Recenzja rozprawy doktorskiej mgr inż. arch. Aleksandry Tomkiewicz pt. Modernistyczne determinanty w rozwoju przestrzennym Katowic na tle analogicznych przykładów miast europejskich

dr hab. inż. arch.

Szymon Opania

Gliwice, 3 1 .0 8 .2 0 1 5 r.

W ydział A rchitektury

Politechnika Śląska

Ul. Akademicka 7

tek: 3 2 -2 3 7 -1 3 -1 8 .

RECENZJA

rozpraw y doktorskiej Pani m gr inż. arch.

Aleksandry Tomkiewicz,

pt.

M odernistyczne determ inanty w rozwoju przestrzennym Katowic na tle

analogicznych przykładów m iast europejskich,

w ykonanej pod kierunkiem Pana dr hab. inż. arch. Jana Rabieja, profesora w

Politechnice Śląskiej

1. Podstaw a form alna

Pismo Dziekana Wydziału A rchitektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Pana

prof. dr hab. inż. arch. Zbigniewa Kamińskiego, l.dz. R A r -0 / 6 8 3 /2 0 1 4 /1 5 z dnia

0 1 .0 7 .2 0 1 5 roku, umowa nr 2 / 2 0 1 4 / 2 0 1 5 z dnia 0 1 .0 7 .2 0 1 5 oraz rozpraw a doktorska.

2. C harakterystyka pracy

Rozprawa doktorska m gr inż. arch. Aleksandry Tom kiewicz, pt. „Modernistyczne

determ inanty w rozw oju przestrzennym Katowic na tle analogicznych przykładów miast

europejskich", w ykonana została w zw artej form ie książkowej oraz w form ie płyty CD

zaw ierającej trzy pliki w form acie .pdf: streszczenie, sum m ary oraz tek st rozprawy.

Książka obejm u je 3 1 0 stron form atu A4, 2 6 7 ilustracji, tym - grafik, fotografii

oraz tabel. Bibliografia obejm uje 1 0 3 pozycji oraz Autorka w skazała 23 „ważniejsze

stron y in ternetow e. Pracę uzupełnia 5 3 2 zastosow anych przypisów.

Rozpraw a doktorska pow stała i została sfinansow ana w ram ach projektu „Mo-

d ernist d eterm inants in the spatial developm ent o f Katowice". Projektu zrealizow anego i

sfinansow anego w ram ach Funduszy Małych Grantów Polsko-N orw eskiej W spółpracy

Badaw czej.

3. Cel i tezy pracy

W edług Autorki, celem pracy je s t usystem atyzow anie wiedzy na tem at wpływu

idei m odernistycznych na rozw ój przestrzenny Katowic. Przeprow adzone pod tym ką­

tem badania obejm u ją analizę m iast o podobnej charakterystyce, w przypadku których

m odernistyczne realizacje z zakresu urbanistyki i architektury w płynęły znacząco na ich

kształt funkcjonalno-przestrzenny. Ukazany na tej podstaw ie rozw ój przestrzenny Ka­

tow ic odzw ierciedla istotn y etap ew olucji europejskiej myśli urbanistycznej, wykazując

dodatkow o, eu rop ejskie asp iracje m iasta.

Na podstaw ie przeprow adzonych badań założono naukowe uzasadnienie tezy,

że:

Modernistyczne dzieła urbanistyki i architektury przyjęły rolę determinant, które

w

znaczący sposób wpłynęły na kształt przestrzenny Katowic.

W celu usystem atyzow ania przedm iotu badań Doktorantka postaw iła sobie po­

m ocnicze pytania badaw cze:

- jakie są związki między determ inantam i m iasta a jego kształtem p rzestrzen ­

nym?

- z jakich zjaw isk w yew oluow ały i jak kształtow ały się determ inanty m oderni­

stycznego m iasta europejskiego?

- jakie kierunki przyjęły in terw en cje w strukturę przestrzenną m iast eu rop ej­

skich w okresie m odernizm u?

- w jakim zakresie m odernistyczne determ inanty, ukształtow ane w okresie

1 9 2 2 - 1 9 4 5 oraz w okresie 1 9 4 5 -1 9 9 0 wpłynęły na kształt przestrzenny Katowic i w y­

branych miast?

