Zachowania i typy twórczych pedagogicznie postaw nauczycieli

W literaturze naukowej częściej jest podejmowana problematyka cech osobowych, procesu i myślenia twórczego, postaw twórczych, a nie zachowań twórczych, które prowadzą od tych postaw (zob. i por. E. Nęcka, 2001; Z. Pietrasiński, 1969 i 2001; S. Popka, 1988 i 2003; J. Kozielecki, 1998; A. Matczak, 1982 i 2003; J, Soło-wiej, 1997, K.J. Szmidt, 2001, 2007). Stąd też ten punkt pracy poświęcamy charak-terystyce zachowań i postaw twórczych.

Zachowaniem człowieka jest skoordynowane postępowanie w odniesieniu do określonego otoczenia w stosunkowo krótkimi czasie, na który składają się reak-cje ruchowe za pomocą mięśni szkieletowych, które mogą być reaktywne lub ce-lowe (por. J. Reykowski, 1986 i 1992; T. Tomaszewski, 1984 i 1998). Zachowania są rezultatem działania bodźców zewnętrznych, popędów, zdeterminowanych przez wcześniejsze doświadczenia i w dużej mierze nieświadomych, są skutkiem potrzeby eksploracji i procesów poznawczych, doświadczanej akceptacji, komunikatem pozo-stającym w sprzężeniu zwrotnym (zarówno przyczyną, jak i skutkiem) w celu przy-stosowania organizmu do otoczenia (ibidem).

Zachowanie jest warunkiem rozwoju człowieka i prawidłowej regulacji jego stosunków z otoczeniem (ibidem). Ma ono zawsze pewien cel oraz jest wywoływane i ukierunkowywane zadaniami stawianymi przez otoczenie zewnętrzne, pod warun-kiem, że jednostka uznaje je za swoje, tzn. pozwalają one zaspokajać jej określone potrzeby. Nie każde jednak zachowanie prowadzi do zamierzonego celu. Wynik za-chowania, jako osiągnięty stan rzeczy, może być gorszy od postawionego wcześniej celu, jako stanu antycypowanego, i wówczas mówimy o błędach w zachowaniu.

Zachowanie twórcze ma więc prowadzić do czegoś nowego, wartościowego (A. Cudowska, 2004). Jednostka, która przejawia zachowanie twórcze, podejmuje działania z własnej inicjatywy, wewnętrznej motywacji, realizując własne potrzeby za pomocą samodzielnie dobranych metod i środków, kierując swoją działalnością, którą kontroluje, a w razie potrzeby reorganizuje swoje działanie i na podstawie jego elementów stwarza nowe kombinacje, nowe zestawienia, wychodzi poza posiadane informacje i tworzy lub odkrywa nowe. Zatem zachowanie twórcze uwarunkowane jest zarówno jej wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi przeżyciami i doświadczenia-mi.

Często powtarzające się takie zachowania prowadzą do ukształtowania się postaw twórczych. Zatem postawa to uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność (akt woli przejawiający się w czynach) do reagowania w społecznie okre-ślony sposób, szczególnie przez podejmowanie okreokre-ślonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczne (S. Popek, 1988).

Termin „postawa” został wprowadzony do nauk społecznych przez Williama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego (1976 i 2002) na oznaczenie procesów indywi-dualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne, jak i potencjalne reakcje człowieka wobec świata społecznego. Proponowali oni, by pojęcie postawy uczynić centralną kategorią teoretyczną psychologii społecznej, co zostało przyjęte. Wraz z rozwojem badań następowało coraz większe różnicowanie się samego pojęcia po-stawy, które mogło oznaczać: cele działania, motywy, przekonania, specjalny przy-padek predyspozycji, determinator kierunku działania, reakcje próbne (por. T. Mą-drzycki, 1977).

