Podstawowym obowiązkiem lekarza, zarówno etycznym, jak i prawnym jest nie-sienie pomocy medycznej człowiekowi choremu, przez co należy rozumieć zarów-no pomoc nakierowaną na zwalczenie choroby i tym samym ratowanie życia lub zdrowia jak i pomoc nakierowaną na ulżenie w cierpieniu.1 Obowiązek wynikający z norm moralnych nie musi pokrywać się z obowiązkiem prawnym. Obowiązek mo-ralny może sięgać dalej, zobowiązywać do działań w sytuacji, gdy nie wynika to już z obowiązku prawnego. W zakresie interesujących nas zagadnień można roboczo przyjąć tezę, że zakresy tych dwóch rodzajów obowiązków będą się pokrywały. W dalszych rozważaniach ograniczę się do omówienia aspektów prawnych.
Obowiązek prawny świadczenia usług leczniczych wynika z normy prawnej ma-jącej na celu ochronę życia lub zdrowia człowieka jako dóbr stanowiących podsta-wową wartość z punktu widzenia leżących u podstaw systemu prawnego założeń aksjologicznych. Tak jak każda norma wyraża ona dwa aspekty: aspekt wartościują-cy wskazująwartościują-cy właśnie na przywiązywanie do życia lub zdrowia przez ustawodawcę określonej wartości i aspekt polecający, wyrażający się nakazem zachowania zgod-nego z normą lub zakazem zachowania sprzeczzgod-nego z normą. Oba te aspekty będą miały znaczenie dla wyznaczenia granic obowiązku wynikającego z normy.
Wynikający z normy prawnej obowiązek udzielenia pomocy pacjentowi może mieć charakter ogólny albo szczególny.
W pierwszym wypadku obowiązek lekarza nie jest wynikiem szczególnego sto-sunku łączącego go z osobą potrzebującą pomocy. Jest raczej obowiązkiem ogól-noludzkim a jedynie szczególne przygotowanie lekarza do udzielenia pomocy po-trzebującemu wyróżnia go spośród innych osób zresztą także zobowiązanych do udzielenia pomocy. Jeżeli lekarz jest świadkiem wypadku drogowego lub zasłab-nięcia człowieka na ulicy, to jest on zobowiązany do udzielenia pomocy człowieko-wi, któremu zagraża bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Zaniechanie wykonania przez lekarza tego obowiązku
po-1Por. art. 30 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 1997 r. Nr 28, poz. 152) oraz art. 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej.
Andrzej Zoll
ciąga za sobą odpowiedzialność, na równi z innymi zobowiązanymi, tylko za niewy-konanie obowiązku i to bez względu na to, jaki był dalszy los zagrożonego, czy niebezpieczeństwo przerodziło się wskutek w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerb-ku na zdrowiu, czy też sytuacja niebezpieczna przeminęła, nie prowadząc do naru-szenia chronionego normą prawną dobra.
Obowiązek szczególny zachodzi wtedy, gdy lekarz jest gwarantem bezpieczeń-stwa pacjenta. Źródłem funkcji gwaranta będzie najczęściej dobrowolne przyjęcie przez lekarza na siebie zobowiązania do świadczeń usług medycznych. Zaniecha-nie wykonania ciążącego na lekarzu obowiązku powoduje wtedy odpowiedzialność za powstały skutek czyli za śmierć pacjenta, uszczerbek na jego zdrowiu albo za bezpośrednie narażenie życia pacjenta na niebezpieczeństwo.
Nie będę zajmował się warunkami przypisania lekarzowi odpowiedzialności kar-nej za zaniechanie wykonania obowiązku. Reguły tego przypisania są różne w za-leżności od tego, czy chodzi o obowiązek ogólny, czy o funkcję gwaranta. Chcę się obecnie zająć niejako odwrotną stroną tego zagadnienia tzn. kiedy zaniechanie le-czenia nie rodzi odpowiedzialności.
Wyróżnić trzeba znowu dwie sytuacje. Pierwsza zachodzi wtedy, gdy lekarz nie przystępujący do leczenia albo zaprzestający dalszego leczenia nie narusza jednak w rzeczywistości normy prawnej nakazującej mu świadczenie usług leczniczych. Druga sytuacja zachodzi wtedy, gdy obowiązek lekarza świadczenia usług leczniczych stoi w konflikcie z obowiązkiem uszanowania prawa do samostanowienia pacjenta.
