Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 282
Artyku³ przegl¹dowy Review
Zaka¿enia cirkowirusowe s¹ szeroko rozpowszech-nione w rodowisku ptaków i ssaków. Wywo³ywane s¹ przez najmniejsze wirusy zwierz¹t, nale¿¹ce do ro-dziny Circoviridae. Taksonomia tej roro-dziny zosta³a zmieniona w 1999 r. na posiedzeniu XI Miêdzynaro-dowego Kongresu Wirusologów w Australii. Uwzglêd-nia ona w³aciwoci biofizyczne i biochemiczne oraz ró¿nice molekularne, jakie istniej¹ pomiêdzy cirkowi-rusami. Obecnie w rodzinie Circoviridae wyró¿nia siê dwa rodzaje: rodzaj Gyrovirus i rodzaj Circovirus. Jedynym sklasyfikowanym przedstawicielem nale¿¹-cym do rodzaju Gyrovirus jest wirus zakanej anemii kurcz¹t (Chicken Infectious Anemia Virus CIAV). Z kolei do rodzaju Circovirus nale¿¹ cirkowirusy wiñ typ 1 i 2 (Porcine circovirus type 1 i type 2 PCV1 i PCV2) oraz inne cirkowirusy ptasie, takie jak: wirus choroby dzioba i piór papug (Psittacine Beak and Feather Disease Virus PBFDV), cirkowirus go³êbi (okrelany jako Columbid circovirus CoCV lub Pigeon circovirus PiCV), cirkowirus gêsi (Goose circovirus GoCV) oraz cirkowirus kanarków (Cana-ry circovirus CaCV). Ponadto wirusy okrelane jako podobne do cirkowirusów (circovirus-like) izolo-wano od strusi, kaczek, ziêb, mewy dominikañskiej, amadyny wspania³ej i synogarlicy senegalskiej (16, 21, 23-25).
Rodzaj Gyrovirus (z wirusem CIA) jest uwa¿any za jednorodny, natomiast wirusy nale¿¹ce do rodzaju Cir-covirus ró¿ni¹ siê morfologicznie, strukturalnie i an-tygenowo miêdzy sob¹, a tak¿e od wirusa zakanej anemii kurcz¹t. Wszystkie cirkowirusy posiadaj¹
bez-otoczkowe wiriony o typowo szeciok¹tnej strukturze, rednicy od 14 do 26,5 nm i gêstoci w gradiencie chlorku cezu 1,33-1,378 g/ml. Bardzo ma³y genom wirusów (1,76-2,3 kb) stanowi kolisty, jednoniciowy (ss) DNA o ujemnej polarnoci. Wirusy te s¹ wyj¹tko-wo oporne na dzia³anie czynników rodowiska oraz wiele rodków dezynfekcyjnych, co czyni je, jak te¿ choroby przez nie wywo³ywane trudne do zwalczania (16, 23-25). Wspóln¹ cech¹ zaka¿eñ cirkowirusowych jest tropizm wirusa do komórek uk³adu odpornocio-wego (do tkanek hematopoetycznych i limfopoetycz-nych), ich uszkodzenie, co sugeruje immunosupresyj-ne dzia³anie wirusa. U zaka¿onych ptaków obserwuje siê powolniejszy wzrost, czêste wtórne infekcje bak-teryjne i wirusowe, s³absz¹ odpowied immunologicz-n¹ na podawane antygeny szczepionkowe (23).
W wielkotowarowej produkcji drobiarskiej najistot-niejszym problemem s¹ zaka¿enia wirusem zakanej anemii kurcz¹t (CIAV).
