Zoe Karbonopsina na czele rady regencyjnej

W lutym tegoż roku doszło do politycznego przewrotu w Konstantynopolu. Od kierownictwa radą regencyjną odsunięty został Mikołaj Mistyk, a jego miejsce zajęła, znajdująca się dotąd w klaszto-rze, Zoe Karbonopsina1. Czym spowodowany został upadek patriarchy? Wydaje się, że jedną z podstawowych przyczyn była walka o władzę w obrę-bie samej rady regencyjnej. Zjawisko to w jakimś stopniu inspirowała Zoe, tak poszkodowana w rozdaniu kart po śmierci Aleksandra. To Jan Eliadas i Stefan, zwolennicy cesarzowej-wdowy, zapewne przeprowadzili intrygę, w skutek której patriarcha został odsunięty od władzy. Inspirowany przez nich małoletni Konstantyn VII wezwał do pałacu swą matkę. O realiza-cję jego rozkazu zadbali obaj wspomniani dostojnicy. Zoe została regent-ką syna, a Mikołaja Mistyka zmuszono do ustąpienia2. Było to możliwe w dużej mierze dzięki temu, że kilkumiesięczne rządy patriarchy nie cieszy-ły się specjalną popularnością. Nie przyniosła mu jej ani surowa polityka wobec patriarchy Eutymiusza i jego zwolenników, ani brutalne stłumienie próby przejęcia władzy przez Konstantyna Dukasa. Czy do jego upadku

1 Kontynuacja Teofanesa, s. 386; Żywot Eutymiusza, 22. Szerzej na temat

oko-liczności tego wydarzenia S. R u n c i m a n, The Emperor Romanus Lecapenus and his Reign: A Study of Tenth-Century Byzantium, Cambridge 1969, s. 52.

2 Według Żywotu Eutymiusza (22)cesarzowa miała wyraźnie wskazać patriar-sze, że teraz winien on zająć się swoimi sprawami czyli Kościołem, i bez zaproszenia nie pojawiać się w cesarskim pałacu. Zwolenników Mikołaja w radzie usunię-to. Ich miejsce zajęli stronnicy cesarzowej – parakoimomen Konstantyn, bracia Gongyloi i Domenik. U boku władczyni początkowo najważniejszą rolę odgry-wał Jan Eliadas. Po jego rychłej śmierci postacią numer jeden został parakoimo-men Konstantyn.

Zoe po nieudanej próbie nakłonienia Eutymiusza, byłego patriarchy Konstantynopla, do powrotu na stanowisko, doszła, jak można sądzić, do poro-zumienia z Mikołajem Mistykiem. Ten ostatni postarał się o poprawę swoich rela-cji z Eutymiuszem (Żywot Eutymiusza,22). Wyrazem jego poprawnych kontaktów z dworem był list kondolencyjny skierowany do parakoimomena Konstantyna po śmierci jego siostry (M i k o ł a j M i s t y k, Listy, 47, s. 266–275).

161

1. Zoe Karbonopsina na czele rady regencyjnej

przyczynił się sposób, w jaki rozwiązał w 913 r. problem bułgarski? Wbrew temu, co dość powszechnie się sądzi, nie jest to wcale takie pewne. Pogląd ten buduje się bowiem nie tyle na przekazach źródłowych, dotyczących okoliczności tego wydarzenia, co na dalszym rozwoju sytuacji. Twierdzi się mianowicie, że rada regencyjna pod nowym kierownictwem była wyraź-nie antybułgarsko nastawiona3, czego przejawem było najpierw wycofanie się z wypełniania warunków pokoju z roku 913, a w 917 r. zorganizowanie wielkiej wyprawy wojennej przeciw północnemu sąsiadowi. Konsekwencją takiego stanowiska jest konkluzja, że inspiracją do wystąpienia przeciw Mikołajowi były jego ustępstwa wobec Symeona. Nie można wykluczyć, że wykorzystano je przeciw Mikołajowi. Z drugiej strony trudno orzec, na ile był to motyw nośny propagandowo. Warto zwrócić uwagę na fakt, że polityka patriarchy wobec Symeona zaowocowała uniknięciem rozle-wu krwi i zniszczeń, co musiało być przez szerokie warstwy społeczeń-stwa odbierane pozytywnie.

