Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 657. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Bogus∏awa Gnela Katedra Prawa. Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie* 1. Wprowadzenie Polska ubiega się o przyjęcie do Unii Europejskiej. Aby zrealizować ten cel, w ramach działań przygotowawczych należy stworzyć między innymi podstawy prawne, instytucjonalno-organizacyjne i finansowe polityki konsumenckiej. Działalność państwa w tym zakresie przejawia się w: – sferze ustawodawstwa, mającego stworzyć ramy prawne ochrony konsumenta, – organizowaniu i wspieraniu przedsięwzięć chroniących życie i zdrowie konsumentów, – kontrolowaniu rynku przez różnego rodzaju służby i inspekcje mające na celu wyłącznie lub m.in. ochronę konsumentów, – stworzeniu sądownictwa ułatwiającego dochodzenie roszczeń konsumenckich, – zbudowaniu systemu organizacyjnego ochrony praw konsumenta, w tym między innymi z udziałem (w szerszym lub węższym zakresie) pozarządowych organizacji konsumenckich, – informowaniu i edukowaniu konsumentów o przysługujących im uprawnieniach i możliwości ich dochodzenia. Realizując politykę konsumencką, państwo posługuje się różnymi organami, instytucjami i organizacjami. W zależności od roli wymienionych podmiotów w ochronie konsumentów wyróżnia się: * Artykuł został złożony do publikacji w 2003 r., a zatem nie uwzględnia zmian, które nastąpiły w polskim prawie konsumenckim, w szczególności w związku z przystąpieniem Polski w dniu 1 maja 2004 r. do Unii Europejskiej..

(2) 18. Bogusława Gnela. – model ombudsmana, w którym najważniejszą rolę w ochronie konsumentów odgrywa ombudsman, jednoosobowa instytucja wyposażona w uprawnienia władcze, niezależna od organów administracji, powołana przez parlament z reguły na czas określony, – model administracyjny, w którym realizacja polityki konsumenckiej należy do organów administracji, z których najczęściej jeden jest organem specjalizującym się w sprawach z zakresu ochrony konsumentów i posiada rozbudowaną strukturę terenową, – model sądowy, który opiera się na rozbudowanej działalności sądów gwarantującej konsumentowi szybkie załatwienie jego sprawy (np. sądy małych żądań, sądy spraw bagatelnych) obok funkcjonowania innych instytucji konsumenckich, – model niemiecki, w którym polityka konsumencka jest realizowana przez silne, pozarządowe organizacje konsumenckie. Państwo przekazuje im środki finansowe na realizację ochrony interesów konsumentów, sobie pozostawiając funkcje koordynacyjne i kontrolne. Państwa Unii Europejskiej przyjęły różne modele ochrony konsumentów. Z reguły są to w istocie modele mieszane, ale dominacja pewnych cech przesądza, że np. w krajach skandynawskich istnieje model ombudsmana, model administracyjny jest typowy dla Francji, model sądowy dla krajów anglosaskich, a model niemiecki jest realizowany w Niemczech. Rozwiązania strukturalne są więc różne, ale realizowana polityka konsumencka jest wspólna dla wszystkich państw Unii Europejskiej. Inspiracją rozwoju europejskiej polityki konsumenckiej stały się prawa konsumentów uchwalone przez Kongres Stanów Zjednoczonych (USA) z inicjatywy prezydenta J.F. Kennedyʼego w 1962 r. Następnie uchwała Rady z dnia 14 kwietnia 1975 r. w sprawie wstępnego programu EWG dotyczącego ochrony i informacji konsumentów oraz rezolucja ONZ z 1985 r. zawierająca wytyczne w sprawie ochrony konsumentów dały podstawę do stwierdzenia, że państwa członkowskie powinny opracować dostosowaną do własnych potrzeb politykę zapewniającą konsumentom prawo do: – ochrony przed produktami i usługami niebezpiecznymi dla zdrowia i życia, – ochrony ekonomicznych interesów, – wyrażania opinii o polityce konsumenckiej państwa oraz działaniach producentów i handlowców, a także zapewnienia przy podejmowaniu decyzji w sprawach konsumenckich ich konsultacji i umożliwienia im wyrażania poglądów za pośrednictwem organizacji zajmujących się ochroną i informowaniem konsumentów, – pozytywnego i efektywnego załatwiania uzasadnionych reklamacji, skarg i roszczeń, między innymi przy pomocy organizacji konsumenckich lub innych organów zajmujących się ochroną konsumenta, – edukacji konsumenckiej i informacji, – życia w zdrowym środowisku naturalnym..