Źródłem postaw jest przyjęty światopogląd, rozumiany jako zbiór subiektyw-nych doświadczeń intelektualsubiektyw-nych oraz emocjonalsubiektyw-nych, określających relację osoby do rzeczywistości (por. J. Kozielecki. 1996; K. Obuchowski, 1982 i 2001; J. Reyko-wisk, 1986 i 1992; T. Tomaszewski, 1984 i 1998). Postawa ma bezpośrednie odnie-sienie do władz intelektualnych (świadomość czynu) oraz woli (dobrowolność — M. Chodkowska i Z. Kazanowski, 2007).

Postawa to ukształtowana w procesie zaspokajania potrzeb, w określonych wa-runkach społecznych, względnie trwała organizacja wiedzy, przekonań uczuć, mo-tywów, pewnych form zachowania i reakcji ekspresywnych podmiotu, związana z określonym przedmiotem lub klasą przedmiotów (T. Mądrzycki, 1977).

Mimo wielości znaczeń przypisywanych pojęciu „postawa” można wskazać na pewne elementy powtarzające się w większości rozważań teoretycznych i tworzą-ce jego wspólny rdzeń znaczeniowy. Postawa zawsze wiąże się z afektywną otworzą-ceną (pozytywną bądź negatywną) różnego typu obiektów (którymi mogą być też ludzie, grupy społeczne, działania, instytucje, obiekty fizyczne lub zdarzenia). Określenie

„postawa obojętna” jest w zasadzie wewnętrznie sprzecznym, gdyż „postawa” zakła-da, nawet umiarkowany, emocjonalny stosunek do obiektu (ibidem). Emocjonalny stosunek postaw nosi cechę trwałości, jednak postawy ulegają zmianie. O postawie można mówić — przyjmujemy w tej rozprawie — jedynie w okolicznościach, gdy mamy do czynienia z zachowaniami w podobnych sytuacjach względnie trwałych.

Postawa jest także zawsze postawą wobec czegoś (nawet jeżeli owo „coś” nie zostało wyspecyfikowane w nazwie, np. postawy prospołeczne czy autorytarne). Postawy są nabywane i modyfikowane w procesie uczenia, przy czym istotną rolę odgry-wają tu światopogląd i osobiste doświadczenia jednostki, które uwarunkowane są położeniem społecznym i dlatego stanowią najczęściej odzwierciedlenie jej pozycji w społeczeństwie (T. Mądrzycki, 1977). Najczęściej rozróżniane są następujące po-stawy nonkonformistyczne i konformistyczne. Te ostatnie, polegają na zachowaniach adekwatnych do skutków rzeczywistych bądź wyobrażonych wpływów innych lu-dzi, podporządkowaniu się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej dla pozyskiwania prywatnych korzyści.

W socjologii jest to jeden ze sposobów dostosowania społecznego jednostki. W uję-ciu Roberta Mertona (przedstawiciela funkcjonalizmu) oznacza zgodę na realizację celów społecznych grupy za pomocą społecznie uznawanych środków lub, w szer-szym znaczeniu, realizację norm społecznych i wartości danej grupy odniesienia (por.

J. Szacki, 2002: J. Szmatka, 1989). Odejście od zachowań konformistycznych okre-ślane jest w ujęciu Mertona jako dewiacja społeczna. Zachowania konformistyczne w grupach są wskaźnikiem dużej ich spójności (ibidem).

Postawy nonkonformistyczne są krytyczne wobec zasad, zachowań, norm spo-łecznych, przeciwstawiające im własny system wartości. Cechują one te jednostki, które nie poddając się społecznej presji, żyją w zgodzie z własnymi przekonaniami.

Postawy nonkonformistyczne — zdaniem S. Popka (2003) — mogą wykazywać ten-dencje destrukcyjne w działaniu, co wynika z przewagi myślenia krytycznego nad wyobraźnią i myśleniem twórczym oraz z przerostu aspiracji nad możliwościami, nietolerancji poznawczej, zawiści, krytykanctwa, neurotyzmu, niecierpliwości i ni-skiej odporności.

Naukowcy różnie rozkładają akcenty na poszczególne komponenty postaw.