W pierwszym wypadku chodzi o ustalenie granic obowiązku wynikającego z nor-my mającej na celu ochronę życia lub zdrowia człowieka, czyli z nornor-my sankcjonu-jacej. W drugim wypadku chodzi o kolizję dwóch obowiązków.
Zachowanie lekarza tylko wtedy narusza normę prawną, gdy jest w rzeczywisto-ści skierowane przeciwko chronionemu normą dobru prawnemu tzn. powoduje zagrożenie dla tego dobra lub powoduje zwiększenie występującego już zagroże-nia. Należy przez to rozumieć także brak neutralizacji lub zmniejszenia występują-cego zagrożenia. Z tego względu podjęty lege artis zabieg operacyjny nigdy nie może być traktowany jako naruszenie normy nakazującej ochronę życia lub zdrowia, sko-ro obiektywnie służy neutralizacji lub zmniejszeniu niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia. Tak należy ocenić taki zabieg, mimo że prowadzi on do krócej lub dłużej trwającego uszczerbku na zdrowiu, a nawet do kalectwa pacjenta. Amputacja nogi dokonana w wyniku koniecznego dla ratowania życia zabiegu operacyjnego nie może być z tego względu uznana za czyn realizujący przez lekarza znamiona typu czynu zabronionego określonego w art. 156 § 1 k.k., chociaż lekarz umyślnie powoduje trwałe kalectwo. Atak na dobro prawnie chronione przez normę prawną jest wa-runkiem przyjęcia bezprawności i karalności czynu.
Warunkiem naruszenia normy prawnej chroniącej dobro prawne jest wystąpie-nie sprzeczności pomiędzy ocenianym zachowawystąpie-niem a regułami postępowania z dobrem prawnym określonymi przez naszą wiedzę i doświadczenie. W interesują-cym nas wypadku chodzi oczywiście o wiedzę i doświadczenie medyczne. Jeśli nie-podjęcie leczenia lub zaprzestanie jego kontynuacji nie narusza reguł sztuki
lekar-Zaniechanie leczenia – aspekty prawne
skiej, to tym samym nie mamy do czynienia z wynikającym z normy prawnej obo-wiązkiem leczenia.
Te zdawałoby się banalne stwierdzenia mają istotne znaczenie praktyczne. Cho-dzi w szczególności o problem zaniechania stosowania środków reanimacyjnych.
Jeśli podjęcie stosowania tych środków daje szansę, z punktu widzenia wiedzy me-dycznej, na uratowanie życia człowieka, w sensie życia osobniczego, to zaniechanie stosowania reanimacji należy potraktować jako naruszenie normy prawnej. Nie jest natomiast naruszeniem obowiązku wynikającego z normy prawnej rezygnacja z czyn-ności reanimacyjnych, gdy reanimacja może jedynie spowodować przedłużenie ago-nii2. Warto przytoczyć tu stanowisko wyrażone przez Świętą Kongregację do Spraw Wiary w Deklaracji o eutanazji z 5 maja 1980 r. W deklaracji tej stwierdza się, że jest rzeczą godziwą przerwanie stosowania środków nadzwyczajnych, jeżeli rezul-taty zawodzą pokładane w nich nadzieje. Decyzja lekarza pozwalająca w takiej sy-tuacji umrzeć choremu nie stanowi zaniedbania lub zaniechania czegoś, do czego był obowiązany3. Tak samo moralnie i prawnie godziwa jest ingerencja lekarska polegająca na wyłączeniu aparatów reanimacyjnych, po to, by nie przedłużać umie-rania4. Jeśli stojące lekarzowi do dyspozycji środki nie są w stanie uratować życia lub zdrowia ludzkiego albo chociażby zmniejszyć cierpienie pacjenta, to odpaść musi, wynikający z normy prawnej służącej ochronie tych dóbr, obowiązek lekarza świadczenia usług leczniczych. Norma prawna nie może od człowieka wymagać cze-goś, co nie jest on w stanie, jako adresat normy wykonać.