3 Np. S. R u n c i m a n, The History of the First Bulgarian Empire, London

1930, s. 148; G. O s t ro g o r s k i, Dzieje Bizancjum, przekł. pod red. H. E v e r t -K a p p e s o w e j, Warszawa 1968, s. 226; I. B o ž i l o v, Car Simeon Veliki (893–927):

zlatnijat vek na Srednovekovna Bălgarija, Sofija 1983, s. 118; J.V.A. F i n e, Early Medieval Balkans: a Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, Ann

162 VI. Droga do Anchialos (914–917)

2. Adrianopol 914

O pogorszeniu stosunków między Bułgarią a Bizancjum w początkach rządów regencyjnych Zoe świadczyć miało zajęcie Adrianopola przez wojska bułgarskie (wrzesień 914 r.) oraz list 8 Mikołaja Mistyka (lato/ jesień 914 r.) do Symeona, w którym patriarcha wyraził zaniepokojenie ze stanu relacji między oboma państwami4.

Bułgarskie działania na terenie Tracji miały być odpowiedzią na złama-nie przez regencję Zoe warunków układu z 913 r., w szczególności na brak akceptacji nowego tytułu Symeona i wycofanie się z obietnicy zawarcia małżeństwa między Konstantynem VII i córką Symeona5. Czy tak było w rzeczywistości? Źródła, które przedstawiają „aferę adrianopolską”, nie informują, z jakich powodów do niej doszło6. Powyżej wskazywałem, że nie ma pewności, że jednym z warunków układu z 913 r. była kwestia małżeństwa między przedstawicielami rodów panujących w Bułgarii i Bizancjum. Wasił N. Złatarski wskazywał, że mogła być ona wysunię-ta przez Symeona w początkach rządów regencyjnych Zoe. Odmowna odpowiedź zaś strony bizantyńskiej na propozycję matrymonialną doprowadziła do ponownego zaostrzenia stosunków między państwa-mi7. Nie jest to wykluczone. Jedyne dwa źródła, które wspominają ten wątek, mówią bowiem nie tyle o wycofaniu się przez Zoe z zobowiązania,

4 M i k o ł a j M i s t y k, Listy 8, s. 44–53.

5 Np. I. B o ž i l o v, op. cit., s. 118; mniej stanowczo A. N i k o l o v, Političeska misăl v rannosrednovekovna Bălgarija (sredata na IX – kraja na X vek), Sofija 2006,

s. 139 (Symeon szybko zrozumiał, że Zoe nie zamierza wypełnić zobowiązań, które wziął na siebie Mikołaj Mistyk).

6 Np.: Kontynuacja Teofanesa, s. 387–388; J a n S k y l i t z e s, s. 202; Kontynuacja Jerzego Mnicha, V, 9, 12; S y m e o n M a g i s t e r, 135, 16.

7 V.N. Z l a t a r s k i, Istorija na bălgarskata dăržava prez srednite vekove, t. I.2, Părvo Bălgarsko Carstvo. Ot slavjanizacijata na dăržavata do padaneto na Părvoto Carstvo, Sofija 1927, s. 378.