W postaw ionej tezie, w ydaje się, że należy w rócić uwagę na sam o pojęcie d eter­

minanty, które Autorka rozum ie jako czynnik wpływającym na coś w sposób zasadniczy.

Czyli determ inanta m iasta oznacza tę cechę lub elem ent miasta, który w pływ a w yrazi­

ście na jego kształt przestrzenny lub kierunkuje jego rozwój.

5. Metoda pracy

Dla określonego celu oraz postaw ionych tez, została przyjęta m etoda pracy opar­

ta została na:

- studiach literatury przedmiotu,

- analizach m ateriałów archiw alnych i kartograficznych,

- badaniach w teren ie, w tym wyjazdach studialnych do w ybranych m iast eu ro­

pejskich oraz

- na wyw iadach ze w spółtw órcam i projektów urbanistycznych i arch itektonicz­

nych, które kształtow ały stru k tu rę przestrzenną Katowic w latach 1 9 5 0 - 1 9 8 0 .

Żaden z elem en tów m etody nie stanow i odrębnej części pracy, lecz w zajem nie się

uzupełniają.

5. Struktura p racy

Praca składa się z dwóch głównych części, poprzedzającego je wprow adzenia

oraz zakańczającego podsum owania.

Pracę rozpoczyna wprow adzenie, w którym w yjaśniona została geneza i uzasad­

niony został w ybór tem atu. U podstaw tej decyzji, podjętej na podstaw ie w stępnych ba­

dań, leży przekonanie, że nieliczne publikacje podejm ują tem at realizacji m odernistycz­

nych z lat 1 9 4 5 - 1 9 8 0 , i tylko przytaczają pojedyncze przykłady realizacji w dziedzinie

architektury m ieszkaniow ej i użyteczności publicznej Katowic. Opisują w yłącznie wy­

brane zjaw iska zachodzące w architekturze, stanow iąc charakterystykę poszczególnych

obiektów lub fragm entów układu urbanistycznego Katowic. Nie odnoszą się do całego

obrazu rozw oju struktury m iasta jak i nie uw zględniają rów nież zw iązków katow ickich

realizacji z lat 1 9 2 2 - 1 9 9 0 z rozw ojem m odernistycznej filozofii urbanistycznej.

To szersze spojrzen ie stało się podstawą do określenia m etody i dw uczęściow ej

struktury pracy, opisanej i przedstaw ionej w form ie schem atu.

W część I pracy, podzielonej na dwa rozdziały, D oktorantka definiuje determ inan­

ty m iasta, określa ich ro lę w procesie tw orzenia kształtu przestrzennego miasta euro­

pejskiego oraz p rezen tu je ich ew olucję na przestrzeni wieków. Rozdział 1 tej części to

część analityczna, przeprow adzona według zaproponow anego schem atu m etodologicz­

nego - ch arakteryzu jące determ inanty miasta, k tóre stanow ią wyznaczniki przyjętej

w danym czasie i kulturze wizji świata. W rozdziale 2 natom iast szczegółow o scharakte­

ryzow ano d eterm in anty m iasta m odernistycznego jako pochodne czynników kulturo­

wych oraz zmian w sposobie kształtow ania tkanki m iejskiej.

W części 11 pracy przeprow adzono analizy porów naw cze Katowic i wybranych

m iast europejskich, podzielone na dwa etapy rozw oju, tj. okres m iędzywojenny

1 9 2 2 - 1 9 4 5 oraz lata pow ojenne 1 9 4 5 -1 9 9 0 . Część drugą rozpoczyna rozdział o kolej­

nym num erze: 3, charakteryzujący procesy strategii w przekształceniach m iast eu rop ej­

skich okresu m odernizm u. Rozdział 4 dotyczy m odernistycznych determ inant w rozw o­

ju przestrzennym w ybranych m iast europejskich w okresie 1 9 2 2 -1 9 4 5 , natom iast roz­

dział 5 w okresie: 1 9 4 5 -1 9 9 0 .

Każdy z rozdziałów 1-5 kończy podsumowanie.

W podsum ow aniu rozpraw y Autorka wykazuje, że sform ułow ana we wprowa­

dzeniu teza:

Modernistyczne dzieła urbanistyki i architektury przyjęły rolę determinant,

które w znaczący sposób wpłynęły na kształt przestrzenny Katowic,

została potwierdzona

w analizach przeprow adzonych w części II dysertacji.