Charakterystyka wirusa zakanej anemii kurcz¹t Wirus zakanej anemii kurcz¹t (CIAV) wyizolowa-no w 1979 r. w Japonii od kurcz¹t z objawami anemii (30). Ju¿ na pocz¹tku lat 80. XX wieku zanotowano wyrany wzrost zachorowañ kurcz¹t rzenych z obja-wami anemii, zanikiem narz¹dów limfatycznych, szczególnie grasicy, zahamowaniem rozwoju i wzro-stem miertelnoci. Now¹ jednostkê chorobow¹ na-zwan¹ zakan¹ anemi¹ kurcz¹t (CIA) stwierdzono w tym czasie w wielu krajach wiata o rozwiniêtej prze-mys³owej produkcji kurcz¹t, w tym równie¿ w Polsce
Zaka¿enia cirkowirusowe u ptaków
ALINA WIELICZKO, MACIEJ KUCZKOWSKI, TOMASZ PIASECKI, ANNA WONIAK
Zak³ad Chorób Drobiu Katedry Epizootiologii i Administracji Weterynaryjnej z Klinik¹ Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw
Wieliczko A., Kuczkowski M., Piasecki T., Woniak A. Circovirus infections in birds
Summary
Circovirus infections are commonly found in birds and mammals. Today, two genuses: Gyrovirus and Circovirus occur within the Circoviridae family. In poultry pathology, especially on large commercial farms of hens and chickens, special attention is focused on Chicken Infectious Anemia Virus-CIAV of the Gyrovirus genus. The genus of Circovirus includes Psittacine Beak and Feather Disease Virus (PBFDV), pigeon circovirus, referred to as Columbid circovirus (CoCV), or Pigeon cicovirus (PiCV), goose circovirus (GoCV), canary circovirus (CaCV) and others described as circovirus-like diseases, isolated from other species of birds. The paper presents characteristics of circoviruses and the immunosuppressive effects on host cells as well as the diagnosis of infections in birds.
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 283
(9, 22, 31). W latach 90. XX wieku zaka¿enia wiru-sem CIA przybra³y charakter epidemii i sta³y siê jedn¹ z istotnych przyczyn strat w produkcji kurcz¹t brojle-rów (10, 11, 27). Wprowadzone w 1996 r. szczepienia ochronne stad reprodukcyjnych kur kierunku miêsne-go wyranie zredukowa³y kliniczne przypadki anemii zakanej w stadach kurcz¹t brojlerów, jednak prowa-dzone regularnie badania minitoringowe wskazuj¹, ¿e zaka¿enie wirusem CIA s¹ nadal powszechne (4, 12, 23, 26, 28).
Przyjmuje siê, ¿e izolaty wirusa zakanej anemii kurcz¹t s¹ jednorodne, nale¿¹ do jednego serotypu, poniewa¿ do tej pory nie stwierdzono istotniejszych ró¿nic antygenowych pomiêdzy wirusami izolowany-mi w Europie (np. izolat Cux-1) i w innych regionach wiata, np. izolaty z Ameryki czy Japonii. Niemniej jednak wyniki badañ prowadzonych na hodowlach komórkowych (linie ci¹g³e komórek limfoblastycznych kurcz¹t MDCC-MSB1) oraz z u¿yciem panelu prze-ciwcia³ monoklonalnych wskazuj¹ na niewielkie ró¿-nice genotypowe w sekwencji DNA wirusa i zwi¹za-ne z tym pewzwi¹za-ne ró¿nice w ich patogennoci (9, 10, 13, 15, 31).
Genom wirusa CIA zawiera trzy potencjalnie otwarte ramki odczytu (ORF) C1, C2 i C3 koduj¹ce odpo-wiednio: bia³ko kapsydu o masie 50 kDa (VP1), bia³-ko niestrukturalne o masie 30 kDa (VP2) i bia³bia³-ko indukuj¹ce apoptozê (apoptin) o masie 16 kDa (VP3) (14, 23).
