Marzena Gibczy ska 1, Edward Meller 2, Sławomir Stankowski 3, Agnieszka Prokopowicz 1
1 Katedra Chemii Ogólnej i Ekologicznej,
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Szczecin
2 Katedra Gleboznawstwa, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Szczecin
3 Katedra Agronomii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Szczecin
Wst p
Popiół z w gla brunatnego jest specyficznym materiałem, którego pozytywne cechy fizykochemiczne i chemiczne nale y umiej tnie wykorzystywa . Jednym ze sposobów zagospodarowania popiołów lotnych powstaj cych podczas spalania w gla brunatnego, jest ich zastosowanie rolnicze. Pod wzgl dem zawarto ci pierwiastki wyst puj ce w popiele dzielimy na: pierwiastki matrycy, pierwiastki główne oraz ladowe. Pierwiastki matrycy w przypadku popiołów lotnych powstaj cych w elektrowniach nale cych do Zespołu Elektrowni P tnów-Adamów-Konin S.A. to:
krzemionka, tlenek glinu i tlenki elaza [MATUSEWICZ, JANOWICZ 1993]. Popioły mog za-wiera podwy szone zawarto ci metali ci kich, ale ich wymywanie z popiołów mo e by trudne, poniewa pierwiastki te unieruchomionie s w matrycy glinowo-krzemianowej. Znacz ca zawarto form fosforu rozpuszczalnych w HF wskazuje, e mog to by zwi zki o budowie zbli onej do hydroksyapatytu oraz poł czenia fosforanów z glinem i elazem [Ł CZNY 1983]. W szeregu krajów prowadzone s badania dotycz ce rolniczego wykorzystania popiołów [KRUGER 2003; YOSHIAKI, KAZUO
2003]. Prowadzone w Polsce badania dotyczyły głównie przydatno ci popiołów z w gla brunatnego do odkwaszania gleb mineralnych [GILEWSKA, PRZYBYŁA 2001; SIUTA 2001].
Zmiany odczynu maj zasadniczy wpływ na uruchamianie lub retrogradacj w glebie wielu składników pokarmowych potrzebnych ro linom. W zwi zku z tym uzasadnione jest prowadzenie bada , odno nie wpływu popiołów lotnych na skład chemiczny gleb mineralnych oraz dost pno ich dla ro lin.
Celem przeprowadzonych bada była ocena przydatno ci popiołów z w gla brunatnego powstaj cych w Zespole Elektrowni P tnów-Adamów-Konin do celów rolniczych. Przedmiot bada stanowiła ocena wpływu popiołów lotnych wprowadzonych do gleby lekkiej na jej skład chemiczny, tj. zawarto : wymiennych form elaza, wapnia, magnezu i sodu oraz przyswajalnego fosforu i potasu.
Materiał i metody Warunki prowadzenie do wiadczenia polowego
M. Gibczy ska i inni 64
Do wiadczenie polowe przeprowadzono w latach 2004-2006 na terenie RSD w Lipniku na glebie lekkiej (kompleks ytni dobry). Do wiadczenie zało ono metod bloków kompletnie zrandomizowanych. Powierzchnia poletek do zbioru wynosiła 22 m2. Schemat bada obejmował 7 wariantów nawozowych (kontrolny, wapno tlenkowe - CaO, wapno dolomitowe - CaCO3MgCO3, popiół z I strefy, popiół z II strefy, popiół z III strefy elektrofiltrów oraz mieszanina popiołów z trzech stref elektrofiltrów). Nawozy wapniowe i popioły zastosowano w dawce odpowiadaj cej 1,0 kwasowo ci hydrolitycznej gleby. Dawki poszczególnych nawozów wapniowych ustalono uwzgl dniaj c w nich zawarto tlenków wapnia i magnezu.
W pierwszym roku do wiadczenia (2004) uprawiano pszen yto jare, stosuj c nawo enie w ilo ci P - 17,5; K - 50; S - 6 kg ha-1. Nawo enie azotem zastosowano w wysoko ci 90 kg N ha-1 (50 + 40) w formie saletry amonowej (34% N).
W drugim roku (2005) uprawiano rzepak jary, stosuj c nawo enie NPK w ilo ci:
N - 130 (30 + 60 + 40); P - 42; K - 120; Mg - 14; S - 40 kg ha-1.