Większość z nich akcentuje trójkomponentową strukturę postaw, obejmującą ele-menty: poznawczy, emocjonalno-motywacyjny i działaniowy, między którymi istnie-je dysproporcja, co wynika z ich nierównomiernego rozwoju, czyli dominuistnie-je istnie-jeden z nich (Z. Chlewiński, 1987; S. Gerstmann, 1966: B. Hornowski, 1972; S. Nowak, red., 1973; S. Popek, 2003; W. Prężyna, 1981).

Wyróżniamy zatem cztery typy postaw, w których dominują komponenty:

pierwszy — emocjonalno-motywacyjny (czyli emocjonalny stosunek podmiotu do twórczości, działalności zawodowej, samoocenę ich aktywności i motywy działania, istotna jest też ich samoocena oraz czynniki stymulujące, hamujące i przerywają-ce ich twórcze działania oraz wnioski dotycząprzerywają-ce usprawniania tej pracy), lub drugi

— poznawczy (dotyczący samorozwoju i sposobu rozumienia twórczości przez jed-nostkę), albo trzeci — działaniowy (samoocena wprowadzonych zmian, uzyskanych efektach w pracy), lub też czwarty — gdy następuje równowaga w rozwoju każdego komponentu. Szczególnie ważną rolę odgrywa składnik emocjonalny postaw, który jeśli jest pozytywny, to mówimy o twórczych postawach (zob. i por. Z. Chlewiński, 1987, S. Gerstmann, 1970; B. Hornowski, 1972; S. Nowak, red., 1973; S. Popek, 2003 i W. Prężyna, 1981).

Biorąc powyższe rozważania pod uwagę, można wyodrębnić cztery grupy po-staw nacechowanych pozytywnym stosunkiem do twórczej pracy:

• deklarujący tylko chęć prowadzenia twórczości przy równoczesnym braku od-zwierciedlenia ani w wiedzy, ani w działaniu w tym zakresie;

• mający dużą wiedzę na ten temat, ale niepodejmujący żadnych działań w tym celu;

• podejmujący próby praktycznego realizowania twórczych rozwiązań bez wy-starczającej wiedzy z tego zakresu;

• przekonany o celowości i słuszności prowadzonych innowacji i twórczej dzia-łalności oraz podejmujący z rezultatami tę inicjatywę (M. Magda-Adamowicz, 2007).

Postawę twórczą w stosunku do środowiska można pobudzać i rozwijać, naj-lepiej poprzez samokształcenie i wychowanie umysłowe podmiotu, polegające na dostarczaniu adekwatnych technik pracy umysłowej (A. Cudowska, 2004; S. Popek, 2003; M. Wróblewska, 2005; A. Tokarz 2006). Jednostka samodzielnie buduje swoją osobowość, przyjmując lub odrzucając podniety rozwojowe. Tylko samodzielną pra-cą, samokształceniem osiąga wytyczony cel.

Postawa twórcza jest złożoną strukturą, „która poza komponentami charaktery-stycznymi dla postaw” ma „zdolność do utrzymania wysokiego poziomu mobilizacji, też dużej dynamiki procesów psychicznych. Pozwala na szybkie i łatwe przeorgani-zowanie obrazu świata [...], dynamika tego zjawiska jest [...] zależna od czynników osobowościowych i zewnętrznych [...], podkreśla się też istotny wpływ ogólnego charakteru emocjonalnego jednostki na poziomie zdynamizowania psychicznego”, nastroju, motywacji, emocji dodatnich (A. Cudowska, 2004, s. 89).

Postawa twórcza jest definiowana jako zdolność specyficznego postrzegania i reagowania na świat, zdolność do dziwienia się, odwaga porzucania sytuacji pewnych i bezpiecznych (E. Fromm, 1989 i 2005), otwartość na doświadczenia i odrzucenie manipulacji ze strony innych (C. Rogers, 2002), zdolność do sponta-nicznej ekspresji wyrażania swoich myśli i uczuć oraz akceptacja samego siebie (A.H. Maslow, 2006).

Funkcjonowanie sfery emocjonalno-motywacyjnej w postawach twórczych ak-centuje M. Malicka (1989), przyjmując, że jest nim zespół dyspozycji emocjonal-nych, który sprawia, że ktoś staje się zdolny do ryzyka, które niesie ze sobą rozkła-danie i skłarozkła-danie świata.