Epidemiologia i patologia anemii zakanej kurcz¹t
Zaka¿enia kur wirusem CIA rozprzestrzeniaj¹ siê zarówno drog¹ pionow¹, jak i poziom¹. W warunkach naturalnych kury nioski zaka¿aj¹ siê wirusem CIA pomiêdzy 8-12 tyg. ¿ycia. Istotn¹ rolê w transmisji wirusa w stadzie odgrywaj¹ zaka¿one koguty. Zaka-¿one nioski najczêciej nie wykazuj¹ objawów klinicz-nych choroby, jednak mog¹ przekazywaæ wirus do jaj (w warunkach naturalnych trwa to zwykle 3-9 ni, z najwiêkszym nasileniem w pierwszych 3 tygod-niach po zaka¿eniu).
Najwiêksze straty na tle CIA notowane s¹ w zaka-¿onych pionowo stadach kurcz¹t rzenych, rzadziej u kurcz¹t ras lekkich. Wynikaj¹ one ze zwiêkszonej miertelnoci ptaków, s³abych przyrostów masy cia³a oraz gorszego wskanika wykorzystania paszy. Prze-bieg kliniczny choroby oraz zakres zmian anatomopa-tologicznych zale¿ny jest od drogi zaka¿enia, wieku ptaków i ich statusu immunologicznego oraz wspó³-dzia³ania czynników wik³aj¹cych zaka¿enie. Z zaka-¿onych jaj wykluwaj¹ siê pisklêta, u których pierwsze objawy kliniczne choroby pojawiaj¹ siê oko³o 7.-14. dnia ¿ycia. Ptaki s¹ anemiczne, osowia³e i zahamowa-ne w rozwoju, wzrasta odsetek padniêæ dziennych, nawet do 60% (zwykle jednak wynosz¹ 5-15%). W skórze, w miêniach szkieletowych oraz b³onie lu-zowej ¿o³¹dka gruczo³owego obserwuje siê
wybroczy-ny i krwawe wylewy. Szczególnie czêsto objawom ane-mii towarzysz¹ wybroczyny na skórze i w tkance pod-skórnej skrzyde³, st¹d pierwsze przypadki tej choroby okrelano chorob¹ niebieskiego skrzyd³a. Narz¹dy limfatyczne, szczególnie grasica, ale te¿ ledziona i torba Fabrycjusza, ulegaj¹ atrofii. Szpik kostny jest barwy bladoró¿owej lub ¿ó³ty, krew jest jasna i wod-nista (10, 22, 31).
Patogeneza anemii zakanej kurcz¹t
Wyniki dotychczasowych badañ immunocytoche-micznych, ultrastrukturalnych, immunologicznych i wirusologicznych nad mechanizmami immunosupre-syjnego dzia³ania wirusa CIA wskazuj¹, ¿e docelowy-mi komórkadocelowy-mi dla wirusa s¹ hemocytoblasty w szpi-ku kostnym oraz preszpi-kursory limfocytów w grasicy.
Hemocytoblasty w szpiku kostnym to komórki progenitorowe dla linii erytroidalnych i mieloidalnych oraz trombocytów. Obecnoæ wirusa anemii zakanej w hemocytoblastach eksperymentalnie zaka¿onych w 1. dniu ¿ycia kurcz¹t wykazano przy pomocy badañ immunohistochemicznych ju¿ w 3.-4. dniu po zaka-¿eniu. Uszkodzenie i deplecja hemocytoblastów w szpiku kostnym (widoczna ju¿ w 8. dniu po zaka¿e-niu) powoduje anemiê charakterystyczny objaw kli-niczny u zaka¿onych ptaków. Podobne zmiany doty-cz¹ trombocytów, co jest przyczyn¹ powstania licz-nych wybroczyn w tkance miêniowej. Uszkodzenie hemocytoblastów skutkuje równie¿ destrukcj¹ granu-locytów, co uwidacznia siê ju¿ 8. dnia po zaka¿eniu w postaci obni¿enia liczby kr¹¿¹cych heterofili. Skut-kiem tych wszystkich zmian destrukcyjnych spowo-dowanych spadkiem erytrocytów, leukocytów i hete-rofili jest obni¿enie wartoci wskanika hematokrytu (miêdzy 6-25%, podczas gdy za optymalny uznaje siê wartoæ powy¿ej 27%) (2, 10, 18). Podobnie, komór-ki progenitorowe limfocytów T w grasicy s¹ docelo-wymi komórkami dla wirusa CIA i jednoczenie ko-mórkami najbardziej wra¿liwymi na jego dzia³anie. Jako pierwsze ulegaj¹ destrukcji limfocyty czêci ko-rowej grasicy. Wynika z tego, ¿e wirus CIA selektyw-nie wnika do selektyw-niedojrza³ych limfocytów T (posiadaj¹-cych na powierzchni komplet receptorów CD3/TCR), które tworz¹ g³ówn¹ populacjê tymocytów czêci ko-rowej grasicy (1, 2, 7).