W trzecim roku bada (2006) uprawiano pszen yto ozime. Przed siewem zastosowano 300 kg ha-1 Polifoski Max, z któr wniesiono: N - 15; P - 21; K - 60; Mg - 7,2; S - 12 kg ha-1 oraz 50 kg ha-1 saletry amonowej (34% N) po siewie pszen yta.
Wiosn , w chwili ruszenia wegetacji i na pocz tku strzelania w d bło, zastosowano 68 i 51 kg N ha-1 w formie saletry amonowej.
Corocznie, po zbiorze uprawianej ro liny, z ka dego poletka pobrano zbiorcze próbki glebowe z gł boko ci 0-25 cm. Badany czynnik stanowiły warianty nawozowe.
Wyniki bada wła ciwo ci fizykochemicznych gleby opracowano statystycznie metod analizy wariancji, a porównanie wielokrotne rednich przeprowadzono w oparciu o procedur Tukeya, przy = 0,05. Współczynniki korelacji obliczono posługuj c si programem Statistica 7.1.
Metody analiz gleby
Odczyn badanych próbek gleby (pHKCl) oznaczono potencjometrycznie [PN-ISO 10390/1997]. Formy przyswajalne fosforu i potasu w glebie oznaczono metod Egnera-Riehma [PN-R-04023: 1996]. Zawarto wymiennych form elaza w glebie oznaczono stosuj c ekstrakcj jedno molowym roztworem kwasu chlorowodorowego. Zawarto wymiennych form wapnia, magnezu i sodu w glebie okre lono stosuj c ekstrakcj 1 molowym roztworem octanu amonu [OSTROWS KA i in. 1991]. Ilo w próbkach: potasu, wapnia, magnezu, sodu i elaza oznaczono przy u yciu spektrometru absorpcji atomowej (SOLAAR AAS firmy Thermo Elemental).
Charakterystyka popiołu z w gla brunatnego
Zawarto ogólna wapnia i magnezu w wysokowapniowym popiele z w gla brunatnego powstaj cym w Elektrowniach Zespołu P tnów-Adamów-Konin S.A. była zale na od strefy lokalizacji elektrofiltrów i najwi ksz zawarto obu składników stwierdzono w III strefie (tab. 1). Zawarto potasu w popiele z poszczególnych stref była podobna (tab. 1). Odczyn zastosowanych popiołów lotnych oznaczony jako pH w H2O wahał si w granicach od 11 do 13.
Tabela 1; Table 1 Zawarto wapnia, magnezu i potasu w popiele z w gla brunatnego
The content of calcium, magnesium and potassium in brown coal ash
Strefy elektrofiltrów; Ash fraction Wap Magnez Potas
WPŁYW POPIOŁÓW Z W GLA BRUNATNEGO ... 65 Calcium Magnesium Potassium
% Popiół z I strefy elektrofiltrów
Ash from I electrofilter zone
20,9 3,38 0,03
Popiół z II strefy elektrofiltrów Ash from II electrofilter zone
23,0 3,61 0,04
Popiół z III strefy elektrofiltrów Ash from III electrofilter zone
24,3 3,75 0,04
Mieszanina popiołów z trzech stref Mixture of ashes from three zones
23,1 3,75 0,04
Wyniki i dyskusja Odczyn gleby
Stosuj c do oznaczenia odczynu gleby roztwór KCl o st eniu 1,0 mol dm-3 w pierwszym roku do wiadczenia, otrzymano wyniki pH od 5,06 do 6,30 (tab. 2).
Tabela 2; Table 2 Odczyn gleby z do wiadczenia - pHKCl
The soil from the experiment reaction - pHKCl
Warianty nawozowe Fertilizing variants
pHKC l
lata; years 2004 2005 2006
Kont rola; Control 5,06 5,41 5,40
CaCO3MgCO3 5,57 5,35 5,17
CaO 6,30 6,18 6,12
Popiół z I strefy elektrofiltrów; Ash from I electrofilter zone 6,28 6,14 6,06 Popiół z II strefy elektrofiltrów; Ash from II electrofilter zone 5,89 5,51 5,84 Popiół z III strefy elektrofiltrów; Ash from III electrofilter zone 6,19 6,18 6,26 Mieszanina popiołów z trzech stref; Mixture of ashes from three zones 5,97 6,07 6,27
NIR0,0 5; LSD0.05 0,320 0,219 0,390
W roku 2004 w glebie z obiektów gdzie zastosowano nawozy wapniowe uzyskano istotny wzrost warto ci pH, w porównaniu z danymi dla obiektu kontrolnego.