163

2. Adrianopol 914

co o odrzuceniu przez nią bułgarskiej propozycji8. Niestety, żaden z prze-kazów źródłowych nie pozwala na precyzyjne umiejscowienie tego wyda-rzenia w czasie. Nie można jednak wykluczyć, że Symeon po zmianie, która zaszła w Konstantynopolu w lutym 914 r., zwrócił się do Zoe z pro-pozycją potwierdzenia zawartego w roku ubiegłym układu i utrwalenia pokojowych stosunków poprzez obietnicę zawarcia związku małżeńskie-go między Konstantynem VII i córką bułgarskiemałżeńskie-go władcy. Odmowa Konstantynopola – której powodów niekoniecznie trzeba dopatrywać się jedynie (o ile w ogóle) we wrogości Zoe i jej doradców wobec Bułgarii, a raczej w generalnej niechęci bizantyńskich cesarzy do łączenia się wię-zami rodzinnymi z władcami obcych krajów – mogła doprowadzić do pogorszenia wzajemnych stosunków.

Czy nowa rada regencja odmówiła uznania prawa do noszenia tytułu basileusa (Bułgarów) przyznanego Symeonowi w roku 913? Szczególnie istotny w tej kwestii wzmiankowany powyżej 8 list Mikołaja Mistyka, pochodzący przecież z analizowanego obecnie okresu, nie pozwala na pozytywną odpowiedź na to pytanie9. Inne źródła nic nie wnoszą do tej sprawy. Na rzecz poglądu, że regencja Zoe, przynajmniej w początkach swego funkcjonowania, otwarcie nie wypowiedziała warunków ukła-du z 913 r., świadczyć mogą dwie podstawowe przesłanki. Po pierwsze, takie posunięcie groziło militarną konfrontacją z Bułgarią. Nowe wła-dze zapewne chciały tego uniknąć, o czym najlepiej świadczy sposób rozwiązania sprawy adrianopolskiej. Trzeba przypomnieć, że Symeon dysponował siłami militarnymi, które nie ucierpiały w żaden sposób w kampanii roku 913. Mogły więc zostać stosunkowo szybko rzucone przeciw Bizancjum. Wątpić należy, by regencja takiej świadomości nie miała. Po wtóre, o tym, że Konstantynopol nie miał w planach wojny z Bułgarią, a którą groziło wypowiedzenie układu z 913 r., świadczy to, że w latach 914–915 prowadzono działania na innych frontach, a mia-nowicie w Italii i Armenii. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku

8 M i k o ł a j M i s t y k,Listy, 16, s. 108; E u t y c h i u s z, p a t r i a r c h a

A l e k s a n d r i i, kol. 1151 A.

164 VI. Droga do Anchialos (914–917)

przeciwnikiem Bizantyńczyków byli Arabowie10. Co znamienne, regencja uzyskała sukcesy w tych zmaganiach. Na terenie Italii Mikołaj Picingli, strateg Longobardii, który był nominatem Zoe, wyparł Arabów z doliny rzeki Garigliano11, zaś w Armenii Bizantyńczycy wsparli skutecznie prze-ciw Arabom Aszota II, następcę Symbata I12.

Wzmiankowana kwestia zajęcia przez Bułgarów Adrianopola, jedyne-go epizodu, który świadczyć mógłby o agresywnych krokach Symeona wobec Bizancjum w 914 r. nie jest tak jednoznaczna, jakby można było z pozoru sądzić. Z dość niejasnych i zawierających pod względem chro-nologii wydarzeń błędy przekazów źródłowych13 wynika, że we wrześniu tego roku niejaki Pankratukas, z pochodzenia Armeńczyk, wydał w ręce

10 Na temat stosunków bizantyńsko-arabskich w tym okresie – A.A. Va s i l i e v,

Vizantija i araby. Političeskija otnošenija Vizantii i arabov za vremja makedonskoj dinastii. Imperatory Vasilij I, Lev VI Filosof i Konstantin VII Bagranorodnyj (867– 959), S.-Peterburg 1902, s. 200–207.

11 Ibidem, s. 204–207; S. R u n c i m a n, The Emperor Romanus…, s. 53;

T. W o l i ń s k a, Próby stworzenia sojuszu antysaraceńskiego na południu Italii (IX – początek X w.), PH 97, 2006, s. 164; G.A. L o u d, Byzantium and Southern Italy (876–1000), [in:] The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500–1492,

ed. J. S h e p a r d, Cambridge 2008, s. 563.

12 A.A. Va s i l i e v, op. cit., s. 200–204; S. R u n c i m a n, The Emperor Romanus…, s. 53; 131–132; 249–251; T.W. G r e e n w o o d, Armenian Neighbours (600–1045), [in:] The Cambridge History…, s. 354.

13 Wątek adrianopolski pojawia się u bizantyńskich kronikarzy po stwier-dzeniu, że Symeon ponownie plądrował Trację (Kontynuacja Teofanesa, s. 386;

tłum. A. B r z ó s t k o w s k a, s. 45; J a n S k y l i t z e s, s. 201–202; Kontynuacja Jerzego Mnicha, V, 9, 10; S y m e o n M a g i s t e r, 135, 14). Donoszą oni następnie,

że cesarzowa Zoe i jej współpracownicy mieli zamiar rozprawienia się z bułgarskim władcą. Dla zrealizowania tego zamiaru chcieli pozyskać Pieczyngów. Misję zawar-cia porozumienia z nimi otrzymał Jan Bogas, strateg Chersonezu. Co prawda, w star-szej literaturze przedmiotu akceptowano taką sekwencję wydarzeń i datowanie ich na rok 914 (np.D. O b o l e n s k y, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500–1453, New York–Washington 1971, s. 109–110), ale badania I. B o ż i ł o w a

(Bălgarija i pečenzite (896–1018 g.), IP 23.2, 1973, s. 42–43), J. S h e p a r d a (Symeon of Bulgaria – Peacemaker,GSU.NCSVPID83.3, 1989, s. 24–25) czy A. N i k o ł o w a (op. cit., s. 139–141)wyraźnie wskazują, że misję Jana Bogasa (o niej poniżej) należy umiejscawiać w okresie poprzedzającym kampanię anchialeńską z 917 r.,

165

2. Adrianopol 914

Symeona zarządzany przez siebie Adrianopol14. Cesarzowa Zoe zare-agowała na to wydarzenie metodami dyplomatycznymi. Wysłała miano-wicie dwóch posłów w osobach patrycjusza Bazylego i protospatariusza Niketasa Helladyka z misją odzyskania miasta. Podstawowym środkiem, przy pomocy którego wysłannicy cesarzowej osiągnąć mieli ten cel, były pieniądze. Jak informują źródła, misja zakończyła się powodzeniem i Adrianopol powrócił pod bizantyńskie władanie. Źródła w sposób bezpo-średni nie mówią, do kogo poselstwo zostało wysłane. Na fakt ten zwrócił uwagę Jonathan Shepard, który zasugerował, że adresatem bizantyńskie-go poselstwa był nie Symeon, a Pankratukas15, który najpierw sprzedał miasto Symeonowi, a następnie odsprzedał je Bizantyńczykom. Hipoteza angielskiego uczonego jest, jak sądzę, zbyt daleko idąca. Źródła wyraźnie mówią bowiem o tym, że na wieść o wydaniu Adrianopola Symeonowi wysłane zostało poselstwo z darami16. Logiczne wydaje się, że jego adre-satem był władca Bułgarii, nie zaś zdrajca Pankratukas. Poza tym o takim kierunku poselstwa świadczyć może wysoki status posłów. Symeon zde-cydował się na odsprzedanie Adrianopola Bizantyńczykom, a to z kolei świadczy o tym, iż nie dążył do militarnej konfrontacji z cesarstwem, a jedynie wykorzystał nadarzającą się okazję. Natomiast fakt, że doszło do tego incydentu w stosunkach bułgarsko-bizantyńskich, wskazuje na to, że nie były one jednak w tym momencie najlepsze. Konstatacja ta znajduje potwierdzenie we wzmiankowanym powyżej 8 liście Mikołaja Mistyka. List ten, co warte podkreślenia, jest w porównaniu z innymi sto-a wątek nsto-ajsto-azdów bułgsto-arskich nsto-a Trsto-ację w 914 r. wydsto-aje się być jedynie wymy-słem kronikarzy.

14 Kontynuacja Teofanesa, s. 387; S y m e o n M a g i s t e r, 335, 16; Kontynuacja Jerzego Mnicha, V, 9, 12; J a n S k y l i t z e s, s. 202 (ten autor jako jedyny mówi

o obleganiu Adrianopola przez Symeona; źródła bliższe wydarzeniu nic o tym nie wiedzą, co budzi zrozumiały sceptycyzm uczonych w stosunku do jego przekazu).

15 J. S h e p a r d, op. cit., s. 43, przyp. 140.

16 L e o n G r a m a t y k, s. 293 [tak rozumie ten passus A. B r z ó s t k o w s k a (s. 81), autorka polskiego przekładu fragmentu dzieła Leona Gramatyka];

Kontynuacja Teofanesa, s. 387; Kontynuacja Jerzego Mnicha, V, 9, 12; J a n

166 VI. Droga do Anchialos (914–917)

sunkowo pewnie datowany. Patriarcha pisze bowiem w nim, że upłynął rok od jego spotkania z Symeonem, co sugerować musi, że tekst został napisany latem, może wczesną jesienią roku 914. Biskup Konstantynopola zarzuca w nim Symeonowi, że ten, delikatnie rzecz ujmując, dystansuje się od pokoju, który zawarł z Bizantyńczykami w minionym roku, że ma jakiś plan przez który rozpadnie się [dzieło] budowania Ducha Świętego, jak też przyjaźń, która istnieje między Romajami i Bułgarami, i dotychczas

podtrzymuje pokój17. Patriarcha ubolewa, że obecnie w stosunkach

mię-dzy wzmiankowanymi ludami panuje wrogość, niezgoda i niechęć, zamiast

przyjaźni, pokoju i pojednania18. Nie ma natomiast w liście mowy o

prowa-dzeniu działań wojennych. Być może, jak chce J. Shepard, list ten powstał w związku ze sprawą adrianopolską19, a wzmiankowany plan, przed reali-zacją którego ostrzegał Symeona patriarcha – to zajęcie Adrianopola. Wydaje się to możliwe.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że nie da się obronić tezy, że wkrótce po przejęciu władzy w Bizancjum przez Zoe Karbonopsinę doszło do otwartego konfliktu militarnego między Bułgarią a Bizancjum, co dość powszechnie akceptowane jest przez starszą literaturę przedmio-tu20. Wydaje się natomiast, że zmiana ta przyniosła pogorszenie wzajem-nych relacji. Mogło być to między innymi konsekwencją ewentualnej odmowy strony bizantyńskiej przyrzeczenia zawarcia związku małżeń-skiego między Konstantynem VII a córką Symeona. Nie bez znaczenia dla strony bułgarskiej był również fakt odsunięcia od wpływów Mikołaja Mistyka, być może postrzeganego jako gwarant zawartego w 913 r. układu pokojowego. Z kolei dla strony bizantyńskiej niepokojące były ambicje rosnącego w siłę Symeona.

17 M i k o ł a j M i s t y k, Listy, 8, s. 52 (tłum. A. B r z ó s t k o w s k a, s. 305–306).

18 M i k o ł a j M i s t y k, Listy, 8, s. 46 (tłum. A. B r z ó s t k o w s k a, s. 304).

19 J. S h e p a r d, op. cit., s. 43, przyp. 140.

20 Np. S. R u n c i m a n, The Emperor Romanus…, s. 53–54; I. B o ż i ł o w (Car Simeon…, s. 120) buduje obraz strategicznego planu Symeona w ramach którego

przewidziany był idący w trzech kierunkach (na zachód – Dyrrachium, południowy zachód – Tesalonika, południe – Konstantynopol) atak bułgarski na Bizancjum.

167