Sferę poznawczą w postawach twórczych akcentuje zaś A. Matczak (1982), wy-odrębniając w nich niezależność od pola percepcyjnego (to stopień wykorzystania wskazówek z wewnętrznych i zewnętrznych standardów), tolerancję niezgodności poznawczej (umiejętność wytrzymywania pobudzenia emocjonalnego powstałego wyniku rozbieżności informacji) i refleksyjność (kontrola nad własnymi czynnościa-mi poznawczyczynnościa-mi).

Również C.S. Nosal (1992) traktuje postawę twórczą jako pewien sposób po-strzegania, rozumienia, interpretowania i reagowania na rozbieżności informacyjne.

Tak rozumiana postawa twórcza w aspekcie poznawczym charakteryzuje się łatwoś-cią asymilowania nowych doświadczeń, stałą modyfikacją wewnętrznego systemu

samooceny (co wyraża się stosunkiem do świata) i swobodą operowania informacja-mi (ibidem).

Z kolei Z. Pietrasiński (1969) wyróżnił trzy typy postaw wobec twórczości i innowacyjności:

1. zachowawczą — to niechętny, oporny stosunek do szeroko rozumianych inno-wacji;

2. recepcyjną — czyli tendencję do pozytywnej oceny i przyjmowania już pozy-tywnie ocenionych innowacji (wyróżniamy także postawę recepcyjną aktywną

— podmiot sam inicjuje i podejmuje lepsze rozwiązania oraz recepcyjną bierną

— jednostka przejawia aktywność dopiero po zachęceniach i dostarczeniu wzo-rów);

3. pionierską — przejawiającą się aktywnością eksploracyjną, samodzielnym po-szukiwaniem najnowszych i najlepszych rozwiązań, projektów oraz podejmo-waniem decyzji i działaniem w sytuacji ryzyka.

Najrzadsza jest postawa twórcza — według H. Radlińskiej (1947) związana z przekształcaniem środowiska, tzw. twórczość przez duże „T”, typu „H”, obiektyw-na, wyższego rzędu (por. też: J. Kozielecki, 1998; E. Nęcka, 2001).

Uwzględniając powyższe rozważania i stosując teorię C.G. Junga (wyróżniając ekstrawertyków i introwertyków), S. Popek (2003), przystępując do badań procesu twórczego, wychodził z założenia, że w tym fazowym procesie ujawniają się oso-bowościowe różnice indywidualne pomiędzy twórcami i ich swoiste sprzężenie ze środowiskiem. Stworzył klasyfikację twórczych postaw na wzrokową, behawioralną, wyobrażeniową, intuicyjną, intelektualno-refleksyjną, w których różny jest poziom interioryzacji i transpozycji twórczej (czyli tworzenie się nowych idei i wizji przebie-ga w czasie wielostronnej integracji poszczególnych funkcji poznawczych, intuicji, emocji, uczuć, motywacji i aktywności). Dominacja którejś z tych funkcji w przebie-gu procesu tworzenia ujawnia typologiczne postawy twórcze.

Otaczający świat jest źródłem informacji i inspiracji twórczej, niezależnie od tego, czy materiał wyjściowy zostanie w świadomości i podświadomości przetrans-ponowany (S. Popek, 1985, 2003). Tworzenie nowych idei przebiega stopniowo w wielostronnej interakcji procesów poznawczych (spostrzeżeń, pamięci, wyobraź-ni, myślenia intuicyjnego i dywergencyjnego). Dominacja jednego z tych procesów poznawczych i emocjonalnych w procesie twórczym ujawnia odmienność typolo-giczną postaw twórczych (ibidem). W zależności od typu proces twórczy przebiega w układzie bardziej zalgorytmizowanym (typ wzrokowy) lub heurystycznym związany z intuicją, procesami emocjonalnymi (typ emocjonalny, intuicyjny, wyobrażeniowy).