Najmniejszy wzrost pH w 1 M KCl otrzymano pod wpływem nawo enia dolomitem (o 0,51 jednostki), za pozostałe nawozy znacznie zwi kszyły warto pH (od 0,83 do 1,24 jednostki). Zmiany odczynu gleby wywołane były obecno ci tlenków wapnia i magnezu zawartych w popiołach w znacznych ilo ciach. W drugim i trzecim roku do wiadczenia zaobserwowano pewn tendencj powtórnego zakwaszenia gleby, przy jednoczesnym braku zmian w glebie z wariantu kontrolnego.
Zawarto wapnia i magnezu wymiennego w glebie
W pierwszym roku bada zawarto wapnia wymiennego w glebie z wariantu kontrolnego wynosiła 434,98 mg Ca kg-1 gleby, za magnezu 24,46 mg Mg kg-1 gleby
M. Gibczy ska i inni 66
(tab. 3).
Tabela 3; Table 3 Zawarto wapnia i magnezu wymiennego w glebie
Exchangeable calcium and magnesium content in soil Warianty nawozowe
Fertilizing variants
Wap wymienny Exchangeable calcium
Magnez wymienny Exchangeable magnesium mg Ca kg- 1 gleby; soil mg Mg kg-1 gleby; soil
lata; years lata; years
2004 2005 2006 2004 2005 2006
Kont rola; Control 434,98 392,49 290,69 24,46 25,61 20,02
CaCO3MgCO3 506,59 481,55 373,65 38,89 35,48 36,92
CaO 559,87 441,73 422,75 28,16 25,28 17,20
Popiół z I strefy elektrofiltrów Ash from I electrofilter zone
629,24 485,03 475,34 70,42 42,97 41,40
Popiół z II strefy elektrofiltrów Ash from II electrofilter zone
556,09 451,80 302,80 62,83 46,57 34,90
Popiół z III strefy elektrofiltrów Ash from III electrofilter zone
599,08 509,46 427,53 66,00 47,30 41,38
Mieszanina popiołów Mixture of ashes
584,43 490,59 418,86 73,07 46,71 43,49
NIR0,0 5; LSD0.05 63,10 r.n; n..s. r.n.; n.s. 20,59 20,24 14,76
Wapnowanie, jak i zastosowanie poszczególnych frakcji popiołów, w sposób istotny wzbogaciło gleb w wap i magnez wymienny. Dodanie popiołu z I strefy elektrofiltrów spowodowało najwi kszy wzrost zawarto ci wapnia wymiennego, który w porównaniu, z gleb z obiektu kontrolnego wynosił 194,27 mg Ca kg-1 gleby.
Wysoka zawarto wapnia wymiennego utrzymywała si tak e przez nast pne lata do wiadczenia. Najwy sze ilo ci magnezu wymiennego w glebie odnotowano po zastosowaniu mieszaniny popiołów i wynosiły one kolejno: w 2004 roku - 73,07, 2005 roku - 46,71 i w 2006 roku - 43,49 mg Mg kg-1 gleby.
Najmniejszy efekt nawo enia wzgl dem magnezu odnotowano w stosunku do wapna tlenkowego. W kolejnych latach do wiadczenia zawarto wapnia, jak i magnezu wymiennego obni yła si , pozostaj c jednak wy sza ni w glebie z wariantu kontrol-nego. Jedynie zawarto magnezu wymiennego w glebie z obiektu z CaO była mniejsza ni w glebie z obiektu kontrolnego.
Zawarto sodu i elaza wymiennego w glebie
Gleba z obiektu kontrolnego do wiadczenia charakteryzowała si naturaln zawarto ci sodu wymiennego w ilo ci 3,52 mg Na kg-1 gleby (tab. 4). Wapnowanie, jak i zastosowanie wysokowapniowych popiołów z w gla brunatnego, nie spo-wodowało istotnych zmian ilo ci sodu wymiennego w glebie. Zawarto ci sodu wymiennego w kolejnych latach były zawsze zbli one do danych charakteryzuj cych gleb z obiektu kontrolnego.