(3) Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie. 19. Wszystkie państwa Unii Europejskiej przywiązują bardzo duże znaczenie do wzmacniania pozycji organizacji konsumenckich1. Dlatego ustawodawstwo tych państw uniezależniło organizacje konsumenckie od przedsiębiorców przez przyznanie tym organizacjom dotacji z budżetów centralnych. Organizacje konsumenckie faktycznie uczestniczą w procesach decyzyjnych i konsultacyjnych z zakresu spraw konsumenckich. Już w 1981 r. Komitet Ministrów Rady Europy w Rekomendacji nr R/18/2 w sprawie ochrony prawnej interesów konsumentów przez organizacje konsumenckie zalecił, aby państwa członkowskie powierzały organizacjom konsumenckim zadania z zakresu informacji i edukacji konsumenckiej, konsultowały z tymi organizacjami wprowadzane uregulowania prawne dotyczące bezpośrednio konsumentów, włączały je do negocjacji między władzami państwowymi a przedsiębiorcami oraz zapewniły możliwość wnoszenia powództw i przystępowania do postępowań sądowych związanych z ochroną interesów konsumentów. Uchwała Rady z dnia 9 listopada 1989 r. w sprawie priorytetów w zakresie polityki ochrony konsumentów (na lata dziewięćdziesiąte) zalicza do nich między innymi udoskonalenie reprezentacji konsumentów na szczeblu Wspólnoty oraz uczestnictwo stowarzyszeń funkcjonujących w różnych państwach członkowskich w systemie reprezentacji konsumenckiej. W tym samym roku decyzją Komisji powołano Doradczą Radę Konsumentów, której organizacje konsumenckie mogą przedstawiać szeroko rozumiane sprawy dotyczące ochrony praw i interesów konsumentów. W efekcie kolejnych programów i planów działań uchwalono około czterdziestu dyrektyw dotyczących ochrony konsumenta, które implementowano do ustawodawstw państw członkowskich. W ten sposób stworzone zostały ujednolicone podstawy prawne ochrony praw konsumenta. Traktat z Maastricht podniósł ochronę konsumenta do rangi podstawowych celów polityki Wspólnoty zmierzających do wzmocnienia praw konsumenta. Trzeci plan polityki konsumenckiej przedstawiony przez Komisję w dniu 14 stycznia 1998 r. na lata 1999–2003 za priorytetowe zadanie uznaje także zwiększenie roli organizacji konsumenckich.. 1. Por. System ochrony konsumentów w krajach Unii Europejskiej, Federacja Konsumentów, Warszawa (brak daty), s. 8..

(4) Bogusława Gnela. 20. 2. Organy i instytucje zajmujàce si´ ochronà konsumenta w Polsce W polskim prawie istnieje system organów i instytucji zajmujących się ochroną konsumentów2. Najważniejsze znaczenie ma Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), do którego zadań należy m.in.: przygotowanie projektów rządowych programów rozwoju konkurencji oraz projektów rządowej polityki konsumenckiej, opracowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących ochrony interesów konsumentów, opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ochrony interesów konsumentów, przedkładanie Radzie Ministrów okresowych sprawozdań z realizacji rządowych programów rozwoju konkurencji i polityki konsumenckiej, występowanie do przedsiębiorców i związków przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów, występowanie do wyspecjalizowanych jednostek i odpowiednich organów kontroli państwowej o wykonanie badań nad przestrzeganiem praw konsumentów oraz inicjowanie badań towarów i usług wykonywanych przez organizacje konsumenckie. Prezesa UOKiK wspiera Inspekcja Handlowa, do zadań której należy kontrola legalności i rzetelności działania przedsiębiorców, kontrola produktów znajdujących się w obrocie handlowym lub przeznaczonych do wprowadzania ich do takiego obrotu, podejmowanie mediacji w celu ochrony interesów i praw konsumentów, organizowanie i prowadzenie stałych polubownych sądów konsumenckich, prowadzenie poradnictwa konsumenckiego, a także współpraca z powiatowymi (miejskimi) rzecznikami konsumentów. Zadania samorządu województwa w sferze ochrony praw konsumentów sygnalizuje art. 14 ust. 1 pkt 12 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa 3 i odsyła w tym zakresie do innych ustaw. Zadania samorządu powiatowego w omawianej kwestii reguluje art. 4 ust. 1 pkt 18 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym4. Realizuje je między innymi powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów, do którego zadań należy: zapewnienie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego i informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów, składanie wniosków w sprawie stanowienia i zmiany przepisów prawa miejscowego w zakresie ochrony interesów konsumentów, występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów, a także współdziałanie z właściwymi miejscowo delegaturami UOKiK, organami Inspekcji Handlowej oraz organizacjami konsumenckimi. 2 Por. B. Gnela, Tworzenie nowego systemu ochrony konsumenta w prawie polskim, Prace Naukowe Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, nr 5, Chrzanów 2001, s. 53–57. 3. t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1590 ze zm.. 4. t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592 ze zm..