Natomiast limfocyty B i prekursory tych komórek nie s¹ wra¿liwe na zaka¿enie. Wydaje siê, ¿e uszko-dzenie torby Fabrycjusza jest nastêpstwem porednie-go dzia³ania wirusa CIA i wynika z zaburzenia dzia³a-nia cytokin lub te¿ zmiany w torbie Fabrycjusza wy-wo³ane s¹ przez inne, bezporednio dzia³aj¹ce czyn-niki zakane. Wykazano, ¿e komórki progenitorowe zasiedlaj¹ce grasicê i bursê Fabrycjusza nie s¹ wra¿li-we na dzia³anie wirusa CIA i tym t³umaczy siê ni¿sz¹ deplecjê populacji limfocytów B w porównaniu do lim-focytów T. Przypuszczalny mechanizm wiêkszej de-plecji limfocytów T wynika z indukcji przez wirus CIA apoptozy tymocytów u zaka¿onych kurcz¹t. Za proces
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 284
indukcji apoptozy tymocytów odpowiedzialne jest prawdopodobnie niestrukturalne bia³ko VP3 wirusa CIA (2, 14, 15).
Nastêpstwem opisanych zmian procesów immuno-logicznych wystêpuj¹cych po zaka¿eniu wirusem CIA s¹ obserwowane zmiany makro- i mikroskopowe w obrêbie narz¹dów limfatycznych. Wykazano, ¿e produkcja interferonu przez komórki ledziony po bardzo krótkiej fazie wzrostu tu¿ po zaka¿eniu gwa³-townie spada, osi¹gaj¹c w okresie 15.-29. dnia po za-ka¿eniu wartoci ni¿sze ni¿ w grupie kurcz¹t niezaka-¿onych. Podobnie, po zaka¿eniu zredukowana jest pro-dukcja IL-1 i IL-2. Destrukcja komórek T, granulocy-tów i komórek progenitorowych makrofagów, w po³¹-czeniu z negatywnym wp³ywem wirusa na limfocyty i makrofagi, istotnie hamuje odpowied immunolo-giczn¹. Wydaje siê, ¿e drastyczne hamowanie produk-cji przeciwcia³ wynika nie z uszkodzenia populaproduk-cji limfocytów B, ale z upoledzenia sekrecji interleukin IL-4, IL-6 i IL-8 przez limfocyty Th. Uszkodzenie lim-focytów T prowadzi do nieprawid³owego funkcjono-wania subpopulacji limfocytów Th1 (odpowiedzial-nych za odpowied typu komórkowego) oraz Th2 (od-powiedzialnych za odpowied humoraln¹), co skutkuje zaka¿eniami oportunistycznymi oraz wtórnymi infek-cjami bakteryjnymi, grzybiczymi i wirusowymi. Pod-kreliæ nale¿y, ¿e wzrost wra¿liwoci na dodatkowe zaka¿enia mo¿e wynikaæ nie tylko z zaburzeñ mecha-nizmów odpornoci swoistej, ale z wczeniej opisa-nych zmian w populacji heterofili, makrofagów i ko-mórek NK. W stadach naturalnie zaka¿onych wyra¿a siê to zwiêkszon¹ wra¿liwoci¹ na infekcje bakteryj-ne (g³ównie E. coli, Salmobakteryj-nella sp., Mycoplasma sp., Staphylococcus sp.) i wirusowe (np. wirusy choroby Mareka i choroby Gumboro, retrowirusy i adenowiru-sy ptasie). W stadach zaka¿onych obni¿a siê ponadto efektywnoæ szczepieñ, np. przeciwko chorobie Ma-reka, chorobie Gumboro, rzekomemu pomorowi dro-biu czy zakanemu zapaleniu oskrzeli kur. Straty eko-nomiczne w zaka¿onych wirusem CIA stadach kur i kurcz¹t s¹ w du¿ej mierze efektem immunosupresyj-nego dzia³ania wirusa, a nie wynikaj¹ z bezporednich padniêæ ptaków zaka¿onych, siêgaj¹cych nawet 30% (10, 22).