6. M erytoryczna ocena rozpraw y

Praca doktorska Pani m gr inż. arch. Aleksandry Tom kiew icz je st oryginalnym

dziełem naukowym, opartym na analizie zebranych m ateriałów a co najw ażniejsze na

badaniach w łasnych. Podjęty tem at pracy dotyczący porów nania czynników rozwoju

m iasta Katow ice na tle innych m iast europejskich, mimo iż w ydaje się znany to raczej

ogólnie, a w n in iejszej rozpraw ie został u m iejętnie w yeksponow any i uporządkowany.

W ocen ie recen zen ta, szczególną w artość stanow i rozdział 5.4. dotyczący m oder­

nistycznych d eterm in an t w rozwoju przestrzennym w ybranych m iast porównawczych

w okresie 1 9 4 5 -1 9 9 0 , a w szczególności przedm iotow ego m iasta Katowice. W tej części

doktorantka w ykazała się dobrym opanow aniem w arsztatu naukowego (badania litera­

turowe, wywiady, w izyty in situ] i dogłębnie zbadała problem w pełni odpowiadając na

postaw ione pytania badaw cze.

Ze względu na powyższa walory, recen zen t wysoko ocenia w artość naukową

i m erytoryczną te j dysertacji.

7. Uwagi

ad. uwagi m erytoryczne

- budzi w ątpliw ości, ze względu na pom inięcie: Paryża, Lille, Lyonu czy Metzu

stw ierdzenie ze str. 192, proszę w ięc o jego uzasadnienie, że Saint-Etienne, to: „pierwsze

i najw iększe m iasto przem ysłow e XIX Francji";

- „w 1 9 4 7 r. nastąpiła inauguracja roku akadem ickiego w dzisiejszej Akademii

Sztuk Pięknych, która" raczej nie była oddziałem Państw ow ej Wyższej Szkoły Sztuk Pla­

stycznych w e W rocław iu lecz filią Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (s tr.2 0 0 );

- w postscriptum , Autorka wyraziła lekką dezaprobatą rozbiórką budynku siedzi­

by Śląskiej Dyrekcji Okręgow ej Kolei Państwowych przy Al. Roździeńskiego. W cześniej

jednak, że „pod presją m inim alizacji kosztów, przyspieszenia tem pa realizacji inw estycji

i dom inacji technologii uprzem ysłow ionych nastąpiła stopniow a negacja w artości este­

tycznych. W efekcie w strukturze Katowic, podobnie jak w wielu m iastach tej części Eu­

ropy, pow stały obiekty niskiej jakości zarówno pod względem technicznym , jak i este­

tycznym ”. (str. 2 1 7 }. Stw ierdzenie to nie odbiega od pow szechnego poglądu na jakość

i wyraz estetyczny tzw. blokow isk w dużych m iastach. Pojaw iają się w ięc dwa pytania:

- czy być m oże w łaśn ie ze względu na stan techniczny rozbiórka budynku przy Al. Roź­

dzieńskiego nie je s t uzasadniona?

- i czy w związku z tym nie byłaby wskazana i szczególnie przydatna dla pracy, próba

autorskiej w aloryzacji, w ybranych obiektów ?

ad. stru k tu ra p racy

- w części II pracy przeprow adzono analizy porów naw cze Katowic i w ybranych

m iast europejskich, w podziale na dwa etapy rozw oju, tj. okres 1 9 2 2 - 1 9 4 5 oraz lata

pow ojenne 1 9 4 5 - 1 9 9 0 . W części dot. okresu 1 9 2 2 -1 9 4 5 , m iasto Katowice prezentow a­

ne było na tle rozw oju m iasta Gdynia i Zlin. N atomiast w okresie 1 9 4 5 -1 9 9 0 na tle m iast

Saint-Etienne i Hawr. W opinii recenzenta ta zmiana m iast porównawczych powoduje

zanik pew nej ciągłości struktury pracy i nasuwa pytanie o przyczynę takiej decyzji. Bo

naw et jeśli rozw ój Gdyni i Zlina w okresie przedw ojennym był w ysoce spektakularny,

a w późniejszym okresie zdecydow anie słabszy to w arto byłoby zadać pytanie o znacze­

nie d eterm in ant z lat 1 9 2 2 -4 5 w późniejszym okresie;

ad. m ateriał ilustracyjny

- przede w szystkim należy skorygować kom pozycje kadrów m ateriału ilustracyj­

nego. W ocenie R ecenzenta byt duże części zam ieszczonych ilustracji stanow ią niepo­

trzebne elem enty. Np.: il. 8 9 i 112 - dół kadru - traw nik i chodnik. Podobnie il. 97,