Z ustaleniem granicy obowiązku lekarza świadczenia usług leczniczych wiąże się bardzo trudny problem, w jaki sposób ustalać, czy zaniechanie określonych działań jest zgodne z zasadami postępowania ( ze sztuką medyczną). Możliwe są w tym wypadku trzy różne punkty widzenia.
Można reprezentować pogląd, że reguły postępowania decydujące o naruszeniu lub nienaruszeniu obowiązku wynikającego z normy prawnej ustala się według naj-wyższych standardów. Niewykonanie obowiązku wynikającego z takiego standardu postępowania będzie uznane za naruszenie normy prawnej i w zasadzie wystarcza-jące do przyjęcia oceny zaniechania jako bezprawnego. Nie musi to oznaczać jesz-cze odpowiedzialności lekarza, w szjesz-czególności odpowiedzialności karnej, gdyż dla jej przyjęcia konieczne jest przypisanie lekarzowi winy, a więc ustalenia, że lekarz mógł w danych okolicznościach postąpić zgodnie z nakazem zawartym w normie prawnej. Według tego poglądu zakreślone jest bardzo szeroko pole zachowań (w tym zaniechań) bezprawnych. Temu poglądowi da się postawić zarzut, że norma prawna musi uwzględniać rzeczywiste stosunki społeczne i realne możliwości dania posłuchu nakazowi prawa.
Inne możliwe stanowisko przyjmuje, że reguły postępowania wyznaczone zostają indywidualnie i konkretnie w odniesieniu do sytuacji, w której ma nastąpić wykonanie
2J. Umiastowski: Prawa pacjenta w stanie terminalnym, (w) Prawa pacjenta a postawa lekarza, PAU, Kraków 1996 s. 59
3S. Kornas: Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej, Częstochowa 1986 s. 233-234.
4S. Kornas: op.cit. s. 236.
Andrzej Zoll
obowiązku wynikającego z normy i w odniesieniu do możliwości indywidualnych le-karza, który jest adresatem skonkretyzowanej normy działania. Brak naruszenia nor-my ma miejsce wtedy, gdy od lekarza jako zindywidualizowanej, konkretnej osoby nie można było w danej sytuacji wymagać uczynienia czegoś więcej, niż rzeczywiście uczy-nił. Stanowisko to prowadzi do zatarcia różnicy pomiędzy naruszeniem normy praw-nej (bezprawnością zaniechania) i winą. Norma prawna wyznacza pewien wzorzec postępowania, który ma charakter generalny i abstrakcyjny. Wina jest kategorią indy-widualną, jest zarzutem stawianym konkretnemu sprawcy niepodporządkowania się nakazowi wynikającemu z normy, mimo możliwości dania posłuchu normie.
Trzecie stanowisko przyjmuje, że reguły postępowania wyznaczane są w odnie-sieniu do powstałej sytuacji, której elementem są także kwalifikacje lekarza zobo-wiązanego do działania. Dla takiej sytuacji buduje się standard optymalnego, z punktu widzenia chronionego dobra, postępowania. To rozwiązanie wydaje się naj-bardziej odpowiadające polskiemu systemowi prawnemu i znajduje np. pełne za-stosowanie na gruncie prawa karnego (zob. art. 9 § 2 kodeksu karnego). Wymaga wyjaśnienia problem kwalifikacji zobowiązanego do działania lekarza, jako elementu budowanego dla danej sytuacji standardu optymalnego postępowania. Załóżmy, że dyżur w małym prowincjonalnym szpitalu pełnił lekarz – specjalista przemysło-wej służby zdrowia. W czasie dyżuru nastąpił skomplikowany poród. Specjalista położnik był dostępny tylko telefonicznie i dyżurujący lekarz się z nim konsultował.
W wyniku komplikacji porodowych kobieta zmarła. Specjaliści od położnictwa stwierdzili, że można byłoby jeszcze zastosować inne określone metody leczenia ale lekarz tego nie uczynił, gdyż metody te nie były mu znane. Dla oceny, czy zosta-ła naruszona norma prawna ważne jest to, czy lekarz-specjalista przemysłowej służ-by zdrowia powinien znać te metody. W ten sposób kwalifikacja lekarza zostaje uwzględniona przy konstrukcji standardu postępowania. W dalszym ciągu jednak, w przeciwieństwie do poprzednio przedstawionego stanowiska, chodzi o wzorzec postępowania o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Innym problemem jest zbadanie, czy organizacja dyżurów w tym szpitalu odpowiadała standardom prawi-dłowego działania służby zdrowia. Przesuwa to jednak problem oceny bezprawno-ści zachowania i odpowiedzialnobezprawno-ści z oceny zaniechania dyżurującego lekarza na ocenę postępowania osoby kierującej pracą w szpitalu.