Badania wielu autorów oraz obserwacje terenowe przypadków klinicznych zakanej anemii kurcz¹t wskazuj¹ na narastaj¹c¹ wraz z wiekiem ptaków opor-noæ nie tyle na zaka¿enie, co na rozwój klinicznej postaci choroby. Opornoæ tê osi¹gaj¹ kurczêta w wie-ku oko³o 2-3 tygodni. W wielu badaniach potwierdza-no obecpotwierdza-noæ wirusa CIA w komórkach szpiku kostne-go, grasicy oraz ledzionie u kurcz¹t zaka¿onych w okresie od 3 do 6 tygodni ¿ycia, chocia¿ ptaki te nie wykazywa³y objawów klinicznych choroby. Fakt ten wskazuje, ¿e wiekowa opornoæ na indukowanie przez wirus zmian patologicznych nie jest zwi¹zana z zani-kiem komórek docelowych w narz¹dach limfatycznych (8, 15).
Zaka¿enia cirkowirusowe u innych gatunków ptaków
Prowadzone w kraju przez Wieliczko i wsp. (29) badania (technika PCR i badania histopatologiczne) w zakresie zaka¿enia cirkowirusami go³êbi potwier-dzi³y obecnoæ DNA go³êbiego cirkowirusa (PiCV) tak w hodowli go³êbi pocztowych, jak te¿ od³owio-nych z terenu Wroc³awia i Dolnego l¹ska go³êbi miej-skich. Intensywnoæ zaka¿enia cirkowirusem go³êbim oraz towarzysz¹ce infekcje pa³eczkami Salmonella by³y wy¿sze w stadach go³êbi pocztowych. Obszerny opis tego zagadnienia u go³êbi zosta³ zamieszczony w poprzedniej publikacji (29).
Obserwowana w ostatnich latach intensyfikacja pro-dukcji gêsi (zarówno stad reprodukcyjnych, jak te¿ gêsi tuczonych) oraz szeroki obrót materia³em hodowla-nym na wiecie prowadzi do wzrostu zagro¿enia epi-zootycznego i w konsekwencji wybuchu chorób za-kanych. Wed³ug Samorek-Salamonowicz i wsp. (17), przyczyn¹ padniêæ gêsi w latach 1994-1996 by³y: cho-roby bakteryjne (od 24,5% do 30,0%, w tym g³ównie zaka¿enia Salmonella, Pasteurella, Mycoplasma i E. coli), wirusowe (najgroniejsza choroba Derz-syego stanowi³a 16,5-19,5% diagnozowanych przy-padków), zaka¿enia grzybicze (od 15,5% do 20%) oraz inwazje paso¿ytnicze (od 6,0% do 10,0%). W kraju immunoprofilaktyka chorób wirusowych obejmuje od ponad 15 lat chorobê Derzsyego (DD). Pomimo to notowany jest wzrost wystêpowania tej choroby u g¹-si¹t pochodz¹cych ze stad szczepionych. Wród czyn-ników wp³ywaj¹cych negatywnie na powstawanie swoistych przeciwcia³ poszczepiennych anty-DDV i serokonwersjê wymienia siê: inwazje nicieni ¿o³¹d-kowo-jelitowych, stres, zaka¿enia bakteryjne i wiru-sowe (17, 32).