9 9 116, 118, 1 2 0 ,1 2 8 !, 148, 1 5 8 - góra kadru, 232, 2 3 3 i w iele innych;

- w iększość m ateriałów planistycznych oraz m apek z zaznaczoną sytuacją zorien ­

tow anych je s t zgodnie z zasadą „północ na górze”. Należałoby rów nież w ten sposób

um ieścić mapy starożytnego Miletu oraz Priene. Tym bardziej, że są to przykłady k la­

syczne, pow szechnie znane i najczęściej jed nak prezentow ane w tym układzie;

- w ilustracji 61 (str. 1 1 0 ] powinny dla czytelności być zaznaczone główne miasta

w yróżniające się w zaznaczonej sieci osadniczej - Gliwice, Bytom i przedm iotow e Kato­

wice. Ze względu na to, że nie istn ieje

dzisiejszy GOP", należy rów nież zm ienić pod­

pis ilustracji, na np., aglom erację górnośląską, część środkow ą w ojew ództw a śląskiego

lub inne;

- ciekawym rozw iązaniem je st prezentow anie w ybranych obiektów w form ie

zdjęć w łasnego au torstw a w raz z tow arzyszącym im fragm entem ortofotom apy z zazna­

czoną lokalizacją obiektu. Jednak dla spójności takiego rozwiązania, i om inięcia koniecz­

ności pow tarzania się podpisów pod ilustracjam i, podpis powinien wyglądać np. tak, na

przykładzie il. 1 5 3 : Kościół garnizonow y pw. Matki Boskiej C zęstochow skiej w Oksywiu,

a - lokalizacja, b - elew acja w ejściow a, w idok od strony południow ej;

- ostatnią uwagą dotyczącą m ateriału ilustracyjnego je s t - jego zbyt mała ilość.

D ysertację czyta się dobrze, i szczególnie „wciąga” rozdział 5. Stąd odczucie Recenzenta

niedosytu m ateriału zdjęciow ego dwojga charakteru. Dla pełni w artości książki m ającej

m ieścić się w dyscyplinie naukowej architektura i urbanistyka, należałoby uzupełnić

o po pierw sze: dostępne m ateriały archiw alne, choćby dla porów nania stanu pierw otne­

go osiedla Robotniczego firmy Paged w Gdyni ze stanem obecnym po term om oderniza-

cji, i wielu innych obiektów , a po drugie zam ieszczenie, rów nież o dostępne, elem enty

projektów , w tym w ażne dla pracy elew acje prezentow anych obiektów lu b /i sytuacje;

- podobne w rażenie, braku dopełnienia tekstu odpowiednią ilustracją, je s t w od ­

niesieniu do stw ierdzenia o „planowanym z rozm achem załażeniu, k tóre zrealizow ane

zostało w niew ielkim zakresie” a dotyczące „Szkicu rozbudow y Gdyni opracowanego

przez Romana Felińskiego i Adama Kuncewicza 1 9 2 6 roku. M ateriał jest dostępny

choćby w publikacji Jakuba Lewickiego, „Plany rozbudowy Gdyni w ykonane pod kierun­

kiem Romana Felińskiego na tle działalności urbanistycznej arch itek ta”;

- „zgubione” zostały odnośniki opisujące ilustrację 145;

- na ilustracjach 1 7 7 i 178 odpowiednio: nie została zaznaczona granica miasta

oraz omyłkowo zaznaczono granicę m iasta z roku 1 9 4 5 w iększą niż granicę m iasta z

1 9 7 3 roku;

- w ilustracji 1 7 9 brak w legendzie w yjaśnienia koloru czerw onego;

ad. język p racy

- odnosi się w rażenie, pom im o konieczności odnoszenia się do tytułu pracy dok­

torskiej, że w cały tek ście zbyt w iele razy użyto słow a determ inanta, w różnych jego

odm ianach. Szczególnie w yraźne je st to w rozdziale 5., niestety pom ocne stały się tu na­

rzędzia przeszukiw ania tekstu, zaleca się więc, by przed ew entualną publikacją podjąć

próbę popraw y redakcji tego rozdziału;