Podsumowując można stwierdzić, że lekarz jest zobowiązany do udzielenia świad-czenia lekarskiego, jeżeli świadczenie to służy ochronie życia lub zdrowia pacjenta lub prowadzi do ulżenia jego cierpieniu. Sposób udzielenia świadczenia ma być zgodny z ustalonymi przez wiedzę i doświadczenie regułami sztuki lekarskiej.
Jeżeli lekarz nie jest osobą szczególnie zobowiązaną do ochrony życia lub zdro-wia danego pacjenta, to nie udzielając śzdro-wiadczenia lekarskiego może odpozdro-wiadać karnie tylko w granicach art. 162 k.k., tzn. za zaniechanie udzielenia pomocy, jeżeli potrzebujący pomocy znajdował się w położeniu grożącym bezpośrednim niebez-pieczeństwem utraty życia, albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Zaniechanie udzielenia pomocy, w przypadkach nie objętych art. 162 k.k., rodzić może jedynie odpowiedzialność dyscyplinarną lekarza.
Zaniechanie leczenia – aspekty prawne
Jeżeli lekarz jest osobą szczególnie zobowiązaną do ochrony życia lub zdrowia danego pacjenta, zaniechanie udzielenia pomocy może rodzić odpowiedzialność za skutek w postaci śmierci pacjenta lub uszczerbku na zdrowiu (zob. art. 2 k.k.). Pod-stawą przypisania skutku lekarzowi będzie zaniechanie czynności, która zgodnie z wiedzą i doświadczeniem medycznym miała zapobiec nastąpieniu skutku na tej drodze, na której on w rzeczywistości nastąpił.
Przechodzę obecnie do sytuacji, w której wypełnienie obowiązku udzielenia po-mocy pozostaje w kolizji z innym obowiązkiem. Najczęściej będzie tu wchodził w grę obowiązek uszanowania woli pacjenta lub innej osoby uprawnionej.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o zawodzie lekarza, lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych w zasadzie tylko po uzyskaniu zgody pacjenta. Wolność pacjenta w dysponowaniu swoją osobą jest dobrem chro-nionym także przez prawo karne. Art. 192 k.k. stanowi, że wykonanie zabiegu lecz-niczego bez zgody pacjenta stanowi czyn zabroniony i pociąga za sobą odpowie-dzialność karną. Brak zgody pacjenta na dokonanie koniecznego do ratowania ży-cia lub zdrowia pacjenta zabiegu rodzi więc trudny do rozwiązania dla lekarza kon-flikt obowiązków. Zawarty w art. 32 ust. 1 ustawy o zawodzie lekarza zakaz dokony-wania zabiegów bez zgody pacjenta i potwierdzenie tego zakazu w art. 192 k.k.
oznacza, że lekarz nie może w zasadzie powołać się przy rozwiązaniu tego konfliktu na instytucję stanu wyższej konieczności i uznając życie lub zdrowie pacjenta za dobro o wyższej wartości od prawa do samostanowienia, dokonać potrzebnego dla ratowania tych dóbr zabiegu. Stosowanie do tych wypadków instytucji stanu wy-ższej konieczności prowadziłoby do przekreślenia znaczenia przepisów chroniących prawo do samostanowienia. Z wyżej powołanych przepisów wynika wniosek od-wrotny, że zdaniem ustawodawcy prawo do samostanowienia pacjenta, które zresz-tą daje się wyprowadzić z ochrony jego godności jako prawa przyrodzonego i nie-podważalnego (zob. art. 30 Konstytucji RP), stoi w hierarchii dóbr wyżej niż ochro-na zdrowia a ochro-nawet życia tego pacjenta. W wypadku odmowy wyrażenia zgody ochro-na zabieg, nawet jeżeli jest on konieczny do ratowania życia, lekarz jest zobowiązany, po wyjaśnieniu pacjentowi skutków odmowy, na zaniechanie leczenia za pomocą nieaprobowanego przez pacjenta sposobu leczenia. Lekarz ma się ograniczyć wte-dy do stosowania środków przydatnych w leczeniu, na które pacjent wyraża zgodę.