(5) Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie. 21. Rzecznik Praw Obywatelskich jest kompetentny w sprawach konsumenckich w takim zakresie, w jakim wiążą się one z naruszeniem wolności lub praw człowieka i obywatela. Natomiast do Rzecznika Ubezpieczonych należy reprezentowanie i ochrona konsumenckich interesów ubezpieczonych oraz innych uprawnionych z umów ubezpieczenia, opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ubezpieczeń, informowanie organu nadzoru o dostrzeżonych nieprawidłowościach w działalności zakładów ubezpieczeń, a także inicjowanie i prowadzenie działalności edukacyjno-informacyjnej w zakresie ubezpieczeń. Wyżej wymienione instytucje zostały wskazane przykładowo, są bowiem jeszcze inne organy, których działalność ma wpływ na ochronę konsumenta (np. Inspekcja Sanitarna). 3. Konsumenckie organizacje pozarzàdowe w Polsce i w paƒstwach Unii Europejskiej 3.1. Konsumenckie organizacje pozarzàdowe w Polsce. Zgodzić należy się z poglądem5, że jest wiele przepisów, które regulują uprawnienia organizacji konsumenckich w polskim prawie, ale oprócz Federacji Konsumentów i Stowarzyszenia Konsumentów Polskich, nowo powstające organizacje konsumenckie są słabe. Przyczyną ich słabości od początku powstania były kłopoty finansowe. Trudno jest ustalić wiążącą liczbę tych organizacji, ponieważ analizy literatury i materiałów instytucji zajmujących się ochroną konsumenta (które przecież powinny wiedzieć o tych organizacjach), dostarczają sprzecznych danych. Na podstawie tak zebranego materiału można stwierdzić, że w Polsce działają: 1. Federacja Konsumentów, której głównym celem jest ochrona indywidualnego konsumenta w Polsce poprzez porady prawne, mediację, a także reprezentację (prowadzenie spraw sądowych w imieniu konsumentów). Została ona utworzona w 1981 r. jako stowarzyszenie i jest najstarszą, działającą nieprzerwanie organizacją konsumencką w Europie Centralnej i Wschodniej6. Posiada ok. 50 placówek (klubów) w całym kraju7. 2. Konsumencki Instytut Jakości z siedzibą w Warszawie (powstał w listopadzie 1990 r. jako fundacja Federacji Konsumentów i Skarbu Państwa), którego zasadniczym celem jest organizowanie porównawczych testów jakości produktów, 5 Por. D. Tomaszewski, Rzecznik konsumentów – nowa szansa dla realizacji praw konsumentów, „Klinika” 2000, nr 1 (2), s. 315. 6. H. Palarz, Instytucje ochrony konsumentów, „Gazeta Prawna” 1999, nr 13.. 7. I. Rakowska, Organizacje konsumenckie w Polsce, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 135..