Pierwsze doniesienia na temat zaka¿eñ cirkowiru-sami gêsi pochodz¹ z 1997 r. z terenów po³udniowej Brandenburgii w Niemczech (20). W wielu krajach wiata z rozwiniêt¹ intensywn¹ produkcj¹ gêsi, w tym w Polsce, prowadzone s¹ monitoringowe badania ma-j¹ce na celu wyjanienie przyczyn niepowodzeñ w tym sektorze produkcji. W badaniach tych uwzglêdniono równie¿ zaka¿enia wirusowe, w tym cirkowirusowe (3, 6, 19).
Mo¿liwoci diagnostyczne zaka¿eñ cirkowirusowych u ptaków
W diagnostyce zaka¿eñ cirkowirusowych istotn¹ rolê odgrywaj¹ badania anatomopatologiczne, histo-patologiczne, serologiczne, wirusologiczne oraz mo-lekularne. Badania histopatologiczne szczególnie narz¹dów limfatycznych (torby Fabrycjusza, ledzio-ny i grasicy) mog¹ dostarczyæ bardzo cenledzio-nych infor-macji. Jednak ze wzglêdu na ró¿ny zakres nasilenia tych zmian w poszczególnych narz¹dach oraz na in-wolucjê torby Fabrycjusza u ptaków starszych, przy-datnoæ metod biologii molekularnej jest obecnie
zde-Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 285
cydowanie wy¿sza (29). Techniki PCR z zastosowa-niem ró¿nych par starterów zaprojektowanych dla kon-kretnych sekwencji genomu cirkowirusów ptaków pozwalaj¹ na dok³adne i szybkie zdiagnozowanie za-ka¿enia. Intensywnie prowadzone s¹ równie¿ badania filogenetyczne genomu cirkowirusów. Porównanie sekwencji cirkowirusów wykaza³o, ¿e GoCV posiada genom, którego cechy s¹ wspólne z genomem PCV1, PCV2 i PBFDV, co wiêcej, wirus ten wykazuje wiêk-sze podobieñstwo do wirusów PCV ni¿ inne ptasie cirkowirusy, np. PiCV i PBFDV (5, 24).
W praktyce weterynaryjnej mo¿liwe jest równie¿ rozpoznawanie niektórych zaka¿eñ cirkowirusowych u ptaków z zastosowaniem metod serologicznych. Do tej pory opracowano zestawy immunoenzymatyczne ELISA do okrelania swoistych przeciwcia³ anty-CIAV w surowicy kur i kurcz¹t. Test ten posiada du¿¹ war-toæ diagnostyczn¹ i jest szeroko stosowany w prakty-ce drobiarskiej (do okrelania obecnoci i poziomu swoistych przeciwcia³ matczynych, przeciwcia³ po zaka¿eniu czy te¿ poszczepiennych). Warto podkre-liæ, ¿e przeciwcia³a matczyne anty-CIA, które utrzy-muj¹ siê oko³o 2-3 tygodni po wylêgu, chroni¹ w pe³-ni pisklêta przed zaka¿epe³-niem (10).
Reasumuj¹c, przedstawione informacje wiadcz¹ o istotnym znaczeniu ekonomicznym zaka¿eñ cirko-wirusowych u ptaków. Zaka¿enia te nabieraj¹ szcze-gólnego znaczenia w aspekcie udokumentowanego im-munosupresyjnego dzia³ania wirusa, zarówno w sta-dach drobiu (szczególnie kur, kurcz¹t i gêsi), jak te¿ go³êbi i ptaków egzotycznych.