Dotyczy to jedynie pacjenta dorosłego, przytomnego i nieubezwłasnowolnionego całkowicie. Szczególnego rozważenia wymaga sytuacja, gdy pacjent przytomny od-mawia zgody na podjęcie czynności leczniczych i następnie traci przytomność (np.
w sytuacji usiłowania samobójstwa). Czy lekarz może, bez narażenia się na odpo-wiedzialność karną, dokonać zabiegu ratującego życie? Ten konflikt, w którego cen-trum znalazł się lekarz, może być spotęgowany żądaniem udzielenia pomocy lekar-skiej ze strony najbliższych niedoszłego samobójcy. Powstaje pytanie, czy do takich sytuacji ma zastosowanie art. 33 ust. 1 lub art. 34 ust. 7 ustawy o zawodzie lekarza.
Ewentualna odpowiedź twierdząca nie rozwiązuje do końca problemu. Nie jest bowiem na podstawie tych przepisów jasne, czy lekarz ma wtedy obowiązek udzie-lenia pomocy, tzn. czy w wypadku jej nieudzieudzie-lenia naraża się na odpowiedzialność
Andrzej Zoll
karną z art. 162 k.k. albo za przestępstwo skutkowe (gdy jest gwarantem), czy też przepisy te wyłączają jedynie odpowiedzialność lekarza za dokonanie zabiegu mimo braku zgody pacjenta. Na pierwsze pytanie dotyczące tego, czy w takich wypadkach ma zastosowanie art. 33 ust. 1 lub 34 ust. 7 ustawy o zawodzie lekarza należy odpo-wiedzieć twierdząco. Oba przepisy mają zastosowanie do pacjentów, którzy w mo-mencie konieczności przeprowadzenia zabiegu nie są zdolni, ze względu na stan zdrowia, do wyrażenia zgody na zabieg. Lekarz może więc ratować osobę, która targnęła się na swoje życie nawet wtedy, gdy jeszcze w stanie przytomności sprzeci-wiała się udzieleniu jej pomocy. Pozostaje więc pytanie, czy lekarz ma prawny obo-wiązek do takiego działania, czy też ma prawo uszanowania woli pacjenta wyraża-nej przed utratą przytomności. Zarówno art. 33 ust. 1 jak i art. 34 ust. 7 zezwalają na dokonanie zabiegu leczniczego bez zgody. Nie ma w tych przepisach mowy o obowiązku stosowania zabiegu, na który pacjent nie wyraził zgody. Wydaje się, że nie wszystkie kwestie dadzą się rozstrzygnąć w prawie do końca. Pozostaje pewien
„luz” pozostawiony sumieniu lekarza i jego decyzji. Jeżeli np. pacjentowi, który uległ wypadkowi konieczne jest przeprowadzenie transfuzji krwi i pacjent ten przed utratą przytomności oświadcza, że ze względów światopoglądowych nie zgadza się na to, to lekarz, po utracie przez pacjenta przytomności ma się kierować własnym sumieniem. Brak zgody pacjenta wyklucza moim zdaniem odpowiedzialność leka-rza za zaniechanie zastosowania transfuzji krwi. Art. 33 ust. 1 lub 34 ust. 7 ustawy o zawodzie lekarza wyłączają w takim wypadku odpowiedzialność lekarza za zasto-sowanie transfuzji bez zgody pacjenta.
Inna sytuacja zachodzi wtedy, gdy pacjentem jest osoba małoletnia. Ustawa o zawodzie lekarza wymaga, aby zgodę na zabieg udzielił przedstawiciel ustawowy małoletniego, a jeśli pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub kontakt z nim jest niemożliwy, to zgodę na zabieg ma udzielić sąd opiekuńczy. W wypadku, gdy małoletni ma ukończone 16 lat, wymagana jest także zgoda małoletniego (art. 32 ust. 2 i 5).
Słusznie ustawa o zawodzie lekarza odstąpiła od formalnego kryterium pełno-letności. Pacjent małoletni, ale po ukończeniu 16 lat może działać z wystarczają-cym rozeznaniem, aby móc decydować o swojej osobie.