W roku 2004 zawarto elaza wymiennego w glebie z do wiadczenia wahała si od 777,99 do 804,91 mg Fe kg-1 gleby (tab. 4). W pierwszym roku bada nawo enie popiołami lotnymi, jak i nawozami wapniowymi, nie spowodowało zmian zawarto ci
WPŁYW POPIOŁÓW Z W GLA BRUNATNEGO ... 67 elaza wymiennego w glebie. W roku 2005 zawarto elaza wymiennego wahała si w granicach od 559,41 do 837,99 mg Fe kg-1 gleby i jak w roku poprzednim poziom elaza w glebie z obiektów nawo onych nie ró nił si istotnie od zawarto ci tego pierwiastka w glebie z wariantu kontrolnego. W roku 2006 odnotowano istotny wzrost ilo ci elaza wymiennego w glebie nawo onej popiołem z I i II strefy oraz w glebie nawo onej mieszanin popiołów (tab. 4). Pewnym wyja nieniem powstałych zale no ci mo e by informacja podana przez NOWOS IELSKIEGO [1974], e wprowadzenie popiołów z w gla brunatnego do gleby powoduje mi dzy innymi lepsz przyswajalno zwi zków elaza, które pod jego wpływem przechodz z postaci trudno przyswajalnej w form przyswajaln .
Tabela 4; Table 4 Zawarto sodu i elaza wymiennego w glebie
Exchangeable sodium and iron content in soil
Zawarto fosforu i potasu przyswajalnego w glebie
W pierwszym roku bada gleba z obiektu kontrolnego zawierała 64,98 mg P kg-1 gleby fosforu przyswajalnego (tab. 5). W wyniku nawo enia gleby kwa nej wysoko-wapniowymi popiołami z w gla brunatnego stwierdzono istotny wzrost ilo ci fosforu przyswajalnego w glebie. Najwi kszy efekt uzyskano po zastosowaniu: popiołów z III strefy elektrofiltrów oraz mieszaniny popiołów, ilo fosforu wzrosła do 90,80 mg P kg-1 gleby. Natomiast po zastosowaniu wapna dolomitowego ilo fosforu przyswajalnego w glebie pozostała na poziomie, jakim charakteryzowała si gleba z obiektu kontrolnego. W kolejnych latach bada (2005 i 2006) odnotowano obni enie si zawarto ci fosforu przyswajalnego w glebie z obiektu kontrolnego, jak i w glebie nawo onej popiołami wysokowapniowymi i nawozami wapniowymi. Jednak przez cały czas trwania do wiadczenia utrzymał si efekt działania wprowadzonego do gleby tlenku wapnia oraz popiołów z w gla brunatnego. Wpływ dodanego do gleby wapna dolomitowego trwał tylko przez dwa pierwsze lata do wiadczenia.
Otrzymane wyniki znajduj potwierdzenie w informacjach przedstawionych przez GAJKA i DNASA [1983], e zawarto przyswajalnego fosforu wzrasta pod wpływem
M. Gibczy ska i inni 68
wapnowania i jeszcze w trzecim roku po zabiegu była istotnie wi ksza ni na obiektach bez wapnowania, oraz pod wpływem zastosowanego popiołu zwi kszała si silniej ni pod wpływem mielonego wapniaka.
Tabela 5; Table 5 Zawarto fosforu i potasu przyswajalnego w glebie
Available phosphorus and potassium content in soil Warianty nawozowe
Fertilizing variants
Fosfor przyswajalny Available phosphorus
Potas przyswajalny Available potassium mg P kg-1 gleby; soil mg K kg- 1 gleby; soil
rok; years rok; years
2004 2005 2006 2004 2005 2006
Kont rola; Control 64,98 36,02 24,71 136,01 76,07 71,87
CaCO3MgCO3 67,73 45,14 26,32 130,40 77,90 73,30
CaO 79,94 41,59 33,80 143,35 76,86 70,13
Popiół z I strefy elektrofiltrów Ash from I electrofilter zone
82,00 38,50 31,60 123,94 71,72 69,68
Popiół z II strefy elektrofiltrów Ash from II electrofilter zone
80,61 38,90 35,70 125,64 68,19 67,96
Popiół z III strefy elektrofiltrów Ash from III electrofilter zone
90,77 47,76 38,87 139,32 77,85 75,20
Mieszanina popiołów Mixture of ashes
90,80 45,57 43,79 145,27 82,04 69,51
NIR0,0 5; LSD0.05 13,94 5,50 18,35 43,02 r.n.; n.s. r.n.; n..s.