„W zależności od stopnia udziału składników intelektualnych bądź emocjonalnych w procesie twórczym mamy również do czynienia z odmiennymi typami postaw twórczych” (S. Popek, 2003, s. 92).

W twórcze postawy S. Popka (1990) wpisuje się autorska koncepcja twórczych pedagogicznie postaw nauczyciela klas I–III. Zatem nauczyciele klas początkowych o postawie twórczej pedagogicznie to nonkonformiści o cechach heurystycznych, którzy charakteryzują się samodzielnością obserwacji, pamięcią logiczną, wyobraź-nią wytwórczą, myśleniem dywergencyjnym, uczeniem się rekonstruktywnym i sa-modzielnym uczeniem się poprzez rozumowanie, elastycznością intelektualną (gięt-kością), aktywnością poznawczą, refleksyjnością, samodzielnością intelektualną, twórczością konstrukcyjną, werbalną, a także zdolnościami do twórczości artystycz-nej (S. Popek, 1990). Aktywna i zindywidualizowana percepcja świata i przetwa-rzanie informacji o nim umożliwiają mu wykształcenie umiejętności pozwalających wejść w kontakt z tą rzeczywistością oraz przełamujących stereotypy, czyli zdolności do wątpliwości, do dystansowania emocjonalnego i poznawczego, do porównywa-nia, widzenia inaczej, co prowadzi w konsekwencji do szybkiego i adekwatnego do-stosowywania się do nowych sytuacji w praktyce edukacyjnej (ibidem). To systemo-we i holistyczne ujęcie postawy twórczej przez S. Popka było inspiracją dla autorki pracy i dla przeprowadzonej przez nią klasyfikacji postaw twórczych pedagogicznie nauczycieli klas początkowych, w których dominuje jeden z komponentów postawy (zob. S. Popek, 2003). Toteż autorka rozprawy wyróżnia za S. Popkiem:

1. Wzrokowy typ postawy twórczej pedagogicznie — nauczyciel tworzy in-nowację na podstawie obserwowanej rzeczywistości szkolnej, zapisując wcześniej wiele informacji i spostrzeżeń. Tutaj obecna jest świadoma faza przygotowawcza, zaś inkubacja i iluminacja prawie nie występują. Punktem odniesienia jest praktyka pedagogiczna (por. S. Popek, 2003).

2. Behawioralny typ postawy twórczej pedagogicznie — pedagog przystępując do pracy twórczej, nie ma żadnego pomysłu. Pasjonuje go sam proces twórczy, dlate-go często efekt pracy jest całkiem odmienny od zapoczątkowanedlate-go. W czasie pracy koncentruje się na treści, a nie na jej poziomie. Ze strony twórcy widoczny jest duży nakład pracy, a po jej wykonaniu weryfikuje on efekty, wybierając najciekawszy.

Faza przygotowania, inkubacji i iluminacji dla twórcy jest nieuchwytna. Tworzenie tak go pochłania, że z pola widzenia ginie temat i idea. Weryfikacja jest etapem wtór-nym. Źródłem impulsu do tworzenia są doznania zmysłowe (ibidem).

3. Wyobrażeniowy typ postawy twórczej pedagogicznie — nauczyciel jest czuły, wrażliwy, a źródłem inspiracji twórczej jest wyobraźnia, czyli muzyka, własne marzenia (a nie bezpośrednie działanie). Realizacje poprzedzają wizje (tj. nastrój, napięcie i klimat). W takich przypadkach bezpośrednio działająca natura przeszkadza w pracy twórczej. Otaczająca rzeczywistość przechodzi na początku przez proces interioryzacji, a jej efektem jest nowa konfiguracja rzeczywistości odbieranej przez pryzmat osobowości. Dlatego też w procesie twórczym dochodzi do jej interpreta-cji. Proces przygotowawczy i inkubacji wynika ze splotu odczuć emocjonalnych

i fantazjowania, rodzą się na styku tego, co świadome i nieświadome. Dlatego w tym typie postaw dużą rolę odgrywa intuicja. Iluminacja jest momentem szczególnej gotowości twórczej i koncentruje się na woli działania. Proces twórczy wyprzedzają wizje wyobrażeniowe, a weryfikacja jest próbą sprawdzenia konkretnej idei. Faza przygotowawcza i inkubacji trwa więc dłużej od realizacji (por. S. Popek, 2003).