(6) Bogusława Gnela. 22. głównie artykułów żywnościowych, środków czystości i higieny, zmechanizowanego sprzętu domowego oraz artykułów tekstylnych. 3. Polskie Towarzystwo Ekonomiki i Gospodarstwa Domowego (powstało jako stowarzyszenie w sierpniu 1990 r.), które wykonuje testy porównawcze artykułów konsumpcyjnych. 4. Stowarzyszenie Konsumentów Polskich (powstało w czerwcu 1995 r. w Warszawie), którego priorytetowymi zadaniami są: dostarczanie konsumentom informacji (ulotki, broszury, prezentacje w mediach, szkolenia dla powiatowych rzeczników konsumentów), wpływanie na system prawnej ochrony konsumentów (analiza istniejącego ustawodawstwa, porady prawne, projekty nowych ustaw i przepisów wykonawczych, udział w dyskusjach nad systemem prawnym, ochrona interesów ekonomicznych, ochrona prawna, reprezentacja konsumentów). 5. Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Konsumentów, którego celem jest ochrona zdrowia, popularyzacja praw, kształtowanie opinii i ocen, ostrzeganie konsumentów, pomoc konsumentom, prowadzenie badań, obrona konsumentów, opiniowanie przepisów, wnioski i postulaty do władz. 6. Unia Konsumentów Polskich (stowarzyszenie powstałe w 1995 r. z siedzibą w Krakowie), której celem jest ochrona praw konsumentów, doradztwo prawne, edukacja i reprezentacja konsumentów. 7. Związek Obrony Konsumentów, który działa tylko w Łodzi, a jego celem jest kształtowanie i rozwijanie świadomości konsumentów w zakresie ich praw do bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, ochrony interesów ekonomicznych, informacji i edukacji, ochrony prawnej oraz reprezentacji. Wymienione organizacje posiadają osobowość prawną i są z reguły stowarzyszeniami, a wyjątkowo działają w postaci fundacji. 3.2. Konsumenckie organizacje pozarzàdowe w paƒstwach Unii Europejskiej. W poszczególnych państwach Unii Europejskiej funkcjonują różne organizacje konsumenckie8. W Austrii Stowarzyszenie Informacji dla Konsumentów (VKI) jest organizacją pozarządową, której zakres działalności obejmuje wszystkie problemy związane z ochroną konsumenta. W Belgii regulacje prawne związane z ruchem konsumenckim istnieją od niedawna (mimo że ten ruch narodził się już pod koniec lat 50. XX w.). Tworzone są nowe stowarzyszenia, których celem jest ochrona interesów konsumentów oraz zachęca się inne organizacje pozarządowe (np. kobiece, pracownicze) do poszerzenia celów o ochronę praw konsumenta. Główną cechą ruchu konsumenckiego w Belgii jest jego pluralizm i różnorodność. 8. Por. System ochrony konsumentów…, s. 15 i nast..

(7) Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie. 23. W Danii i Finlandii funkcjonują organizacje konsumenckie przy rozbudowanym systemie organów państwowych zajmujących się ochroną konsumenta. We Francji problem organizacji konsumenckich reguluje Kodeks konsumencki. Na szczeblu krajowym działają cztery grupy stowarzyszeń konsumenckich: rodzinne, związków zawodowych, konsumenckie i specjalne (np. Francuskie Stowarzyszenie Klientów Banków). Tych organizacji jest bardzo dużo i są z nimi powiązane liczne stowarzyszenia konsumenckie na szczeblu regionalnym. W Grecji podstawę prawną dla organizacji konsumenckich stworzono w 1994 r. Stowarzyszenia konsumenckie (jest ich ponad 20) mają szeroki zakres kompetencji w sprawach konsumenckich. Funkcjonują także dwa Związki Stowarzyszeń Konsumenckich, które nie współpracują ze sobą. W Hiszpanii podstawy prawne organizacji konsumenckich są zawarte w ustawie z 1984 r. o ochronie konsumentów i użytkowników. Chaos organizacyjny, arbitralny system rozdziału dotacji dla tych organizacji spowodował, że powstawały różnorodne stowarzyszenia, których głównym celem było odebranie dotacji. W efekcie nastąpiło rozdrobnienie ruchu konsumenckiego na 12 krajowych stowarzyszeń różnego rodzaju, znacznie upolitycznionych9. W