny, zawodowy, społeczno-kulturowy.