4. Konflikty przestrzenne rozwoju systemu transportowego
4.3.3. Wskaźniki równoważenia rozwoju systemu transportowego
Najtrudniejszym wyzwaniem oceny obiektów złożonych takich jak system transportowych jest właściwy dobór wskaźników stanowiących podstawę oceny. Próba skwantyfikowania mierników zrównoważonego rozwoju w różnych kontekstach podejmowana była przez takie organizacje jak OECD165 (wskaźniki środowiskowe), WHO (miernik zdrowych miast), InRE (mnożnik 4 i 10), ONZ-owskie Centrum ds. Osadnictwa Człowieka, UNCSD, Komisję Zrównoważonego Rozwoju Narodów Zjednoczonych, Europejską Agencję Środowiskową EEA, oraz w wielu opracowaniach indywidualnych autorów m.in.:
M. Kistowskiego, A. Kassenberga, T. Borysa.
Specyfika sektora transportu, jego silna presja na środowisko naturalne sprawiają, że wprowadzenie tego typu wskaźników służyć ma ograniczeniu konfliktów wywołanych funkcjonowaniem i rozwojem systemu transportowego. Właściwy dobór wskaźników jest
163 W. Wołoszyn, Problemy terminologii z dziedziny Ocen Oddziaływania na Środowisko w Polsce [w:] Poradnik przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko, W. Lenart, A. Tyszecki red., EKO-KONSULT, Gdańsk 1998 r., (s.80)
164 A. Tyszecki, System ocen oddziaływania na środowisko instrumentem integracji planowania przestrzennego z ochrona środowiska [w:] Problemy Ocen Środowiskowych, 1 (24) 2004 , EKO-KONSULT, Gdańsk 2004 r., (s.14)
165 Listę wskaźników środowiskowych OECD zawiera aneks.
warunkiem koniecznym mierzenia zmian i postępów na drodze do zrównoważonego systemu transportowego.
System transportowy na określonym, wyodrębnionym obszarze oraz plany określające kierunek jego rozwoju i związane z nim konkretne działania podlegać powinny ocenie zgodności z paradygmatem zrównoważonego rozwoju. Analiza systemów transportowych ma za zadanie określić stopień uwzględnienia uwarunkowań zrównoważonego rozwoju: potrzeb społecznych, możliwości środowiska, ekonomicznej opłacalności, funkcjonalności, kształtowania ładu przestrzennego. Weryfikacja zgodności dokumentów z założeniami zrównoważonego rozwoju może być dokonywana według „list kontrolnych o różnym poziomie szczegółowości w zależności od poziomu planowania”166 lub według zdefiniowanych wskaźników środowiskowych i zrównoważonego rozwoju. „Wskaźniki zrównoważonego rozwoju to najogólniej takie, które wiążą czynniki sprawcze, a więc wytwarzanie energii, produkcję przemysłową i rolniczą lub transport z wywołaną przez nie określoną presją na środowisko i wykazują, poprzez ich cykliczne porównanie stopniowe uniezależnienie się zmiennych rozwoju społeczno-gospodarczego sektorowych lub krajowych od zmiennych charakteryzujących jego wpływ na środowisko.”167
Potrzeba opracowania systemu wskaźników stanu wyodrębnionego sektora gospodarki wynika z kilku przesłanek:
• umożliwiają pomiar stanu środowiska i intensywności presji antropogenicznej (porównania, prognozowanie trendów, informacja o wczesnych zagrożeniach),
• umożliwiają integrację problemów środowiskowych do polityk sektorowych,
• umożliwiają one weryfikację założeń dokumentów strategicznych,
• stanowią podstawę analiz i porównań,
• stanowią źródło społecznej informacji o postępach równoważenia rozwoju,
• stanowią narzędzie monitoringu i kontroli realizacji obranych celów.
Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025168 roku wymienia dwa rodzaje wskaźników:
• ilościowe odzwierciedlające stan wyjściowy i możliwości lokalne min. stan zasobów, produkcji, konsumpcji czy wskaźniki demograficzne,
166 A. Starzewska-Sikorska, Rola Oceny oddziaływania na środowisko w kształtowaniu dokumentów zrównoważonego rozwoju sektorów gospodarki [w:] Problematyka ocen środowiskowych w przededniu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, materiały konferencyjne, UNIDRUK, Kraków 2003 r. (s.234)
167 A. Janusiewicz, A. Kassenberg, Ekorozwój, NIK-orozwój lub rozwój do NIK-ąd [w:] Problemy Ocen Środowiskowych, 1 (24) 2004 , EKO-KONSULT, Gdańsk 2004 r., (s. 32)
168 Ministerstwo Środowiska, Strategia zrównoważonego rozwoju polski do 2025 roku, wytyczne dla resortów opracowujących strategie sektorowe, Warszawa 1999 r.
• jakościowe odzwierciedlające min. stopień zużycia zasobów nieodnawialnych, jakość elementów środowiska i parcia na środowisko w wyniku działalności gospodarczej, rozwój technologii, uwzględniające współzależność między trzema filarami rozwoju zrównoważonego: gospodarką, środowiskiem i społeczeństwem.
II Polityka ekologiczna państwa do kontroli osiągania założonych celów proponuje skwantyfikowane mierniki określające:
• stopień zmniejszenia różnicy (w %) między faktycznym zanieczyszczeniem środowiska a naukowym uzasadnionym zanieczyszczeniem dopuszczalnym,
• ilość zużywanych zasobów, produkowanych odpadów i zanieczyszczeń w przeliczeniu na jednostkę dochodu narodowego lub wielkość produkcji,
• stosunek kosztów do uzyskiwanych efektów ekologicznych,
• techniczno-ekologiczne charakterystyki produktów, materiałów, urządzeń (zawartość ołowiu w benzynie, jednostkowa emisja węglowodorów przy eksploatacji samochodu, poziom hałasu w czasie pracy samochodu itp.)
Wymienione wskaźniki zgodnie z zaleceniami dokumentu powinny być gromadzone i wykorzystywane do ocen realizacji polityki ekologicznej państwa w dwóch przekrojach:
terytorialnym i branżowym. W II Polityce ekologicznej państwa dodatkowo zaproponowano podział na wskaźniki społeczno-ekonomiczne, wskaźniki presji na środowisko i stanu środowiska oraz wskaźniki reakcji państwa i społeczeństwa, a mianowicie:
• wskaźniki społeczno-ekonomiczne ukazujące m.in. stan zdrowia obywateli, zmiany zużycia zasobów, zmiany tempa przyrostu obszarów wyłączanych z rolniczego i leśnego użytkowania dla potrzeb innych sektorów produkcji i usług materialnych;
• wskaźniki stanu środowiska i zmiany presji na środowisko obrazujące zmiany jakości wód, powietrza, zmniejszenie uciążliwości hałasu, hałasu ulicznego w miastach oraz hałasu wzdłuż tras komunikacyjnych, zmniejszenie ilości odpadów, ograniczenie degradacji gleb, wzrost lesistości kraju, zahamowanie zaniku gatunków roślin i zwierząt, zmniejszenie negatywnej ingerencji w krajobrazie,
• wskaźniki aktywności państwa i społeczeństwa charakteryzujących spójność regulacji prawnych, efektywność monitoringu i kontroli, uspołecznienie procesu decyzyjnego.
Jedną z najpopularniejszych metod prezentacji i zestawień wskaźników zrównoważonego rozwoju jest schemat Presja - Stan - Reakcja (P -S - R). Wskaźniki presji odzwierciedlają towarzyszące rozwojowi gospodarczemu zagrożenia i problemy środowiskowe jak emisje, eksploatacja zasobów czy degradacja przestrzeni. Wskaźniki stanu charakteryzują sytuację społeczno-gospodarczą i środowiskową. Wskaźniki reakcji prezentują sposób reakcji na zidentyfikowane problemy wywołane presją działalności człowieka na środowisko.
Przestrzenne sytuacje konfliktowe wywołane funkcjonowaniem systemu transportowego