W pierwszym roku bada w glebie z obiektu kontrolnego było 136,01 mg K kg-1 gleby (tab. 5). W drugim roku bada odnotowano, wynosz ce około 40%, obni enie ilo ci potasu przyswajalnego w glebie ze wszystkich obiektów. Kolejny rok przyniósł tylko nieznaczne obni enie si zawarto ci potasu przyswajalnego w glebie. Stwierdzone zmiany mogły by spowodowane tym, e potas wyst puj cy w roztworze glebowym ulega łatwo wymywaniu. Zastosowanie nawo enia w postaci wysokowapniowych popiołów lotnych z w gla brunatnego, nie wpłyn ło w sposób istotny na zmian zasobno ci gleby w potas przyswajalny (tab. 5). Mo e to by wynikiem małej ilo ci potasu w popiołach powstaj cych podczas spalania w gla brunatnego. W kolejnych latach do wiadczenia, ilo potasu przyswajalnego w glebach z obiektów nawo onych popiołami była zbli ona do zawarto ci tego makroelementu w glebie z obiektu kontrolnego.
Wnioski
1. Popioły lotne pochodz ce z trzech stref elektrofiltrów, jak i ich mieszanina, ju w pierwszym roku po zastosowaniu spowodowały wzrost pH gleby, w porównaniu z danymi z obiektu kontrolnego. W drugim i trzecim roku bada zaobserwowano tendencj powtórnego zakwaszenia gleby.
2. Nawo enie wysokowapniowymi popiołami z w gla brunatnego spowodowało istotny wzrost zawarto ci wapnia i magnezu wymiennego w glebie. W kolejnych latach do wiadczenia zawarto wapnia jak i magnezu obni yła si , pozostaj c jednak wy sza ni w glebie z wariantu kontrolnego.
WPŁYW POPIOŁÓW Z W GLA BRUNATNEGO ... 69 3. Wapnowanie, jak i zastosowanie wysokowapniowych popiołów z w gla bru-natnego nie spowodowało istotnych zmian ilo ci wymiennego sodu i elaza oraz potasu przyswajalnego w glebie.
4. Zastosowanie popiołów lotnych z w gla brunatnego spowodowało wzrost zawarto ci fosforu przyswajalnego w glebie. W drugim i trzecim roku do -wiadczenia odnotowano tendencj obni ania si zawarto ci fosforu przy-swajalnego w glebie. Jednak przez cały czas trwania do wiadczenia utrzymał si efekt działania wprowadzonego do gleby tlenku wapnia oraz wysokowapniowych popiołów z w gla brunatnego.
Literatura
GAJEK F., DNAS K. 1983. Przydatno rolnicza popiołu z w gla brunatnego. Pam. Pu-ławski 79: 131-167.
GILEWSKA M., PRZYBYŁA CZ. 2001. Wykorzystanie osadów ciekowych w rekultywacji składowisk popiołowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 477: 217-222.
KRUGER R.A. 2003. Efektywne zagospodarowanie popiołów lotnych w Południowej Afryce. Mat. X Mi dzyn. Konf. „Popioły z energetyki” W-wa 14-17 XI 2003: 53-70.
Ł CZNY M.J. 1983. Równowagowe st enie jonów fosforanowych w wodnych roztworach popiołów lotnych. Arch. Ochr. rod. 3-4: 83-93.
MATUSEWICZ H., JANOWICZ K. 1993. Fizykochemiczna charakterystyka popiołów lotnych w gli brunatnych elektrowni „Konin” z III stopnia elektrofiltrów i badania nad ich ługowaniem. Arch. Ochr. rodow. 3-4: 59-81.
NOWOSIELSKI O. 1974. Nawo enie ro lin warzywnych. PWRiL Warszawa: 52-53.
OSTROWSKA A., GAWLI SKI S., SZCZUBIAŁKA Z. 1991. Metody analizy i oceny własno ci gleb i ro lin. IO W-wa: 67-70; 147-149.