- drobne usterki językow e: je s t etapem - powinno być etap (str. 105], pow tórze­

nie w jednym zdaniu: potężny / potężnych (str. 2 2 4 ];

- niezręcznie brzm i sform ułow anie o m odernistycznych k ościołach ze str. 183,

w ykraczających poza konieczność zapew nienia potrzeb biologicznych. W skazywałoby

to, że jednak postulaty CIAM, dotyczące 4 podstawowych stref m iasta nie były adekw at­

ne ze strefam i życia. Poza tym, obiekty kultu religijnego od zarania dziejów były d eter­

m inantą przestrzenną m iast;

ad. inne

- bibliografia obejm u je również wiele stron internetow ych. Decyzję o ich za­

m ieszczeniu należy uznać za jak najbardziej właściwą, być m oże z w yjątkiem w ątpliw o­

ści um ieszczenia stron y W ikipedii, jako niesprawdzonego źródła naukowego. Ponadto

należałoby jed nak opisać w ujednolicony sposób, nie koniecznie z protokołem strony

internetow ej http, ale w szystkie z użyciem co najm niej przedrostka ww w (W orld Wide

W eb);

- skoro Autorka zdecydow ała się wyjść poza tradycyjny zestaw publikacji druko­

wanych i sięgnąć do innych źródeł, to wyraźnie brakuje w bibliografii filmu „Dwugłowy

Sm ok” z 2 0 0 6 roku, reżyserow any przez Jadwigę Kocur - w artościow ego opracow ania

wizualnego związanego z tem atem badań;

- przy porów naniach należy stosow ać te same jednostki m iar. Dotyczy to porów ­

nania etapów rozw oju m iasta Saint-Etienne, które zwiększyło sw oją pow ierzchnie z

3 190 ha na 80 km 2 (str. 2 0 4 ), w ięc powinno być: 31.9 km 2 na 8 0 .0 km 2 -tym bardziej, że

na poprzedzającej stron ie i w następnym akapicie to w łaśnie te jed nostki są używane;

- wydaje się, że w łaściw szym byłoby stw ierdzenie, że budynek eksperym entalny

przy ul. Chorzowskiej w Katow icach ukształtowany je st na rzucie litery L, za czym też

przem aw ia jego ustaw ienie względem stron świata, jak rów nież pom inięcie stw ierdze­

nia, że jego elew acja południow a artykułowana je st pasami (...) galerii, co nie jest ani

prawdą ani m ożliwe ze względu na fakt, iż jest to tzw. galeriow ec;

8. Podsum owanie

Mimo przedstaw ionych powyżej uwag krytycznych, które nie podważają zasadni­

czej w artości pracy, uważam, że przyjęta teza rozprawy, iż: „m odernistyczne dzieła

urbanistyki i architektury przyjęły rolę determ inant, które w znaczący sposób w płynęły

na kształt przestrzenny Katowic", została pozytywnie zw eryfikow ana a w yznaczone cele

pracy mają duży ch arakter naukow y i zostały konsekw entnie zrealizow ane.

Rozprawa doktorska charakteryzuje się celow o dobraną tem atyką i wnosi istotne

elem enty w zakresie poszerzenia wiedzy z zakresu w spółczesnych procesów rozw ojo­

wych m iasta Katowice.

Podsum ow ując ocen ę rozprawy doktorskiej stw ierdzam , że

- praca stanow i oryginalne rozw iązanie zagadnienia naukowego;

- doktorantka w ykazała się um iejętnością sam odzielnego prow adzenia pracy na­

ukowej;

- doktorantka opanow ała ogólną wiedzę teoretyczną w zakresie w spółczesnych

procesów rozw oju miast.

W obec powyższego uważam, że rozpraw a doktorska Pani m gr inż. arch. A leksan­

dry Tom kiew icz, pt. „M odernistyczne determ inanty w rozw oju przestrzennym Katowic

na tle analogicznych przykładów m iast europejskich” spełnia ustaw ow e wymagania

staw iane rozpraw om doktorskim oraz m ieści się w dyscyplinie naukow ej A rchitektura i

Urbanistyka.

W noszę w ięc o przyjęcie rozpraw y i dopuszczenie je j do publicznej obrony.

dr

. arch. Szymon Opania

Politechnika Śląska