Pimiennictwo
1.Adair B. M., McNeilly F., McConnell C. D. G., McNulty M. S.: Characteriza-tion of surface markers present on cells infected by chicken anemia virus in experimentally infected chicken. Avian Dis. 1993, 37, 943-950.
2.Adair B. M.: Immunopathogenesis of chicken anemia virus infection. Dev. Comp. Immunol. 2000, 24, 247-255.
3.Ball N. W., Smyth J. A., Weston J. H., Borghmans B. J., Palya V., Glavits R., Ivanics E., Dan A., Todd D.: Diagnosis of goose circovirus infection in Hungarian geese samples using polymerase chain reaction and dot blot hybridization tests. Avian Pathol. 2004, 33, 51-58.
4.Bugajak P., Szubstarska A., Szubstarski J.: Ocena stopnia rozprzestrzenienia zaka¿eñ CAV w wietle badañ serologicznych. Mat. Konf. Nauk. Immuno-supresja i immunomodulacja uk³adu odpornociowego ptaków mo¿liwoci immunoprofilaktyki. Polanica Zdrój 2003, s. 61-62.
5.Chen C.-L., Chang P. C., Lee M. S., Hien J. H., Ou S. J., Shieh H. K.: Nucleotide sequences of goose circovirus isolated in Taiwan. Avian Pathol. 2003, 32, 165-171.
6.Kuczkowski M., Wieliczko A., Wlaz³y K.: Cirkowiroza gêsi. Monografia X Sympozjum Drobiarskiego nt.: Patologia narz¹du rozrodczego ptaków etiologia, diagnostyka i zwalczanie. Polanica Zdrój 16-18.09.2005, s. 123--127.
7.McNeilly F., Allan G. M., Moffat D., McNulty M. S.: Detection of chicken anaemia agent in chicken by immunofluorescence and immunoperoxidase staining. Avian Pathol. 1991, 20, 125-132.
8.McNeilly F., Adair B. M., McNulty M. S.: In vitro infection of mononuclear cells derived from various chicken lymphoid tissues by chicken anaemia virus. Avian Pathol. 1994, 23, 547-556.
9.McNulty M. S., Connor T. J., McNeilly F., Spackman D.: Chicken anemia agent in the United States: isolation of the virus and detection of antibody in broiler breeder flocks. Avian Dis. 1989, 33, 691-694.
10.McNulty M. S.: Chicken anemia agent: a review. Avian Pathol. 1991, 20, 187-203.
11.Minta Z., Bugajak P., Daniel A., Tomczyk G., Koncicki A.: Aktualny stan epidemiologiczny chorób wirusowych drobiu grzebi¹cego. Mat. Konf. Nauk.
Aktualny stan epidemiologiczny i immunoprofilaktyki chorób drobiu. Pu³a-wy 1995, s. 37-39.
12.Minta Z., mietanka K., Tomczyk G., Bartnicka B.: Serological surveillance of CIAV infection in Polish broilers and broiler breeders. 2nd Internat. Symp.
Infectious bursal disease and chicken infectious anemia. Rauischholzhausen 2001, s. 307-310.
13.Noteborn M. H. M., de Boer G. F., van Roozelaar D. J., Karremann C., Kranenburg O., Vos J. G., Jeurissen S. H. M., Hoeben R. C., Zantema A., Koch G., van Ormondt H, van der Eb A. J.: Characterization of cloned chicken anemia virus DNA that contains all elements for the infectious repli-cation cycle. J. Virol. 1991, 65, s. 3131-3139.
14.Noteborn M. H., Todd D., Verschueren C. A., de Grauw H. W, Curran W. L., Veldkamp S., Douglas A. J., McNulty M. S., Van der Eb, Koch G.: A single chicken anemia virus protein induces apoptosis. J. Virol. 1994, 68, 346-351. 15.Noteborn M. H. M., Koch G.: Chicken anaemia virus infection: Molecular
basis of pathogenicity. Avian Pathol. 1995, 24, 11-31.