Rozpatrzmy najpierw możliwe wypadki, gdy pacjent nie ukończył 16 lat. Jeżeli pacjent taki nie wyraża zgody na leczenie, a lekarz ma zgodę jego przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego, to lekarz jest zobowiązany do udzielenia po-mocy. Zaniechanie po stronie lekarza może powodować jego odpowiedzialność.
Brak zgody małoletniego pacjenta poniżej 16 lat nie jest też w takim wypadku pod-stawą do odpowiedzialności lekarza za przestępstwo z art. 192 k.k.. Lekarz może także w sytuacjach nagłych dokonać zabiegu bez zgody przedstawiciela ustawowe-go lub sądu opiekuńczeustawowe-go, gdy zwłoka zagrażałaby życiem lub ciężkim uszczerb-kiem na zdrowiu (art. 34 ust. 7). Zaniechanie w tym przypadku pociąga za sobą także odpowiedzialność karną (praktycznie będzie wchodziła tu w grę odpowie-dzialność za skutek, gdyż lekarz będzie pełnił funkcję gwaranta). Trudniejszy jest wypadek, gdy przedstawiciel ustawowy sprzeciwia się przeprowadzeniu zabiegu i
Zaniechanie leczenia – aspekty prawne
nie jest możliwe ze względów czasowych uzyskanie zgody sądu opiekuńczego. Sto-sowanie w takich wypadkach art. 34 ust. 7 może wydawać się wątpliwe. Należy jed-nak przyjąć, że władza przedstawiciela ustawowego nie dotyczy decydowania o ży-ciu poddanego tej władzy małoletniego. Lekarz może przeprowadzić konieczny zabieg nie narażając się na odpowiedzialność z art. 192 k.k. Odmowa przeprowa-dzenia zabiegu w takich okolicznościach może być - moim zdaniem – podstawą odpowiedzialności karnej lekarza, gdyż należy sprzeciw przedstawiciela ustawowe-go traktować wtedy za pozbawiony znaczenia prawneustawowe-go i pozostaje obowiązek nie-sienia pomocy lekarskiej w sytuacji zagrożenia dla życia lub zagrożenia poważnym uszczerbkiem na zdrowiu.
W sytuacji, gdy pacjent ma ukończone 16 lat wyrażona przez niego zgoda na zabieg jest wystarczająca dla przeprowadzenia takiego zabiegu nawet wtedy, gdy sprzeciwia się mu przedstawiciel ustawowy. Zaniechanie zabiegu z uwagi na sprze-ciw przedstawiciela ustawowego rodzić będzie odpowiedzialność lekarza.
Sprzeciw pacjenta, który ukończył 16 lat wymaga do legalności zabiegu zgody sądu opiekuńczego. Mam wątpliwości, czy zgoda sądu może stanowić podstawę dla lekarza przeprowadzenia zabiegu. Zwalnia go ona wprawdzie z odpowiedzialności za dokonanie zabiegu wbrew woli pacjenta (art. 32 ust. 6) ale nie stanowi podstawy do odpowiedzialności karnej w wypadku zaniechania przez lekarza dokonania za-biegu. To znów wypadek, gdy ustawodawca pozostawia lekarzowi i jego sumieniu podjecie decyzji. Tak samo należy uznać, że sumienie lekarza jest jedynym drogo-wskazem postępowania, gdy pacjent po ukończeniu 16 lat sprzeciwia się zabiegowi a następnie traci przytomność. Młody wiek pacjenta, tak zresztą, jak w przypadku osób dorosłych jest tylko jednym z czynników, które lekarz musi brać pod uwagę przy podejmowaniu decyzji.
Z problemem zaniechania leczenia wiąże się kwestia odmowy podjęcia koniecz-nych czynności z uwagi na zagrożenie lekarza związane z akcją ratowniczą.
Art. 162 § 1 k.k. wyłącza obowiązek niesienia pomocy człowiekowi znajdujące-mu się w bezpośrednim niebezpieczeństwie jeżeli łączyć by się to miało z naraże-niem lekarza lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego
Art. 162 § 1 k.k. wyłącza obowiązek niesienia pomocy człowiekowi znajdujące-mu się w bezpośrednim niebezpieczeństwie jeżeli łączyć by się to miało z naraże-niem lekarza lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego