A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA IURIDICA 34, 1988
Cezary K osikow sk i
PODSTAW OW E PROBLEMY ODPOWIEDZIALNOŚCI GOSPODARCZEJ
I
Problem odpowiedzialności w g osp od arce naro do w ej jest złożony. Dlatego też pew nym p arado ksem je st fakt, iż odp ow ied zialność jak o jed na z po dstaw o w ych insty tu cji p raw ny ch nie doczekała się o p raco wań teo retycznych, u o gó ln iający ch jej po jęcie i k o n stru k c ję oraz ro dzaje i formy. Spowodowało to rozwój teorii odpowiedzialności na g ru n cie poszczególnych n auk p raw nych, zwłaszcza zaś w n au ce praw a k o n sty tucy jn ego , cyw ilnego, karneg o, adm in istracy jnego , p racy i fin anso wego. O dręb n ie trzeba w spom nieć o p odejm o w aniu p ro blem atyki o d po -w iedzialności -w n au ka ch ek ono m iczn ych i p olityczn ych o raz -w filozofii. U stalen ia teo rety czn e p oczynione w obrębie poszczeg ólnych n auk p ra w ny ch są na ogół bardzo b o g ate i z pew nością m ogłyby stać się p rze d -miotem uo gó ln ień teorety czny ch .
Dla jasn ości d alszy ch w y w odów p rzyjm ujem y n astę p u jące u sta lenia term inologiczne. Przez odpow iedzialność p r a w n ą rozum iem y po n o -szenie w y n ikający ch z przepisu p raw n ego k on sek w en cji zachow ania się w łasn eg o lub inny ch podm iotów 1. Z ach ow anie p ow o dujące p o w stanie odpowiedzialności polega na p rzekroczeniu lub n iew yp ełn ien iu k om -p eten cji albo na n iew y k on aniu lub w adliw ym w y ko nan iu o bow iązku2. W ten sposób przyjm u jem y, że odpow iedzialność jest nie ty lko w y n i-kiem n iew yk o nan ia lub w adliw ego w yk on ania obowiązku praw nego, lecz także rezultatem przekroczenia lub n iew y pełnienia kom petencji. Pojęcie k om p etencji ob ejm uje zarów no u p raw nienia, jak i obowiązki. O dp ow iedzialn ość łączy się p rzed e w szy stkim z n iew yko naniem lub
1 P od ob nie R. О. С h a ł I i n a, O gólna n a u ka o sto su n k u p ra w n ym , W a rs z a w a 1979, s. 321. S k ró ty czaso pism u iy t e w p rz y p is ac h : GP — „ G os p od a rk a P lan o w a"; O M T — „ O rg a n iz ac ja — M e to d y — T ec h n ik a "; PiP — .P a ń stw o i P ra w o "; SPE — „S tu d ia Praw no -E ko no m ic zne ” ; ZNUŁ — „Z eszy ty N a u k o w e U n iw e rs y te tu Łó dzkiego".
w adliw ym w yko naniem obowiązku. Pojęcie odpo wied zialności "rozsze-rzam y jed n ak również na n ierealizow anie lub w ad liw e realizo w anie up raw n ień . Je st to u jęcie odm ienne od tra dy cy jn ego , lecz za po trzebą jego w p row adzenia przem aw ia wiele argum entów .
W y starczy w skazać, że w śród k om peten cji podm iotów g o spo d arki usp ołeczn ion ej ro zró żnien ie u p raw n ień od obow iązków je st często b a r-dzo trudn e. Poza tym nie uleg a w ątpliwo ści, że n ierealizo w a n ie lub w adliw e rea liz o w an ie u praw n ień przez d an y podm iot może mieć d e c y d u ją cy w p ływ na m ożliwość w y k o n an ia lub p raw idło w ego w y k o n a -nia obow iązk u przez inny podmiot. W tej sy tu a cji p rze p isy p raw n e mo-gą p rzew id y w ać ró w nież odp ow ied zialność za realiza cję u p raw n ie ń lub co na jm niej po w inny stw arzać m ożliw ość uw o ln ienia się od o dp o w ie-dzialności podm iotu, k tó ry nie może w yk o n ać swego obowiązku. Za p rzyję ciem p ierw szego ro zw iązan ia p rzem aw ia to, że odp ow ied zialność jest środ kiem zm ierzającym do zapew nien ia zgodności realneg o
zacho-w ania się z prazacho-w am i i obo zacho-w iązkam i3.
W naszy m p rzek o n an iu treść p o jęcia od pow iedzialno ści n ie o b e j-m uje w szy stk ich p rzy p ad kó w przyj-m u su p raw n eg o stoso w an ego w celu w y k o n an ia przez w łaściw e podm ioty ich k om p ete ncji lub obow iązków . Sam p rzy m us p ań stw o w y zm ierza bowiem je d y n ie do w y eg zek w o w ania istn iejącego już obowiązku. Nie w iąże się to z pow staniem o d ręb n ych i no w y ch obow iązków stan o w ią cy ch sa n k cję za do k on ane n a r u -szenia p raw a. Za pom ocą przy m usu p aństw ow ego po zy cja u czestn ik ów stosun k u praw n eg o zo staje d op ro w ad zo na do stan u , w jakim powinni się oni zn ajd o w ać zgodnie z wym ogam i p raw a. O dpo w iedzialność p o -w sta je n ato m iast -wó-wczas, g dy -w pro ce sie po -w iązań m iędzy d-wom a lub kilk om a podm iotam i p o w stają lub u le g ają zm ianie sto su n ki p raw n e, zaś p rzy cz y n a tkw i w tym, że dz iałan ia jedn eg o po dm io tu n aru szy ły in teresy drug ieg o pod m iotu4.
O dp ow iedzialność p raw n a może mieć dwie p ostacie: 1) o d po w iedzialności za zachow an ie bezpraw ne, k tó re jest faktem p raw ny m pow o du jącym p ow stan ie stosun ku p raw nego , 2) od pow iedzialno ści za n a r u -szenie k o m p eten cji lub obowiązku w istn iejącym sto su nk u praw nym .
W pierw szy m w yp ad ku przy kład em jest p o p ełn ien ie przestępstw a, k tó re jest p od staw ą p o w stania sto su n k u k a rn o p ra w n eg o i p ow od uje p o n iesien ie w y n ik ając y c h stąd san kcji; może też n astąp ić w y rząd ze n ie szkody, k tó re po w o d uje p ow stanie sto sun k u cyw iln op raw n eg o i p ocią-ga za sobą obow iązek n ap ra w ien ia szkody.
N ato m iast w dru gim w y p ad k u odpo w iedzialność ma zap ew nić to, że rea ln e zach ow an ie się zostanie d op ro w adzone do sta n u zgodności z
nio-3 P atr z sze rze j С h a ł f i n a, O gólna na uka..., s. nio-306 i n. 4 Ibidem , s. 326.
delem sto su n k u praw nego . Z asto sow anie śro dk ów od po w ied zialno ści zm ierza więc do tego, aby w w y padkach, w k tó ry c h p rzy w ró c en ie n a -ru szon eg o sto su n k u p raw neg o do sta n u p o przed n ieg o nie je st m ożli-we, tak zmienić p raw a i obowiązki stron, by w o stateczny m rach un k u
osiąg n ięty został rez u lta t przew idy w an y przy p o w stan iu sto su n k u p raw -nego, i by szkody w y rządzo ne n aru szen iem p raw a zo stały n a p raw io n e przez winnego. W tym w y pad ku c e l e odpow iedzialności sp row adzają się do teg o r, by: 1) skłonić u cz estn ik a sto su n ku p raw n ego do w y p ełn ienia sp oczyw ającego na nim ob ow iązku lub ko m p eten cji (funkcja r e p resy jn a); 2) p rzy znać osob ie u praw n io n ej ko m p ensatę za n iew y k o n a nie lub w ad liw e w y k o n an ie o b ow iązk u lub k om peten cji (funkcja kom pen sacy jna); 3) w yw rzeć tego ro dzaju w pływ na zach ow an ie, by p r a -wa b yły w p rzy szłości realizo w an e, a obow iązki w y p ełn ian e (funkcja p rew encyjn a).
O by d w ie p o stacie od pow iedzialno ści w y k a zu ją więc isto tn e ró żni-ce m iędzy sobą. Różne są bowiem ich p od staw y, żni-cele i skutk i. Różny je st tak że c h a ra k te r b ezpraw no ści w każdej z nich. Gdy chodzi o od -p ow ied zialność jak o fak t -p raw n y , to w w y nik u zach ow ania b e z-p raw n e-go n aru szo na zo staje norm a p raw n a, k tó ra ch ro ni u p raw n ien ia i dobra zag w a ran to w a n e przez pań stw o lub ab solu tn e praw o po dm iotow e p o szkodowanego. O dp ow ied zialność je st więc tu ta j rów no znaczna z sa n k -cją.
R ozważając p rob lem aty kę odpow iedzialności, trzeb a odnieść się do zasadn ości sto so w an ia p ojęcia od po w iedzialn ości e k o n o m i c z n e j . Je st to k on ieczne z w ielu w zględów, a p rzed e w szystk im d latego, że p odejm o w ane są p ró b y p rzeciw staw ian ia tej k a te g o rii od po w iedzial-ności prawnej*. Przez odp ow iedzialność ek on om iczną rozum ie się .po-n osze.po-n ie .po-n e g aty w .po-n y ch sku tk ó w w łas.po-nej działal.po-n ości. O d pow iedzial.po-no ść ta n ie w y n ik a w ięc z p rzepisó w p raw ny ch , ja k ró w n ież n ie w y nik a z zacho w an ia b ezp raw neg o lub z p rzek ro czen ia k om p ete ncji lub n ie -w y k o n an ia obo-wiązku. J e st n iejak o o dp o -w ied zialnością n atu ra ln ą, jeśli chodzi o po n oszen ie sk utkó w przez p odm io t tej o d po w iedzialności. W ątp liw o ści p o jaw ia ją się jed n a k w tedy , g dy uzm ysłowim y so -bie, że i w tym w y p adk u może chodzić o zach o w an ie p o leg ające na p rzek ro czeniu p ew ny ch reguł. Egzem plifikacja tego zjaw iska o k azu je się być tru dn a.
5 Ibid em , s. 331.
6 Por. W . K. M a m u t ó w , W. W. O w s i j e n k o , W. J. J ü d i n , P ied p r ija tije
i m a tierialn aja o tw ie ts tw ie n n o s t', K ijew 1971, s. 29—31; W . M. M a n o с h i n , Go- su d ar stw ie n na ja d is cy p lin a w na rodnom с h o z ia jstw ie , M o sk w a 1970, s. 121 i n. I n a
-czej w n ow s zy ch p ra c a c h a u to ró w ra d zie ck ich , np. O tw ie s tw ie n n o s t' w up ra w le nii, red. A. E. Ł u n i e w, B. M. L a z a r i e w, M o sk w a 1985.
Nie można bowiem zasad n ie tw ierdzić, że np. k iero w c a sam ochodu, n a ru sz ają c y zasad y ru ch u d ro gow eg o i po no szący w w y nik u tego ob rażen ia oraz uszkodzen ia pojazd u ponosi odpo w iedzialność ek o n o -miczną. Po n iesio ny ch ob rażeń oraz po w stały ch szkód po jazdu nie moż-na trak to w ać jak od pow iedzialno ści za n aru sz en ie o dn o śn ych reguł. Są o ne bowiem rów nież regu łam i praw n ym i, z k tó ry c h w y n ik ają o k re -ślone obow iązki k iero w cy , zaś jego zach o w an ie je st b ezp raw n e i m oże po w odow ać odpo w iedzialność k a rn ą (np. sp ro w ad zen ie p ow szech nego n ieb ezpieczeństw a), mimo że m aterialn e sk utki k a ta stro fy o d -nió sł tylko k ierow ca, nie zaś inni u ży tk ow n icy ru ch u drogowego.
W iele w sk azu je na to, że zak res u n orm o w ania p raw n eg o reg u ł n a -szego p ostęp ow ania (zachowania) je st ob ecn ie tak szeroki, iż reg u ły te p rzy jm u ją postać obowiązków p raw ny ch. Z p rze strzeg an iem części ty ch obow iązków p raw o daw ca w iąże p ow stanie odpowiedzialności k arn ej, n a to m ia st z pozostałym i — inne rod zaje odpowiedzialności p raw nej. R egułą jest bow iem to, że n iew y p ełn ien iu lub w adliw em u w y p ełn ie niu obow iązkó w p ra w n y ch to w arzy szy k o n stru k c ja od p ow
ie-dzialności, m ająca zw yk le postać od po w ied zialno ści praw n ej. Czy w tej sy tu a cji n ależy zrezyg n ow ać z p o sług iw a nia się po jęciem o d-p ow iedzialno ści ek onom icznej?
W y d aje się, że u trzy m y w an ie k a te g o rii od po w iedzialn ości ek o n o m icznej może być pożyteczne. Nie tylko dlateg o, że w sferze sto su n kó w m ajątk ow y ch odp ow ied zialność zaw sze je st rów n ocześnie o dp o -w iedzialno ścią ekon om iczną i pra-w ną. K o n stru k cja odpo-w iedzialności eko no m iczn ej jest p rzy d atn a wów czas, g dy odnosim y ją do reg u ł z a -chow an ia p o leg ający ch na rea liz acji up raw n ień , zw łaszcza zaś takich, k tó re m ają c h ara k ter tzw. fak u lta ty w n y c h bodźców ek ono m iczn o-fi-n ao-fi-n so w y ch 7. W tej sferze egzem p lifik acja może być już b ardzo bo gata.
Praw odaw ca może np. stw o rzy ć m ożliwość (u praw nienie) p rzed się-b io rstw u do p od ejm ow an ia d ecyzji rozw ojow ych. Przedsięsię-biorstw o , k tó re nie k o rzy sta z tak ich u p raw n ień , n ie p ono si o dpow iedzialności p raw n ej. M ożna n atom iast tw ierdzić, że po nosi od pow iedzialno ść e k o -nom iczną, poniew aż pozbaw ia się m ożliwości ro zw o ju i w y n ik ający ch stąd k orzyści m aterialn ych . To samo odnieść m ożna do w szelkieg o r o -dzaju u p raw n ień ek on om iczn ych i fin ansow ych.
Sprawa by łab y prosta, gd yb y nie chodziło o podm ioty gospo darki usp ołeczn io nej, k tó re m ają działać w in teresie społecznym i w obec k tó ry c h p raw od aw ca form ułuje ró żne bodźce ek ono m iczn o-finanso w e (o b lig atory jn e i faku ltaty w ne, p ozy ty w ne i n eg aty w n e, zbiorow e i in-dy w idu aln e, itd.). Pon oszenie od pow iedzialności eko no m iczn ej przez
7 Por. H. R e n i g e r , B odźce pra w no -fin a ns ow e, [w:] S y ste m in s ty tu c ji praw no-
u spo łecznione p odm io ty g o spo darcze może b yć tylk o do pew neg o stopn ia to lerow an e przez p raw od aw cę. W p ew n ym zaś m om encie m o-że to prow ad zić do p o w stania od pow iedzialno ści p raw n ej. Stan ten w y n ik ać może co na jm niej z dwóch powodów.
Po pierw sze, p o n o szen ie ty lk o od p ow iedzialn ości ekon o m icznej z ty tu łu n ie rea liz o w an ia u p raw n ien ia może p row ad zić do zagro żen ia m ożliwości re alizacji zad ań i in teresó w sp ołecznych, dla k tó ry c h p o w ołano d any podm iot go spo darczy , w yp o sażając go w sp ołeczn e śro d -ki d ziałan ia (część m ienia og ólnon arod ow eg o). Przy kłado w o, n iep o d ej-m o w an ie przez przed sięb io rstw o decy zji ro zw o jo w y ch ej-może zagrażać p o w stan iu p ew n y ch d y sp ro p o rcji g o sp o d arczy ch w skali m ak ro oraz prow adzić do zm n iejszen ia się szansy p rzed się b io rstw a do rea liz acji po w ierz on y ch zadań.
Po drug ie, po no szenie tylko od pow ied zialno ści ek on om icznej m o-że u tru d n ia ć lub w ręcz uniem o żliw iać realiza cję obo wiązków przez in ne podm ioty, po w odu jąc p o w sta nie ich od pow iedzialności. P rz y k ła dowo, sam orząd p raco w niczy sam o dzieln eg o p rzed sięb io rstw a u ch w a -la p -lan p rzed sięb io rstw a o b ejm ujący w y raź n ie z ad an ia p oniżej m ożliwości p ro d u k c y jn y c h p rzed siębio rstw a. O dp ow iedzialność ek o n o -m iczną po no si przed siębio rstw o , p ozb aw iając się -m ożliw ości o siąg n ię-cia w iększy ch (lecz m ożliwych) k orzy ści finan sow y ch . Ty m sam ym jed n a k p rzed sięb io rstw o uniem ożliw ia p ełn ą realiz ac ję obo wiązków innym podm iotom , np. o rg an om finansow y m w zak re sie re aliz ac ji p lan u dochodów budżetow ych, n ab yw com p ro d u k o w a n y ch w yrobó w lub su row có w zre alizo w an ia sw y ch planów . Przyk ład ów tak ic h można m nożyć. W y starcz y w skazać, że p od ob ny m echanizm m oże mieć m iej-sce, g d y p raco w nik lub załog a nie re ag u je na fak u ltaty w n e bodźce p łaco w o -prem io w e i n ie p o d ejm u je d o da tk o w y ch lub zw iększo ny ch zad ań p rod u k cyjn y ch , bądź też n ie zw iększa w y d ajn o ści p racy . U n ie-m ożliw ia w ów czas realizację zadań p rzed sięb io rstw a jak o całości. Z a-łoga ponosi od pow iedzialno ść ekon om iczną, p rzed sięb io rstw o zaś m oże stać się podm iotem o dp ow iedzialno ści p raw n ej, o ile tak z d ecy d u -je praw odaw ca.
W reszcie trzeb a w sk azać, że odpow iedzialność ekon om iczn a może stać się zaczątkiem , p rzy czy n ą po w stan ia o dpo w ied zialno ści p raw nej. Przykładow o, b ra k tro sk i o rozw ój p rzed sięb io rstw a może p row adzić do u zn an ia przez bank, że p rzedsiębio rstw o ma zag ro żon ą lub trac i tzw. zdolność k red y to w ą. W k o n sek w en cji p rzed sięb io rstw o n ie u zy s-k a s-k red y tó w b an s-kow ych, to zaś może p row ad zić w dalszym e ta p ie do p o w stan ia p rzy czy n u z asa d n iając y ch likw idację p rzed sięb io rstw a, bądź p od d an ie p ro ceso w i u z draw iania jego g ospo darki. W y n ik ty ch
żabiegów może okazać się n eg aty w n y i przed sięb iorstw o może by ć u zn a -ne za upadłe.
W szystk o to, na co w sk azaliśm y powyżej, p ro w ad zi n as do w n io s-ku, że p o sług iw anie się pojęciem o dpow iedzialności eko no m icznej jest p rzy d a tn e dla an alizy zag ad n ien ia od po w iedzialn ości g o s p o d a r c z e j . M ianem tym o bejm u jem y p on oszen ie o k reślo n y ch p raw em k o n -sek w e ncji z ty tu łu zacho w ań m ają cy ch m iejsce w tok u p ro w adzenia działaln ości go spo d arczej lub w tok u zarządzania d ziałaln ością g o sp odarczą. Z acho w ania te d otyczą w ięc realiz acji obow iązk ów sp raw -n y ch lub k om p ete-ncji. M ają o-ne p o stać d ecy zji g osp odarczy ch, p o d ej-m o w any ch w raej-m ach rea liza cji o bow iązków lub k oej-m p etencji. D ecy-zje g o spo darcze trak tu jem y jak o zach o w an ia p odm iotów g o sp o d ar-czych o raz podm iotów zarząd zan ia w in d yw id u alny ch sp ra w a ch g o sp o d arczy ch d oty czący ch o rg an izacji i sp row ad zen ia działaln ości g ossp o -darczej. Pojęciu decy zji n ie n ad ajem y tu ta j zn aczen ia jury dy czn eg o , zw łaszcza w rozum ien iu p rzepisó w k o d e k su p o stęp ow an ia a d m in istracy jnego . T rak tu jem y je n ato m ia st jak o w szelk ie form y p raw n e zach o -w ań od noszących się do -w y raż en ia -woli o k reślo n y ch podm iotó-w w sp raw ach prow ad zon ej przez n ich lub zarząd zan ej działalno ści g o sp o d arc zej8.
D ecyzje g ospo d arcze po w od u ją o k reślon e rez u ltaty . O dp ow ied zial-no ścią g ospo d arczą ob ejm ujem y z ach ow ania ty ch po dm iotów, k tó re m ają o bow iązek lub k o m peten cje do po dejm o w an ia o k reślo n y ch d e cy -zji g osp od arczych, w tym tak że tych, k tó re d ecy d u ją o re zu lta tac h (wynikach) p ro w ad zon ej działalno ści go spo d arczej. O znacza to, że od -p ow ied zialność g os-p o d arczą -p on oszą -podm ioty, w k tó ry ch działaln ości u ja w n iają się re zu lta ty d ecyzji g ospo darczy ch . M uszą b yć o ne jed nak w y raźn ie zo bo w iązan e do p on oszen ia o dpow iedzialności g ospod arczej. M usi w ięc być sfo rm u łow an y w obec n ich o bo w iązek o sią gan ia rez u l-tató w g o sp o darczy ch oraz m uszą by ć im za g w ara n to w an e u p ra w n ie-nia do p odejm o w an ia decyzji u m ożliw iających zrea lizow anie tego ob o-w iązku. N ie ozn acza to jedn ak , że o drzu cam y m ożlio-wość po no szenia od pow iedzialno ści g ospo d arczej przez inne podm ioty, k tó ry ch ob ow iąz-ki lub ko m peten cje do tyczą bezpośredn io lub p ośred nio działalno ści po dm iotu zobo wiązanego do osiągania rezu ltató w gospo darczych. R
ealizacja ty ch obow iązków lub k om p eten cji może m ieć bow iem d ecy d u -jąc y w p ły w na m ożliwości rea liza cji o bow iązku o siągan ia re zu ltató w gosp odarczy ch.
• Por. T. R a b s k a , I n d y w id u a ln e a k ty p ta w n e narządzania g ospo dar ką nato-
d ową , [w:] Prawo. A d m in istr a cja . G o spodarka , re d . J. Ł ę t o w s k i , J. P r u s z y
Przyjęcie zasady, że odp ow ied zialność g osp o darcza ob ejm u je d e -cyzje gosp odarcze, nie zaś tylk o ich sk utk i, w yn ik a z tego, że w z a-leżności od o rg an izacji d ziałalności g o spo d arczej d ecy zje g ospo darcze m ogą być po dejm ow ane nie tylk o przez podm ioty p row ad zące na w łas-ny rac h u n ek i ry zyk o tak ą działalność, lecz tak że przez inn e podm io-ty. Poza tym ry zy ko działalności g o sp od arczej (a więc tak że decyzji) może być zlo kalizow ane w różnym m iejscu. W re sz cie sku tki decyzji g ospo darczy ch w p ostaci rezu lta tó w g o sp o d arczy ch m ogą u jaw n iać się w ró żny ch m iejscach, w różnym czasie i obciążać zarów n o b ezpo -śred nio d ec yd en tó w i w y ko naw ców , jak i nikogo z nich, a ty lko o so-by trzecie (np. społeczeństw o). U niem ożliw iałoso-by to u stalen ie k ręg u po dm iotów o dpo w ied zialny ch za re zu lta ty działalności gospodarczej®.
Trzeba mieć m ównież na uw ad ze sy tu acje p o leg ając e na tym, że w toku działalno ści g o spo darczej po dejm ow an e b ęd ą b łęd n e decy zje g osp od arcze p ro w ad zące do zagrożenia o siągn ięcia po żąd an ego re z u l-ta tu gosp odarczego, lecz na sk u tek pom o cy z zew n ątrz (np. u d z ie le-nia do tacji, zasto so w a le-nia ulg lub zwo ln ień po datko w ych ) rez u lta t ten zostan ie o stateczn ie osiągn ięty . P rzyjęcie zasady , że o d p ow iedzial-ność g ospo d arcza d o tyczy tylk o re zu lta tu u niem ożliw iało by o bjęcie nią zachow ań b ezp ra w n y ch lub p o leg a jący ch na n iew y k o n y w an iu lub w adliw ym w y k o n y w a n iu obow iązkó w i k om p etencji. O znaczało b y to rów nież p rzen iesien ie sk utk ów w adliw ej działaln ości go spod arczej lub zarządzania na podm ioty, k tó re w p ro ce sach ty ch n ie w y stęp o w ały , a jed n ocześnie w yłączało by z od po w iedzialn ości podm ioty, na k tó -ry ch tak a od pow iedzialność p ow inna spoczyw ać.
Podstaw ow ym i elem entam i k o n stru k cji p ra w n ej k ażd eg o ro dzaju o dp ow iedzialno ści jest w sk azan ie: 1) k ręg u po dm iotów (kto o d po w ia-da?); 2) p rzed m iotu (za co i dlaczego?); 3) stopnia, p ostaci i form y (w jakim za k re sie i przed kim?); 4) celó w (czemu służy?). J e st to u ję cie po dobn e do tych, k tó re sp o ty k am y np. w z a k re sie p raw a c y w iln e g o 10, gdzie u stala się rów nież p odstaw y 'prawne, tytuł, w arunk i, g r a nice, sku tki, try b i p ro cedu rę, itd. N ie ulega w ątpliw ości, że i te e le -m enty nie p ow in n y by ć obce k o n stru k c ji p raw n ej o dpo w iedzialn ości go spod arczej.
R ozważenia w y m ag ają rów nież tak ie zagad nien ia, jak np. re la c je od pow iedzialności ekon o m icznej i p raw n ej w o dpo w iedzialn ości g o s-p o d arczej o raz ich ss-pójność z s-p rzyjęty m i w d any m czasie i m iejscu zasadam i g ospo d aro w an ia i zarządzania go spo dark ą. N ato m iast w y łą
-* Por. s ze rz ej: L. B a r , L. S t q p n i a k, K o m p e te n c je i od p o w ie dz ialn o ść w pań
-s tw o w y c h orga nizac ja ch g o-s po da rc zyc h, PiP 1978, n r 6.
10 Po r. sze rzej W. W а г к a 1 ło, O dp o w ied zia ln o ść o d s zk o d ow a w c za , W a rsz aw a
czyć trzeba z ro zw ażań zag ad n ien ie o dp ow iedzialno ści po dm iotów z a-rządzan ia za ak ty o c h arak terze ogólnym , chociażby d o tyczy ły one działaln ości go sp odarczej. Je st to bowiem in ny kom pleks z ag a d n ie ń 11, chociaż łączący się z tym, k tó ry zam ierzam y rozważać.
II I ?
Pojęcie od pow iedzialno ści g ospo darczej jest w p o ró w n aniu z od po w iedzialn ością k arną, cyw ilną, ad m in istracy jn ą, fin an so w ą itd. w y tworem bard zo późnym. Można to tłum aczyć nie tylko tym, że k o n -cepcja p raw a g ospo darczeg o z takim trudem to ru je sobie dro gę w śró d tra d y c y jn y c h i u zn any ch d y scy plin praw a. O dpo w iedzialność g osp o-darcza je st rezu ltatem pew neg o rozw oju sto su nk ów gosp odarczych. Istn ieje tak długo, jak stosu nki k tó ry ch dotyczy. M iała jed n a k różne formy histo ry czn e. Problem leży w tym, czy obecnie stała się lub p o -w inna stać się k o n stru k c ją sam oistną i -w jak im kształcie.
W o kresie g o spo d arki lib eraln ej i w o ln o k o n k u ren cy jn ej p rze d siębiorca po nosił przed e w szy stkim odp ow iedzialn ość eko nom iczną za r e -zu lta ty swej działalności g osp od arczej. Był zresztą w n ich w sposób n a tu ra ln y zain tere so w any . One też stan o w iły cel jego działalno ści g osp odarczej. O siąg an ie d obrych re zu ltató w g osp od arczych p ozw ala-ło mu bowiem nie tylko na p ow iększan ie dochodów osobistych, lecz ró w n ocześnie na u trzym anie i rozw ój sw ej działalności, na u trw a le -nie i rozw ó j istn iejący ch już k o n tak tó w g osp odarczy ch , na u trz y m anie się na ry n k u i obro nę w obec k o n k uren cji, itd. Brak d o b ry ch r e -zultatów g osp o darczy ch pro w ad ził do sku tkó w k rań cow o odm iennych, łącznie z m ożliw ością upadłości p rzed sięb iorstw a.
W przed staw ion y m m odelu go sp o d aro w an ia było także m iejsce dla u stan ow ien ia zasad o dpow iedzialności p raw nej. N ajw cześn iej d o ty czy -ły on e k on se kw en cji p raw n y ch w zak resie w y p ełnian ia ob ow iązków p rzed sięb io rcy wobec pań stw a (zobowiązania finansowe, głów n ie po -datko w e i celne). Stały się one przedm iotem reg u lacji p raw no finan so - wych. Rozwój stosun kó w go sp od arczych doprow adził rów nież do p o trze by u stan ow ien ia reg uł od pow iedzialności p raw n ej w sferze o b ro -tu go spod arczeg o. Stały się one przedm iotem reg u la cji p raw a h andlo- wego, potem p raw a cyw iln eg o i bankow ego. O bjęły zasady o d po w iedzialności k upca, p rod ucenta, k red y to b io rc y itd. do upadłości p rzed -siębio rstw a włącznie.
W kraczan ie pań stw a w sferę reg u lacji p raw n e j sto sun k ów go sp o
-11 Por. sze rzej C. K o s i k o w s k i , K ontrola s y s te m u zar ządzania g ospo da rką narodo wą, W ro c ław 1986.
d arczy ch zw iązan e było z różnym i stad iam i rozw oju ty ch sto su n kó w i w y nik ającą stąd ro lą państw a. Faktem jest, iż w o k reślon ym czasie po jaw iło się praw o da w stw o p racy i praw o d a w stw o socjalne, m ające stan ow ić o och ron ie p raw n e j tej części spo łeczeństw a, k tó ra w y stę -pow ała w roli w ytw ó rc ów i ko nsum entów . Pojaw iło się praw o d aw stw o zw alczające nieu czciw ą k o n k u ren cję oraz p raw o d aw stw o an ty m o n o -polowe, ch ro niące część p ro d u centó w o raz kon sum en tó w . W e w spó ł-czesnym kapitalizm ie, zwłaszcza zaś w k ra jac h m ający ch siln e zw iązki zaw odow e, rozw ijają się inne form y o ch ron y ko nsu m entó w , sta n o w iące jed n ocześnie o o dpo w ied zialności prod ucen tów . N ie są to je d -nak p raw n e regu ły od pow iedzialno ści ekon o m icznej p rzed sięb io rcy za o siąg an e przez niego rez u ltaty go spod arcze. N ie ma p o trzeb y u sta n a -w iania takich reguł, sko ro p rzed sięb io rca jest za in tereso -w a n y o siąg a-niem jak n ajlep szy ch rezu ltatów , i w tym zak re sie pono si w toku swej działalności odp ow iedzialno ść ekono m iczną.
Co w ięcej, rozwój techn iki, p ow staw anie now ych technologii, w alk a o ryn alki zb y tu itd. zm u szają p rzed sięb iorcó w do o ch ron y r e z u lta -tów swej działalności. Tem u celow i służy rozb ud o w u jący się system ub ezpieczeń g osp odarczy ch . Umożliwia on rozw ój działaln ości g o sp o -d arczej poprzez u bezpieczen ie ry zy k a g ospo -darczeg o o raz u w o ln ie-nie się od od pow iedzialno ści cyw ilnej o c h a rak terz e spraw czym . Ubez-p ieczenia g osUbez-po darcze d ają Ubez-p rzed sięb io rcy także m ożliwość u w o ln ie-nia się lub zm n iejszeie-nia rozm iarów o dp ow iedzialno ści ekon om icznej. P ow staje zatem no w y ty p odpow iedzialności, m ający c h a ra k te r g w a ran c y jn y , nie zaś jak do ty chczas — ty lk o sp raw czy, o b ciążający z a -k ład ub ezpieczeń, nie zaś p rzedsięb io rcę.
Przy pom nienie p rzed staw io ny ch wyżej głó w n ych m echanizm ów od -po w iedzialn ości g o sp od arczej w w aru n k ac h k ap italisty c zn y c h m iało na celu p o kazanie ew o lu cji tej p rob lem aty ki. Jed n o cześn ie um ożliwia to w y su n ięcie w stęp n ej tezy, że w w a ru n k ac h so cjalisty c zn y c h p r o -blem atyka ta pow in na stać się przedm iotem od m iennych u reg u lo w ań p raw ny ch oraz zajm ow ać ce n traln e m iejsce w ro zw a żan iach po św ięco n ych p raw ny m zagadnienio m go sp o d aro w an ia i zarząd zan ia go sp o -darką.
III
W g osp o d arce so cja listy czn ej p aństw o jest o rg an izato rem d ziałal-ności go sp odarczej. Je st ona prow ad zon a w różn ych form ach w ła sn o ściow y ch i organ izacy jn o p raw n y ch. W tych ram ach ok reślo n e są p r aw -nie zasad y fu nk cjo no w an ia podm iotów g o sp o darczy ch oraz ich p o w ią-zania zew n ętrzn e do ty czące uk ładó w poziom ych i pionow y ch. Państw o
o rg an izu je ró w nież system za rzą dzan ia g o sp o d ark ą naro d ow ą. O k reś-la podm ioty zarząd zania, zak res ich fu nkcji i k om peten cji o raz form y p raw n e działania. U stalając p raw a i obow iązki d oty czące g o sp o d a ro -w an ia i zarząd zania, usta-w o da-w ca po -w inien prze-w id zieć i ok reślić ró wn ież k o n sek w en cje n iew y k o n y w a n ia lub n ien ależyteg o w y k o n y -w ania u sta lo n y ch u p ra-w n ień i obo-wiązkó-w, czyli sy stem o d po -w ie-dzialności.
Działalność g ospo darczą prow adzą po dm ioty g ospo d ark i p a ń stw o -wej i spółdzielczej oraz g o sp o d ark i nieusp o łecznio nej. Działalność ta u jęta jes t w ram y ce n traln e g o p lan ow an ia go spo darczego i fin an so w ego. Stosow an e w w a ru n k ac h k a p italisty czn y ch ro d za je i form y od po -w ied zialno ści g ospo darczej p rz e sta ją by ć ad ek -w a tn e dla -w a ru n k ó -w fu n k cjo n ow an ia go sp o d ark i so cjalisty czn ej. Nie d ez ak tu a liz u je się je d nak zasada, że odpo w iedzialność g ospo darcza po w in na być zlo kalizo w ana tam, odzie po dejm uje się d ecy zje gospo darcze. D latego też p o -w stałe -w k ap italizm ie zasa dy od po -w iedzialn ości g osp o d arczej mogą by ć w socjalizm ie recy p o w an e g łów nie w o d n iesien iu do działaln ości n ieuspo łeczn io ny ch po dm iotów g osp od arczyc h i częściowo do g o sp o-d arki spóło-dzielczej. N ato m iast w o o-d n iesien iu o-do p oo-dstaw ow ej g ru p y podm iotów g osp odarczy ch , tj. do p rzed sięb io rstw państw ow ych , m u -szą b yć sto so w an e o dm ienne za sa d y od pow iedzialności, ch y ba że p rzed siębio rstw a p ań stw o w e u zy sk aią p ełną sam odzielność g o sp o d ar-czą i finanso wą, co n aw et teo re ty c zn ie n ie jest możliwe.
Z ew o lucji so cjalisty czn ych form g ospo d arow an ia w yn ik a, że p rze d -siębio rstw a p ań stw o w e są trak to w an e p rzede w szy stkim jak o p o d stawowe jed n o stk i o rg an iz ac y jn e w yk o n aw stw a p lan ow y ch zadań go sp o darczy ch u sta lan y ch cen traln ie. W n o rm aty w n y ch d efin icjach p rze d siębio rstw a p ań stw ow eq o p o d kreśla się ich słu żebn y c h a ra k te r w sto -su n k u do p o trzeb spo łeczn ych, u ję ty c h w p lanac h sp o łeczno -gosp o-d a rc zy ch 12.
M an ifesto w an a p rzez p rzep isy p raw n e od rębno ść o rg an izacy jn a, m ajątk ow a, fin an sow a i p raw na n ie może b yć w żadnym razie u to żsa-m iana z sażsa-m od zielno ścią g o spo darczą p rzed sięb io rstw p ań stw o w ych. Są to zag ad nienia, k tó re o becn ie nie po zo staw iają już żad n ych w ątp li-wości w d o ktry nie. W y starcz y przy pom nieć, że u sta n o w ien ie zasady, iż p rzed siębio rstw a pań stw o w e p o sia d ają osobow ość p raw n ą o raz o d -p o w iad ają za sw oje zob owiązania, -p rzy jedno czesn ym b ra k u o d-po w iedzialn ości za te zobow iązania ze stro n y Skarbu P ań stw a i in ny ch p a ń
-12 Por. sze rzej: L. B à r. S tr u k tu ra p raw n a s o c ja lis ty c zn e g o p rz e dsię bio rstw a p a
ń-s tw o w e g o , [w:] G rup ow an ie p rz e d ń-się b io rń-stw p a ń ń-s tw o w y ch , red . L. B a r , W ro c la w 1972, s. 14 i a.
stw ow ych osób p raw n y ch nie oznacza nic ponadto, jak to, że przed siębiorstwa ponoszą odpowied zialno ść w sferze zobow iązań cyw iln o praw -n y c h 13, a także zobo wiązań p raw -no-fi-na-n sow y ch . Z resztą i w ty ch d zied zinach po jaw ia się w związku z tym spo ro w ątp liw ości te o r ety c z -nych, ja k np. sam odzielna o dpo w ied zialność za w łasn e zo bow iązania p ow ierzon ym przed sięb io rstw o m pań stw o w y m częścią m ienia o gó lno narod ow ego, k tó re zg odnie z zasadą jedn o lito ści w łasno ści p a ń stw o -w ej nie sta je się -w łasno ścią p rzed sięb iorst-w a p ań st-w o -w eg o 14. Dotyczy to rów nież tak ich w ątpliw ości, jak przejm o w an ie od pow ied zialno ści za część rozliczeń finan sow y ch p rzed sięb io rstw p ań stw o w y ch w obec bu dżetu p ań stw a przez jed no stki n ad rzę d n e nad przed siębio rstw am i (np. przez zjedno czenia).
Nie można ró w nież twierd zić, że o p arcie d ziałalno ści so c ja listy c z-n ych p rzed sięb io rstw p ań stw o w y ch z-na zasa d ach rozrach u z-n k u g o sp o-darczego jest to żsam e z w p row ad zeniem n o w ych za sa d o dp o w iedzial-ności g ospo darczej przed sięb iorstw pań stw ow y ch . Ekonom iczny se n s15 ro zrach u n k u g osp od arczego jest inny. Je st on zw iązan y z o drębn ością eko nom iczną p rzed sięb io rstw , z p o trzeb ą ich sam o w y starczaln ości fi-n afi-n sow ej oraz z u zależfi-niefi-n iem k o rzyści fifi-na fi-nso w y ch p rze d sięb io rstw a i jeg o załogi od o siąg any ch w y n ik ó w g o sp o d arczy ch i fin an so -wych.
Z akres sam odzielności g ospo darczej p rzedsięb io rstw p ań stw o w ych, ro zu m ianej przed e w szy stkim jak o p raw o do p od ejm ow ania decyzji g o sp o darczy ch w im ien iu i na rac h u n e k p rzed sięb io rstw a1®, je st ściśle zw iązany z m odelem g osp o d aro w an ia i zarząd zan ia realizo w any m w po szczegó ln ych k r aja ch so cjalisty cz n y ch w różn ych e tap a ch ich ro z-woju. M odel ten d ecy d u je o z ak re sie k om p ete ncji podm io tów z arz ą-dzania wobec podm iotów g o sp o d aro w an ia oraz o fo rm ach p raw n y c h
13 E. Ł ч t o w s к a, O p r a w n e j in s ty tu c jo n a liz a c ji s am o d zieln o ści p rz e dsię bio rstw , |w.-] Prawo. A dm inistra cja ..., s. 321 i n.
14 Z o bs ze rn ej lite r a tu ry p rz edm io tu p atrz: W. O p a 1 s к i, M ien ie og ólno n ar od o w e w ś w ie tle praw a c y w iln e g o , W ars z a w a 1975 i cyt. tam lite ra tu ra oraz z n ow
sz y c h po zy cji: W. K a t n e r , W y b r a n e za g adn ienia c y w ilis ty c z n e u s ta w y o p r ze d
się b ior stw a ch p a ń s tw o w y c h z 1981 r„ PiP 1982, n r 10, T. D y b o w s k i , Zasada je d ności w ła sn oś ci p a ń stw o w e j a s to s u n e k p o w ie rn ic tw a , Pip 1984, n r 10, A. S z y d e ł
-k o , S ta tu s m a ją t-k o w y p rz ed s ięb io r stw p a ń s tw o w y c h , O M T 1985, n r 11— 12. 15 N ie w spo m inam o p ra w n ym s e n s ie r o z ra c h u n k u go sp od arc zeg o, p on ie w a ż w o -bec b rak u od po w ied nich re g u la c ji n o r m a ty w n y c h s ta ł się on je d y n ie p rz ed m iotem d o k tr y n a ln y c h sp ek u la c ji. Por. sze rzej N. G a j 1, R o zra ch u n ek g o sp od ar czy w p r z e d
-się b ior stw a ch u s p o łe cz n io n y c h , SPE 1969, t. II.
16 Por. tak ż e A. W a l a s z e k - P y z i o ł , Sa m o d zieln o ść pr ze ds ięb io rs tw a pań
stw o w e g o , K rak ó w 1984; B. S ł o t w i ń s k i , P o zyc ja p rz e ds ięb io r stw p a ń s tw o w y c h
ich rea liza c ji1'. System po dejm o w an ia d ecyzji go sp o d arczy ch je st ró w -nież siln ie zd eterm in o w an y przez ob o w iązujący w danym czasie m o-del p lan o w an ia gospo darczego . W sum ie ustaw ia to w odm iennym św ietle p ro b lem aty k ę od po w iedzialno ści go spo darczej w socjalizm ie i w kapitalizm ie.
IV
W m odelu sc en tralizo w an ym sam od zieln ość go spo darcza p rzed sięb io rstw p ań stw o w ych p rak ty czn ie nie istn ieje, chociaż w teo rii p e -w ien jej zak res ok reślano m ianem sam odzielności o p e ra ty -w n e j18. Plan c en traln y (NPG) u stala rozm iary d ziałalno ści p ro d u k cy jn ej o raz r e d ystry b ucji, zaś o rgan y zarząd zania (m in istrow ie i jed n o stk i n a d rz ę d ne n ad p rzed siębiorstw am i) o k reślają w y k on aw có w i zak re s ich z a -dań plan ow ych.
Na szczeblu p rze dsiębio rstw p aństw o w ych nie p o dejm u je się więc d ecyzji g osp o d arczy ch co do rodzaju , ilości i jak ości p ro du kcji, a ta k -że co do cen y i kosztów p rod ukcji, k ieru n k ów zby tu i zao patrzenia. Przedsiębiorstw o nie d y sp o n u je ró w nież w y nik am i finansow y m i d zia-łalności g o spo d arczej, chcciaż zgodnie z zasadam i rozrach u n k u go sp o-darczego ma obow iązek p o k ry w an ia sw ych w y d atkó w z o siąg an y ch p rzy ch odó w i rozliczania się n etto z w y nik u finansow eg o z bud żetem pań stw a. W tej sy tu ac ji u stan o w ie n ie zasad y od pow iedzialno ści gos-po darczej gos-po stro n ie przed sięb iorstw p ań stw o w y ch m ija się z celem. N ie zn aczy to, iż p ań stw o re zy g n u je całk o w icie z o d dz iały w ania na realizację zad ań plan o w y ch przez przedsiębio rstw o . C elow i tem u słu -ży zwłaszcza in sty tu cja d yscyp liny p rac y o raz szczegó lnej od p ow iedzialności służbowej i p o lity czn ej osób sp ra w u ją cy ch fu nk cje k ie ro w -nicze w_ p rzed sięb io rstw ie (zwłaszcza d y rek to ra przedsięb io rstw a).
W o gran iczo nym za k resie sto so w an a je st zasada o dpow iedzialności ekon o m icznej p rzed sięb iorstw p aństw ow y ch. N ie m ają o ne jedn ak sam o istn y ch celów gosp odarczy ch, nie d ecy d u ją o ro zm iarach d zia-łalności ek sp lo a tac y jn ej i rozw ojow ej. N ie pono szą ry zy k a g o sp o d arczego. Nie są z ain tereso w a n e m aterialn ie w p rzek racz aniu zadań p la now ych, jeśli nie liczyć bodźców m oralny ch oraz san k cji w y n ik a ją -cy ch z d ys-cyp lin y pra-cy, a tak że skrom n ych bodźców p łacow o-pre-
m iow ych p o jaw iający ch się w tym m odelu.
17 C. K o s i k o w s k i , Prawo zar ządza nia g ospo da rką na rodow ą, Łódź 1980*. 18 N p. 8. M i n c , P o d sta w y teo rii p rz ed s ię b io rs tw a so c ja listy cz n e g o , GP I960, n r 6, s. 7.
N iew ielk ie zn aczen ie o d g ry w ają zasad y od pow ied zialn ości cy w ilnej zw iązan ej z ob rotem usp o łecznio ny m 19. P an u je n ato m ia st siln y r e -żim d yscyp lin y fin an so w ej20. Byt p rzed sięb io rstw a pań stw o w ego nie jest zagro żo n y in sty tu c ją upadło ści, a fak tyc zn ie n aw et in sty tu c ją li-k w id acji p rzed sięb io rstw a z p rzy czy n go spo darczych . C iężar s tr a t g o s-p o darczy ch i finan so w y ch ss-p o w o d o w an y ch s-przez s-p rzed sięb iorstw a p ań stw o w e ponosi b ud żet p ań stw a. O znacza to p r zy jęcie sy stem u sp o-łecznej d y stry b u cji szkód p o w sta jący ch w d ziałaln ości g osp od arczej i zw iązany z tym system finan sow eg o o bciążen ia z ty tu łu p o w stały ch szkód. Nie fu n k cjo nu je w zasad zie system u b ezp ieczeń g osp od arczych, o b ejm ujący p rzejęcie ry zyk a g ospo darczeg o i od pow ied zialno ść g w a-rancy jn ą.
Ten stan rzeczy n ie sp rzy ja ró w n ież praw n em u o k reśle n iu za sad od po w iedzialno ści g o spo d arczej podm iotów zarządzania, chociaż w y -stęp ow anie takiej od pow iedzialno ści by łoby w pełni logiczne, skoro decy zje g osp od arcze by ły p od ejm ow an e w łaśn ie na tym szczeblu M ożna co n ajw y żej m ówić o istnien iu odp ow iedzialn ości polity cznej, w m n iejszym już zaś stop niu — o od po w ied zialności p olity czno p raw nej. W y nik ało to z niezb y t jasn y ch k o n ce p cji od po w ied zialności k o n -sty tu cy jn ej przy jm ow an y ch w pierw szy ch k o n -sty tu cjac h ipaństw
so-cjalisty czn y ch 21.
Nie można te o rety czn ie założyć, że p rzed staw io n y w yżej sc en tra -lizow any m odel go sp o d aro w an ia i zarząd zan ia oraz zw iązan y z nim system o dpo w iedzialn ości g ospo d arczej, a ściślej jego b rak , są b e zw zględnie złe i nie p ozw in n y być stoso zw an e zw p rak ty c e. Są o biek -tyw n e przy czy ny , dla k tó ry ch sto sow anie m odelu scen tralizo w an eg o je st n iek ied y k on ieczn o ścią lub też sta je się u zasad nio n e. M ożna b o -wiem w y o brazić sobie praw id ło w o ść ce n traln e g o planow ania, do brą o rg an izację działalno ści g o spo darczej i zw iązan ą z nią do b rą o rg a n izację w y k o n aw stw a zadań plano w y ch (wzorowa o rg an izacja i d y sc y -plina pracy). G w aran tu ją one osiąg an ie zap lan ow an ych w y nikó w g osp od arczych i fin an sow ych w sferze osp ro d u k cy jn e j. Jeśli tow arzy szy te -mu p o p raw n y system re d y stry b u c ji dóbr i śro dk ó w o raz za p ew n
ie19 Por. L. S t ę p n i a k , R o z w ó j fu n k c ji u m ów w go spod arc e PRL, [w:] I n s ty
-tu c je p ra w n e w go spo darce n aro d ow ej, red . L. B a r , W ro c la w 1981, s. 117. 20 Por. B. B l a s s , M. W e r a 1 s к i, R o zw ó j s y s te m u fin a n so w e go i g ospo-d arki fin a n so w e j p rz e ospo-ds ię bior stw p a ń s tw o w y c h , [w:] Finanse P o lsk i L u ospo-d o w e j w la-tach 1944— 1960, red. J. L u b o w i c k i , W a rs z a w a 1964, s. 262 i n .: C. K o s i k o w -
s к i. E wolucja p ra w no -fin a n so w y ch fo rm p ow iąz ań p r ze d sięb io rs tw p a ń stw o w y c h w PRL, ZNUŁ 1972, S. I, z. 85, s. 82—86.
!I Por. M. G r z y b o w s k i , Rząd w p a ń stw ie s o c ja lis ty c z n y m , W a r sz a w a 1980, s. 66 i n,
nie ró w n ow agi na ry n k u tow arow o -pien iężn ym , p o trzeb y sp ołeczn e (m aterialn e i n iem aterialn e) są zasp ok ajan e. Nie ma wów czas po dstaw do sp ołeczn ego n iezad o w o len ia z systemiu i z u stro ju , na k tó ry m ten system o p iera się, a tak że z fu nk cjon o w an ia o rg an ó w zarząd zania. Z tych też pow odów n iek tó re k ra je so cjalisty czn e w g ru n cie rzeczy n ie rez y g n u ją ze sto so w ania m odelu scen tralizo w an eg o , w zbo gacając go jed y n ie elem entam i o dd ziaływ ania bodźcowego wobec p rac o w n i-ków i cały ch ko lek tyw ów pracow n iczych .
Model scen tralizow any , zwłaszcza sto so w any w dłuższym ok resie, może jed n a k nie przy nosić oczek iw anych społecznie rezu ltatów gospodarczych . W tak ich sy tu ac ja ch po w staje przede w szystkim py tan ie, k to je st za to odp ow ied zialny? Społeczeństw o, n ie bez racji, obciąża w ów czas w iną o rg any zarządzania, w yp om in ając przy tym, iż nie istn ieją p o d staw y p raw ne do w y eg zekw o w ania ich od p ow iedzialności. O rg an y zarządzania o d rzu c ają te za rzu ty w k ieru n k u w y k on aw có w plan ow ych zadań gosp odarczy ch . Je st to o ty le u za sad n io -ne, iż w łaśn ie te podm ioty są b ezpo średnim i sp raw cam i teg o sta nu rzeczy, a p raw n ie rów nież nie są p ociąg an e do odpow iedzialności. W rezultacie, model scen traliz o w an y p o dd aw an y jest k ry ty c e, w w y -niku k tó re j n a stęp u ją jego m ody fikacje, bądź też — g d y k ry zy s jest g łębszy — n astęp u je p rzejście w k ieru n k u m odelu z d ecen tra lizo -w aneg o.
P o dk reślen ia w ym aga więc fakt, iż b ez po śred nią p rzy c zy n ą zm ian lub reform g osp o darczy ch jest b rak społecznie o czek iw a ny ch re z u ltató w g o sp o d arczy ch i zw iązan ych z tym zasad po działu śro dk ó w rz e -czow ych i finansow ych. N ato m iast obok tego zawsze w tej sy tu acji po jaw ia się ró w n ież problem od pow iedzialno ści go spo darczej. T ow a-rzyszy temu zw ykle k o n testacja, iż o bo w iąz u ją cy system o dp o w ie-dzialności g o spo darczej nie jest sk uteczn y , jeżeli w ogóle jak o taki istnieje.
R easum ując dochodzim y do w niosku , że w scentralizo w an ym m o -delu g o sp o d aro w an ia i zarząd zan ia od rzucono tra d y c y jn ą k on cep cję od pow iedzialności ekon om icznej i p raw n ej p rzed sięb io rstw a p a ń stw o -wego. N a tym szczeblu zatrzym ano jed y n ie silny reżim d y scy p lin y fin an sow ej, nie w iążąc ^o Jednak z o dp ow ied zialnością p rze d sięb io r-stw a za skutki p row ad zon ej działalności gospodarczej. Poważnem u osłab ien iu u leg ły ró w nież form y od pow iedzialno ści przed sięb iorstw a z ty tu łu u czestn ictw a w ob rocie uspołecznio nym . M iejsce o d p o w iedzialności eVonom icznei i p raw n e i przed sięb iorstw a p aństw ow ego za -jęły n ato m iast formy od pow iedzialn ości m oralnei, po lity czn ej, słu żb o-wej, a w pewnym z ak re sie tokże szczątkow e form y odp ow iedzialn ości p raw nej, np. od pow iedzialności p raco w n iczej.
W adą było to, że w m iejsce tra d y c y jn y ch form od pow iedzialno ści go spo darczej nie p ojaw iły się now e form y odp ow iedzialn ości p r aw -nej. Brakło ich zw łaszcza tam, g dzie p o jaw ić się po w inny , tzn. na szczeblu p odejm o w an ia d ecy zji go spo darczych . S cen tralizo w a ny sy stem zarządzania g o sp o d ark ą nie p rzew idy w ał o dp ow iedzialno ści p ra w -n ej o rg n ów zarządznia z ty tu łu d ecy zji g o sp o d arc zy ch p o d ejm o w a-ny ch w ram ach k o m p eten cji ty ch organów . Nie w cho dziły w g r ę fo r-my od po w ied zialno ści k o n sty tu c y jn ej. Nie u sta lan o ró w n ież w sp ółzależności o dp ow iedzialno ści g ospo d arcze j p om ięd zy różnym i o rg a -nam i zarządzan ia i podm iotam i go sp odarczy m i. W re zu ltacie p o w stała dotkliw a luka w stan ie p raw n y m oraz — co g orsze — w stan ie św ia-dom ości społecznej d ecy d en tó w i w yk onaw ców .
O ile ro zw iązan ia c h ara k te ry sty cz n e dla m odelu sce n traliz o w an e-go są tożsam e lub b yły p odo bne w p ra k ty ce p a ń stw so cjalistyczn ych , o tyle nie da się tego stw ierdzić w o d n iesien iu do ro zw iązań sto so -w a ny ch -w ró żn y ch od m ian ach m odelu zd ecen tralizo -w aneg o . N a jp eł-n iej p ra k ty k o w aeł-n o go w Jug osław ii, o p iera jąc jego b y t eł-na u stro ju sam orząd u społecznego. W innym już w y m iarze znalazł on za sto so w a-n ie a-na W ęg rzech (w ram a ch tzw. w ę g iersk iej refo rm y g osp odarczej). W reszcie jest on także ró żn y w in nych k ra ja c h socjalistyczn ych, k tó -re oficjalnie d ek la ru ją jeg o sto sow anie (np. w Polsce, w CSRS i w Bułgarii). R óżnice w p oszczeg óln ych o dm ian ach m odelu z d ece n tralizo -w aneg o są dość isto tn e. W y n ik ają o ne p rzed e -w szy stkim z ró żn y ch system ó w p lano w an ia g ospo darczego , a co za tym id zie — z ró żn y ch rela cji m iędzy p lanem a ryn k ie m 22. Różne są k o n cep cje tzw. centru m zarządzania i sto pień u sp o łecznienia pro cesu zarząd za n ia23. W rez u l-tacie ró żn y jest także zak res sam odzielności g osp od arczej p rze d sięb iorstw pań stw ow y ch . W dalszych ro zw a ża niach pom ijam m odel ju -gosłow iański, po niew aż je st on w ogó le m ało p o ró w n y w aln y z ro z-w iązan iam i stosoz-w any m i z-w p o zo stałych p ań stz-w ac h socjalistyczn ych .
W części ty ch p ań stw mam y do czy n ie n ia je d y n ie z d e k lara cją mo-d elu zmo-d ecen tralizo w aneg o (np. w CSRS i w Bułgarii). W p ań stw ach tych przedsiębio rstw a p aństw ow e są n ad al w y ko n aw cam i n aro do w y ch
и J. K l e e r , R e fo rm y g osp oda rcze w k raja ch s o c ja lis ty c z n y c h , W a rs z aw a 1969, s. 38 i n.
* Por. s zerz ej: T. J a w o r s k i , U dział załóg w za rzą dz an iu, W ars z aw a 1976, s. 14 i п.; С. К o s i к o w s к i, Reform a g osp odarcza a u sp o łe c zn ie n ie zar ządzania
plan ó w go spod arczych . Plan y te są sp o rząd zan e w sposób ag re g a to -wy na p od staw ie plan ów resorto w ych , te zaś p o w sta ją na p od staw ie plan ów p rze dsiębio rstw i ich je d n o ste k n ad rzęd n y ch. P lan ow an ie ty l-ko p ozorn ie ma c h arak ter oddolny. Podm ioty g osp odarcze są ob ow ią-zan e sto so w ać liczn e w sk aźnik i plan ow e, zaś ich p lan y po d leg ają zatw ierdzen iu przez jedn o stki n ad rzęd ne. Sam odzielność p rzed się-b io rstw jest więc ty lk o fo rm alnie większa. P rzedsięsię-b iorstw a p lanu ją się-b o-wiem nie tyle na p od staw ie sy g n ałó w ry n ko w y ch, co na p od staw ie w skaźn ik ów plan u centraln eg o .
M niejszy je st jed n a k stopień reg lam en tacji w zao p atrzen iu i w z b y cie, k tó re są realizo w an e na p o d staw ie um ów g o sp o d arczy ch 24. P rzed -sięb iorstw a w zasad zie n ie m ają u p raw n ień ceno w ych, n a to m ia st ich g o sp o d ark a fin an so w a jes t n o rm o w an a licznym i p rzepisam i p ra w n y -mi, k tó re tylko w części u m ożliw iają po dejm o w anie sam o dzieln ych d ecy zji fin anso w y ch (np, p rzezn aczen ie części zy sk u na cele ro zw o -jowe, so cjaln e i dla załogi). M iejsce d otacji b u dżetow y ch w po w aż-nym sto pn iu zaczyna zajm ow ać k re d y t ban ko w y , k tó ry nie w y piera jed n ak d o tacy jn eg o system u p o k ry w an ia strat. W og ran iczon y m za -k re sie p rz ed sięb io rstw a p ań stw ow e m ogły -k o rzy stać z sy stem u u bez-pieczeń go spod arczych .
D ece n tralizac ja g osp o da rcza i fin an sow a zatrzy m u je się z reg u ły na szczeblu jed n o ste k n adrzęd n ych , do k tó ry ch p rzed sięb io rstw a obo -w iązan e są należeć. Na tym szczeblu za p ad ają n aj-w a żn iejsz e decy zje do ty czą ce p rzedsiębio rstw . T u taj ma m iejsce red y stry b u c ja fin an so -w a 2^ -w -w y n ik u k tó re j p o k ry -w an e są str a ty części p rze d sięb io rst-w o raz d o k on y w an a jes t część rozliczeń z budżetem . W jed n o stk a ch n a d rzę d n y c h tw orzy się część w sp ó ln y ch fun du szy o c h a rak te rz e r e zerw ow ym lub go spod arczym . W rezu lta cie, mimo form alnej o d rę b ności p raw n ej, p rze d sięb io rstw a p ań stw o w e tw o rzą na szczeblu je d n o stek n a d rzę d n y ch pew ien w ięk szy kom plek s gosp odarczy , sta n o -w iący n iejak o o zbio rczej podm ioto-w ości g o sp o d arczej26. W nim też można u p atry w ać lok alizacji ry zy k a go sp od arczego i o dp o w ied zial-ności go sp odarczej.
24 Por. sz erz ej J. T r o j a n e k , U m o w a ja k o in s tru m e nt p lano w an ia p ro d u k c ji
r y n k o w e j, P ozn ań 1974, I. D e r m e n d ż i j o w , O c ha r a kter ze p r a w n y m u m ó w p la -n o w y c h , [w:) Prawo. A dm inistra cja ...; W . W . Ł a p t i e w , U m o w a gospo darcza ja k o in s tru m e n t p alno wa nia, [w:] ibidem ; J. S u с h o ż a, H o sp o d ar sk é z m lu v y , B
ra-tis la v a 1985.
25 F or. sze rz ej N. G a j 1, S y s te m y fin a n so w e p rz e d s ięb io rs tw u sp o łec zn io n yc h ,
W a rs z a w a 1980, s. 255 i n.
26 R. T o m a k a, P o dm ioto w o ść lin a n so w o p ra w n a s o c ja lis ty c z n y c h p rz ed s ię b io rstw
Problem je s t jed n a k b ard ziej złożony. D ecyd ują o tym zw łaszcza ro zw iązan ia p raw n e d o ty czące sto su n k ów p raw n y c h pom iędzy: 1) p rze d sięb iorstw am i zg ru po w an ym i w jed n ej w iększej o rg an izacji g o spo d arczej, 2) p rzed sięb io rstw am i a ich jed n ostka m i nad rzędn ym i, 3) jed -n ostk am i -n ad rzęd -n y m i a ce -n tral-n y m i o rg a-n am i zarząd za-nia. T ylko w ob rębie p ierw szeg o o b szaru sto so w an e są fo rm y cy w iln o p ra w n e (umowy, p oro zum ienia). N atom iast w p o zo stały ch o b szarach d om in u-ją form y ad m in istrac y jn o p ra w n e, o p a rte na w ład czy ch a k ta ch adm i-n istracy ji-n y ch . Do ak tó w ty ch i-n ie sto su je się jed i-n a k o gó li-ny ch reg uł p o stęp o w ania a d m in istracy jneg o . Po w sta je n a to m ia st now a, często n ie -form alna p ro ced u ra ad m in istrac y jn a sto su n k ów g o sp o d a rcz y ch 27. Je st ona z regu ły n iek o rz y stn a dla p rzed sięb iorstw p aństw ow y ch , k tó re nie zn ajd u ją d o statecz n ej och ro ny p raw n e j przed decyzjam i jed n o ste k n a d rz ęd n y ch 28. Jeżeli dodać do tego fakt, iż p o dział k o m p ete ncji p om iędzy o rg anaom i zarząd z an ia a p rzed sięb io rstw aom i jes t z reg u ły n ie k laro w n y i n iestały 29, nie tru d n o dojść do w niosk u, iż p rob lem o dp o -w iedzialności g o spo d arczej nie je s t -w tym m odelu roz-w iązany , z-w ła-szcza że nie sp o ty kam y w nim ró w n ież ro zw iązań d o ty czący ch od p o-w iedzialno ści g o sp o da rczej c en traln y c h o rg anó o-w zarząd zania.
W p o ró w n an iu z rozw iązan iam i w y stęp u jący m i w m odelu sc e n tra -lizo w an ym po stęp w u no rm o w an iu zag ad nie nia od po w iedzialn ości g o sp od arczej jest n iew ielk i. P o ja w iają się co p raw d a g łosy a k c e n tu jąc e zw iększon ą sam o dzielność g ospo d arczą p rzed sięb io rstw i su g e -ru ją ce istn ien ie w a-ru n k ó w dla w p ro w a dze nia ich o dpo w iedzialn ości za w y n ik i g osp odarcze, lecz są to jed y n ie rozw iązan ia szczątkow e. W y raż ają się on e w tym, że m ożliwości o siąg an ia d o datk o w y ch k o -rzyści fin an so w y ch przez załogę lub k iero w n ictw o p rzed sięb io rstw a zo stają u zależn ion e o d w y ników fin an sow ych p rzed siębiorstw a. M oż-na zatem m ówić jed y n ie o p e w n y ch e lem en ta ch o dp ow iedzialno ści ekon o m icznej ty c h podm iotów, nie zaś p rzed sięb io rstw a jak o całości. D ek laru jąc sto so w an ie m odelu zd ecen tralizo w an eg o , c en traln e o r -g a n y zarząd zan ia n ie p rzew id u ją o d po w iedzialn ości g ospo d arcze j w skali m ikro na szczeblu ce ntraln y m . Płaszczy zn a o dpo w iedzialno ści zo staje w y ra źn ie p rzesu n ięta na p o śred n i szczebel zarząd zan ia. T y m -czasem sy tu ac ja p raw n a podm io tów d ziałający ch na tym szczeb lu nie je st w p ełni k laro w n a, co u jem nie o d bija się rów n ież na m ożliw
oś-M. K r ó l i k o w s k a , A d m in is tra c y jn e p r ze p isy p ro c es ow e w p rz e ds ięb io rs tw a ch
p a ń s tw o w y c h , ZNUŁ 1976, S. I, z. 108.