16.Pringle C. R.: Virus taxonomy at the XIth International Congress of Virology:
Sydney, Australia, Arch. Virol. 1999, 144, 2065-2069.
17.Samorek-Salamonowicz E., Czekaj H., Kozdruñ W.: Choroby zakane wy-stêpuj¹ce u drobiu wodnego. Medycyna Wet. 1998, 54, 305-308.
18.Smyth J. A., Moffett D. A., McNulty M. S., Todd D., Mackie P. D.: A sequen-tial histopathologic and immunocytochemical study of chicken anemia virus infections at one day of age. Avian Dis. 1993, 37, 324-338.
19.Smyth J., Soike D., Moffett D., Weston J. H., Todd D.: Circovirus-infected geese studied by in situ hybridization. Avian Pathol. 2005, 34, 227-232. 20.Soike D., Kohler B., Albrecht K.: A circovirus-like infection of geese related
to a runting syndrome. Avian Pathol. 1999, 28, 199-202.
21.Stadejek T., Pejsak Z.: Zaka¿enia cirkowirusowe wiñ. Medycyna Wet. 2001, 57, 83-86.
22.Szeleszczuk P., Borzemska W., Bielecki W.: Martwicowe zapalenie skóry (choroba niebieskiego skrzyd³a) u kurcz¹t. Medycyna Wet. 1985, 41, 563--566.
23.Todd D.: Circoviruses: immunosuppressive threats to avian species: a review. Avian Pathol. 2000, 29, 373-394.
24.Todd D., Feston J. H., Soike D., Smyth J. A.: Genome sequence determina-tions and analyses of novel circoviruses from goose and pigeon. Virology 2001, 286, 354-362.
25.Todd D.: Avian circovirus diseases: lesson for the study of PMWS. Vet. Mi-crobiol. 2004, 98, 169-174.
26.Tokarzewski St., Kozdruñ W., Samorek-Salomonowicz E.: Zaka¿enie wiru-sem choroby Mareka i anemii zakanej w stadach brojlerów. Mat. Konf. Nauk. Immunosupresja i immunomodulacja uk³adu odpornociowego ptaków mo¿liwoci immunoprofilaktyki. Polanica Zdrój 2003, s. 115.
27.Wieliczko A., Mazurkiewicz M., Jurowski J.: Zaka¿enie kur wirusem anemii zakanej (CAV). Medycyna Wet. 1996, 52, 446-447.
28.Wieliczko A., Kuczkowski M., Piasecki T., Mazurkiewicz M.: Stan immuno-logiczny kurcz¹t rzenych w zakresie anemii zakanej kurcz¹t i zaka¿eñ reo-wirusowych. Mat. Konf. Nauk. Immunosupresja i immunomodulacja uk³adu odpornociowego ptaków mo¿liwoci immunoprofilaktyki. Polanica Zdrój 2003, s. 119-120.
29.Wieliczko A., Piasecki T., Houszka M.: Zaka¿enia cirkowirusowe go³êbi. Medycyna Wet. 2005, 61, 94-97.
30.Yuasa N., Taniguchi T., Yoshida J.: Isolation and some characteristics of an agent inducing anemia in chicks. Avian Dis. 1979, 23, 366-385.
31.Yuasa N., Imai K.: Pathogenicity and antigenicity of eleven isolates of chicken anaemia agent (CAA). Avian Pathol. 1986, 15, 639-645.
32.Ziomko I., Kuczyñska E., Samorek-Salamonowicz E., Czekaj H.: Wp³yw inwazji ¿o³¹dkowo-jelitowych na serokonwersjê po szczepieniu przeciwko chorobie Derzsyego u gêsi. Medycyna Wet. 1998, 54, 268-270.
Adres autora: prof. dr hab. Alina Wieliczko, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw; e-mail: wielicz@ozi.ar.wroc.pl