POLS KA NORMA 1997. Oznaczanie pH PN-ISO 10390.
PN-R-04023: 1996. Analiza chemiczno-rolnicza gleby. Oznaczanie zawarto ci przyswajalnego fosforu w glebach mineralnych.
SIUTA J. 2001. Gospodarka odpadami w rodowisku. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 477:
275-285.
YOS HIAKI S., KAZUO H. 2003. Aktualny stan skutecznego wykorzystania popiołu z w gla w Japonii. Mat. X Mi dzyn. Konf. „Popioły z energetyki” W-wa 14-17 XI 2003: 71-86.
Słowa kluczowe: gleba, popiół z w gla brunatnego, przyswajalny fosfor i potas, wymienne formy: elaza, wapnia, magnezu i sodu
Streszczenie
Przedmiot bada stanowiła ocena wpływu popiołów lotnych, powstaj cych w Zespole Elektrowni P tnów-Adamów-Konin, wprowadzonych do gleby lekkiej (kompleks ytni dobry) na jej skład chemiczny, tj. zawarto : wymiennych form elaza, wapnia, magnezu i sodu oraz przyswajalnego fosforu i potasu. W pierwszym roku do wiadczenia uprawiano pszen yto jare, w drugim rzepak jary, a w trzecim pszen yto ozime. Popioły lotne pochodz ce z trzech stref elektrofiltrów, jak i ich mieszanina, ju
M. Gibczy ska i inni 70
w pierwszym roku po zastosowaniu spowodowały wzrost pH gleby, w porównaniu z danymi z obiektu kontrolnego. W drugim i trzecim roku do wiadczenia zaobserwowano tendencj powtórnego zakwaszenia gleby. Nawo enie wysokowapniowymi popiołami z w gla brunatnego spowodowało istotny wzrost zawarto ci wapnia i magnezu wymiennego i fosforu przyswajalnego w glebie. W kolejnych latach prowadzenia do wiadczenia zawarto tych makroskładników obni yła si , pozostaj c jednak wy sza ni w glebie z wariantu kontrolnego. Wapnowanie jak i zastosowanie wysokowapniowych popiołów z w gla brunatnego, nie spowodowało istotnych zmian ilo ci wymiennego sodu i elaza oraz potasu przyswajalnego w glebie z do wiadczenia.
EFFECT OF BROWN COAL ASH ON CHEMICAL PROPERTIES OF LIGHT SOIL
Marzena Gibczy ska 1, Edward. Meller 2, Sławomir Stankowski 3, Agnieszka Prokopowicz 1
1 Department of Ekology and General Chemistry, West Pomeranian University of Technology, Szczecin
2 Department of Soil Science,
West Pomeranian University of Technology, Szczecin
3 Department of Agronomy,
West Pomeranian University of Technology, Szczecin
Key words: soil, brown coal ash, reaction, available phosphorus and potassium, exchangeable forms of iron, calcium, magnesium and sodium
Summary
The aim of the carried out studies was the estimation of suitability of high-calcium brown coal ash produced by Power Plants P tnów-Adamów-Konin to deacidify mineral soil. The subject matter of the studies was the estimation of the brown coal ash effect on chemical properties of soil. Field experiment was carried out in the years 2004-2006 on light soil (good rye complex). In the first year of the experiment spring crop triticale was grown, in the second - spring crop rape, and in the third - winter crop triticale. In soil samples the following factors were determined: reaction, available phosphorus and potassium, and exchangeable forms of iron, calcium, magnesium and sodium. Fertilization with high - calcium brown coal ash caused an important increase of exchangeable calcium and magnesium and available phosphorus in the soil. In successive years of the experiment the content of these macro-components decreased;
however, it was still higher than in the control soil sample. Liming as well as the application of high-calcium brown coal ash did not make any considerable changes in the amount of exchangeable sodium and iron or available potassium in the fertilized soil.
Dr hab. Marzena Gibczy ska, prof. nadzw. ZUT Katedra Chemii Ogólnej i Ekologicznej
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny ul. Słowackiego 17
71-434 SZCZECIN
e-mail: marzena.gibczynska@zut.edu.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POST PÓW NAUK ROLNICZYCH 2009 z. 538: 73-83