28 J. G r a b o w s k i , O chro na in te re s ó w p rz e d się b io r stw a p a ń s tw o w eg o w o b ec d e c y z ji a dm in is tra cji g osp o da rc zej, K a tow ic e 1980, s. 128 i n.
ciach u stalen ia ich o dp ow iedzialności g o spo d arczej. U k ład z arzą d z ania g o sp o d ark ą ma w y ra źn ie c h a ra k te r pionow y. K om p eten cje do p o -d ejm ow ania -decyzji g ospo -d a rcz y ch są po -dzielon e pom ię-dzy o rgan y cen traln e, jed n o stk i n ad rzę d n e i p rzed sięb io rstw a. W tym zak resie można o czyw iście m ówić o m ożliw o ściach u sta len ia a u to rstw a p o d ej-m o w an ych d ecy zji go sp od arczych . N ie oznacza to jed n a k jeszcze ist-nien ia zasad od pow ied zialn ości go spo darczej.
P rzedsiębiorstw o p ań stw o w e m a p ra w n y obow iązek realizacji planu g ospo darczego w w e rsji zatw ierd zon ej przez jedn o stk ę nadrzędn ą, jed -n ak że w w y pad ku -n iew yk o-n a-nia pla-nu w peł-nym rozm iarze -nie po-nosi od pow iedzialn ości go spo d arczej przed jed n o stk ą nad rzędn ą, z w yjątk iem ew en tu aln y c h k on sek w en cji eko nom iczn ych dla k iero w nictw a p rzed się-bio rstw a i rzad ziej już dla załogi przed sięb iorstw a. T en sam m echanizm ma m iejsce w sto sun k ach m iędzy jed n o stk ą n ad rzę d n ą a cen traln ym o rg an em zarządzania (ministrem ) oraz w sto su nk ach m iędzy organam i zarząd zan ia a o rganam i p rzedstaw icielskim i. Co w ięcej, jed n o stk a n ad rzędn a b ędąc zain teresow an a w p ełn ej realizacji plan u przez zg ru po -w an e -w n iej p rzedsiębio rst-w a, przychodzi im z d aleko idącą n ieraz pom ocą finansow ą i g ospodarczą, zam azując tym sam ym fak tyc zn y obraz ich działalności. Podobny m echanizm p ow tarza się na linii: reso rt — jedn o stka n adrzęd na, poniew aż reso rto w y m inister jest polityczn ie za-in tereso w an y uzysk iw aniem przez po dległe mu jedn o stk i po zyty w n y ch rezu ltató w gospo darczych.
W tym stan ie rzeczy w in te resie w szy stk ich u czestn ik ów p ro cesu g o sp od arow an ia i zarządzan ia leży to, aby nie form u łow ać n o rm aty w nie p rec y z y jn y c h reg uł i form od pow iedzialności gosp odarczej. O g ra -n iczają się o -n e do o dpow iedzial-ności w zak resie ob rotu u społecz-n io-nego (odpowiedzialność p rod ucen ta, sprzedaw cy, dostaw cy, p ro je k tan ta , w y k o n aw cy in w estycy jn ego , k o op eran ta) oraz do odpow iedzialności w zak resie go spo darki fin ansow ej (odpow iedzialność pod atkow a, bud że-towa, dewizowa, celna, k red y to w a, ubezpieczeniow a). N ie fu nk cjo n uje n ato m iast o dpow iedzialność za p lan ow a nie i za realiza cję planów. Nie p rz ew id u je się k o nsek w e ncji eko nom iczn ych i p ra w n y ch za działalność g osp o d arczą przy n oszącą tzw. stra ty po zaplano w e i nie u sta la się p o d -m iotów po w od u jący ch ten stan. N ie -ma rów nież w aru n k ó w tw orzący ch p od staw y zain tereso w ania po dm iotów g o spo darczy ch p odejm ow aniem ry zy k a g ospod arczeg o oraz k o rzy staniem z sy stem u u bezpieczeń g o spo -darczych. O dpo w ied zialn ość g ospo darcza nie w y ra sta więc poza ram y trad y c y jn e j odpo wiedzialności cyw iln ej i finansow ej, a w znikom ym z ak re sie ma tak że c h ara k ter odpow iedzialności ekon om icznej k iero w -nictw a i załogi przedsiębiorstw a.
i V , *> V I
W części pań stw so cjalisty czny ch zn ajdu je zasto so w anie inna o d-m iana d-m odelu zdecen tralizow anego . C h arak te ry zu je ją d alej posuniętn d ecen tralizacja d ecy zji i środków , odm ienny od po przednio om ówiony ch system plan ow ania gospo darczeg o, inna o rg anizacja p raw n a pod -m iotów gosp odarczy ch , w iększa sa-m odzielność gospo darcza p rzed sięb io rstw państw ow ych, w prow adzen ie zasady sam ofinanso w an ia przed -sięb iorstw i zag rożen ie in sty tu cją likw id acji oraz up adłości p rzed się-biorstw a, inne zasad y p ow iązań p rzed siębio rstw z podm iotam i zew nętrznym i, inna k o ncep cja o rg anizacji tzzew. cen tru m zarządzania, zew y -raźn iejszy podział ko m p eten cji decyzyjny ch , u reg ulo w an ie pro ced ury stosu nk ów g osp od arczy ch itd.
W y m ienion e cechy zn ajd u ją sw ój w y raz w rozw iązan iach praw n y ch p rz y jęty ch po 1967 r. na W ęg rzech oraz od 1981 r. w Polsce. Stawia to w zupełnie innym św ietle zagad n ien ie od pow iedzialności g o sp od ar-czej. Rzecz jed n ak w tym, czy rzeczyw iście prob lem ten zo stał ro z-w iązany ? U dzielenie odpoz-w iedzi na to p y tan ie z-w ym aga już szczegó-łow ej an alizy k o nk retn eg o stan u no rm atyw nego . Przekracza to jed n ak ram y niniejszego a rty k u łu 30.
W p ły n ę ło do R e d ak cji Z ak ła d P r aw a Z a rzą d za n ia
„F olia lu r id ic a " G o s po d a rką N aro d o w ą
w p aź d zie rn ik u 1986 r. U n iw e rs y te t Łódzki
C e z a ry K o s ik o w s k i
LES PROBLÈMES PRIM ORDIAU X DE LA RESPO NSABILITÉ ÉCO N O M IQ U E
S elon l'a u te u r la re s p o n sa b ilité éc on o m iq ue c o n siste on fait de su b ir le s c o n s é -q u en ce s d éfinies p a r la loi à titire de. la p rise des d éc is ion s é con om i-q ues. L 'a u te u r d é m o n tre que la n o tio n d e la re s p o n sa b ilité é co no m iq u e e st r é s u lta t du d é v e lo p p e -m e n t des r e la tio n s éco n o-m iq u es. C e pe n d an t en se d é v e lo p p a n t e lle p as s ait p a r des fo rm es d ive rs es. D ans l'é co n o m ie c a p ita lis te , la re s p o n s a b ilité éc o n om iq u e a v a it a v a n t to u t le c a ra c tè r e de la re s p o n s a b ilité m a té rie lle , qu e su b is sa it l'e n tre p r e n e u r . En m êm e tem ps, il é ta it s u je t à la r e s p o n s a b ilité fin a nc iè re e n v e r s l'é ta t e t ce lle civ ile e n v e rs les c o n tra c ta n ts de l ’e n tre p ris e .
L 'a u te u r a n a ly s e l'in f lu e n c e du c h an g e m en t des re la tio n s éc ono m iqu es, surgi d a n s l'é co n o m ie so c ialis te, su r la form ation de la re s p o n s a b ilité éc ono m iqu e, en p r o u v an t sa d é p e n d an c e du m o dè le d 'éco nom ie e t de ge stion . D ans le m o dè le c e n
tr a lis é de l'éc o n o m ie so c ialis te, on a élim in é la re s p o n sa b ilité éc o no m iq ue d es e n tr e -p rise s d 'é ta t, et en m êm e tem -p s, on n'a -p as in tro d u it la re s -p o n sa b ilité ju r id iq u e d e s s u je ts éc o no m iq ue s et des o r g a n e s de g estio n. C e p e n d a n t on ta is a it u s a g e da la d is cip lin e fin an c iè re e t co lle de tr a v a il, a in si q u e de la r e s p o n sa b ilité m orale, p o litiq u e et c elle de s er vic e. D ans le m o dèle p a rtiellem e n t d é c e n tra lis é o n t a p p aru le s é lém e n ts de la re s p o n s a b ilité c iv ile et éc ono m iqu e, m ais g é n ér alem e n t le p ro -blèm e n 'a pa s é té rés olu p a r su ite do l'a c c e p ta tio n d e la dis p o sitio n co m pliq ué e de la r é p a r titio n de s co m p é ten ce s de d éc ision e n tr e le s s u je ts éc on o m iqu e s et les o rg a n e s de g estio n.
La s itu a tio n a su b i u n c ha n g em e n t dan s le m od èle d é c e n tra lis é r é a lis é d e r n iè r e m e n t e,n H o n g rie e t en Po lo gn e. Se so nt form ées las c o n d itio n s p e r m e tta n t l'in tr o -d u ctio n -do la re s p o n sa b ilité é co no m iq ue -dos e n tr e p r is e s -d 'é ta t et -d es o rg a n e s -de gestion. Les c ad r e s de l'a r tic le n 'o n t pas perm is de p ré s e n te r l'a n a ly s e de ce p ro -blèm e à la lu m ièr e du dro it e n vig ue ur.