4. Intuicyjny typ postawy twórczej pedagogicznie — pedagog nie zastanawia się nad tematem, formą i postacią. Proces twórczy jest mało uchwytny. Przez przypa-dek nauczyciel uzyskuje w innowacji harmonię. Wiedza teoretyczna przeszkadza mu w pracy twórczej, proces twórczy we wstępnej fazie (przygotowawczej i inkubacji) przeszkadza w podświadomości. Tworzenie odbywa się na podstawie kolejnych ak-tów (olśnienia), a weryfikacja jest ogólnym wrażeniem klimatu innowacji (ibidem).

5. Intelektualno-refleksyjny typ postawy twórczej pedagogicznie – nauczyciel, ma dokładnie obmyśloną koncepcję przyszłej innowacji, dlatego świadomie kon-troluje przebieg procesu twórczego. Koncepcja rodzi się w fazie przygotowawczej, dlatego lubi on tworzyć różne warianty tej samej pracy, świadomie przetwarzając elementy innowacji. Faza przygotowawcza i inkubacji trwają długo. Powstające idee sprawdzane są dopiero, gdy nabiorą w świadomości realnych kształtów. Po tym faza iluminacji i twórcza są w pełni świadome. Na końcu nie dokonuje zmian, gdyż cały czas kontroluje przebieg działania twórczego. Twórczość tego rodzaju świadomie wyraża uczucia i emocje (ibidem).

Zdaniem autorki rozprawy twórcza postawa nauczyciela obejmuje cechy heu-rystyczne i nonkonformistyczne oraz skłania nauczyciela do ciągłego niepokoju, do-strzegania problemów edukacyjnych w praktyce zawodowej i chęci ich rozwiązywa-nia czy poszukiwarozwiązywa-nia lepszych rozwiązań. W przyjętej typologii postaw twórczych nauczycieli klas młodszych wyraźnie dominuje jeden z komponentów postaw.

Podsumowując powyższe rozważania, trzeba przyjąć, iż twórczy pedagogicznie nauczyciel jest osobą bezpośrednią i otwartą na doświadczenia, którą cechuje sposób precyzowania świata, zminimalizowane stereotypy, co z kolei pozwala adekwatnie widzieć siebie, rzeczywistość, nie tłumić emocji i rozwijać osobowość. Zachowania zaś to działania krótkotrwałe i zależne od zdarzenia, a postawa to uwewnętrznione przez jednostkę, wyuczone zachowania reagowania w określony sposób w podob-nych sytuacjach. Ma on wysoko rozwinięte kompetencje twórcze, poczucie autono-mii, ukształtowany system wartości. Przyjmuje postawę twórczą, empatyczną, au-tentyczną i akceptującą wobec otoczenia. Przebieg procesu twórczego pedagogicznie uzależniony jest od typu reprezentowanej postawy. Przypomnijmy, autorka rozprawy rozróżnia - za S. Popkiem (2003) - pięć twórczych postaw pedagogicznych nauczy-cieli nauczania początkowego: wzrokową, behawioralną, wyobrażeniową, intuicyj-ną i intelektualno-refleksyjintuicyj-ną. Twórczość pedagogiczna nauczyciela klas młodszych przejawia się w doskonaleniu własnej pracy, umiejętności dostrzegania problemów

zawodowych, projektowaniu zmian, innowacji i ich realizowaniu, wyprowadzaniu z nich wniosków, prognoz, które wzbogacają praktykę zawodową oraz w dużej mie-rze zależą od warunków najbliższego środowiska.

Dopiero interakcja wszystkich czynników, tj. charakterologicznych, intelektu-alnych, talentu, emocji, ze środowiskiem zewnętrznym wyznacza ostateczny wynik twórczej pracy pedagogicznej nauczyciela.