Holandii główną, pozarządową organizacją konsumencką jest Consumentenbond zrzeszająca 650 tysięcy członków, niezależna politycznie i finansowo o bardzo szerokim zakresie działania. Ponadto funkcjonują inne organizacje specjalistyczne, niektóre o charakterze masowym (np. Królewskie Stowarzyszenie Turystyczne liczy ponad 3 mln członków). Szeroki zakres kompetencji oraz sprawne działanie tych organizacji powodują, że konsument może zawsze liczyć na ich pomoc. W Irlandii funkcjonują organizacje konsumenckie, a najbardziej znaną z nich jest Stowarzyszenie Konsumentów Irlandii. Ta organizacja non-profit jest niezależna i ma bardzo szeroki zakres kompetencji. W Luksemburgu brakuje silnego ruchu konsumenckiego. Jedynym stowarzyszeniem konsumenckim jest Luksemburski Związek Konsumentów (ULC) o szerokim zakresie kompetencji. W Niemczech ruch konsumencki jest bardzo rozbudowany i silny. Organizacją skupiającą prawie wszystkie instytucje konsumenckie jest Arbeitsgemeinschaft der Verbraucherverbande e.V. (AgV), o bardzo szerokim zakresie działania. Funkcjonuje ona obok innych organizacji ogólnokrajowych o charakterze ogólnym lub specjalistycznym (np. Powszechny Niemiecki Klub Sportowy, Stowarzyszenie Użytkowników Poczty, Niemieckie Towarzystwo Odżywiania itd.). W Portugalii istnieją różne prywatne organizacje zajmujące się obroną praw konsumentów. Najważniejszą z nich jest Portugalskie Stowarzyszenie dla Obrony Konsumenta (DECO). To ogólnokrajowe, prywatne i niezależne stowarzyszenie ma bardzo szeroki zakres działania, jest organizacją non-profit. W Szwecji, wobec dobrze funkcjonującego systemu organów publicznych chroniących konsumenta, organizacje konsumenckie nie 9. Ibidem, s. 99..

(8) Bogusława Gnela. 24. odgrywają znaczącej roli, chociaż są liczne (ok. 50) i mają zróżnicowany zakres działania. Z reguły zajmują się „specjalistycznymi” problemami z zakresu spraw konsumenckich, ale mają dużą swobodę w wyrażaniu swoich poglądów na temat interesujących je spraw, przedstawianych przez rząd. W Wielkiej Brytanii ruch konsumencki jest silny. Najbardziej znaną organizacją jest Stowarzyszenie Konsumentów (CA), które jest zarazem największym stowarzyszeniem konsumenckim w Europie i drugim na świecie (po Związku Konsumentów Amerykańskich)10. Ma ono bardzo szeroki zakres działania, jest znanym wydawcą magazynów przeznaczonych dla konsumentów, a prenumeratorzy tych pism są automatycznie członkami Stowarzyszenia. Jest to w zasadzie organizacja ogólnopaństwowa. Lokalne stowarzyszenia konsumentów są połączone w Narodowej Federacji Grup Konsumenckich, finansowanej w dużym zakresie przez CA oraz Departament Handlu i Przemysłu. Ta Federacja wspiera finansowo lokalne stowarzyszenia konsumentów. Inną, znaną organizacją jest Grupa Konsumentów w Europie (CEG), skupiająca ponad 30 organizacji konsumenckich, finansowana przez państwo. Ma ona na celu dostosowanie polityki i ustawodawstwa konsumenckiego do wymogów wspólnotowych. Krajowa Rada Konsumentów (NCC) zajmuje się głównie publikacjami skierowanymi do określonych adresatów (np. rządu, przedsiębiorców), a więc tworzeniem polityki w zakresie ochrony interesów konsumentów. W ten sposób osoby oraz instytucje podejmujące decyzje w sprawach konsumenckich mają przedstawiony przez NCC wyważony pogląd, jak te interesy należy chronić. NCC jest organizacją niezależną, finansowaną głównie przez państwo. Z kolei NCC finansuje działania Szkockiej Rady Konsumentów, Walijskiej Rady Konsumentów oraz Grupy Konsumentów w Europie. Ogólnokrajowe organizacje konsumenckie nie konkurują ze sobą i wspierają liczne organizacje konsumenckie o charakterze lokalnym. Organizację ruchu konsumenckiego w Wielkiej Brytanii należy ocenić wysoko. We Włoszech ruch konsumencki rozwinął się w związku z przynależnością tego państwa do Wspólnoty Europejskiej (b. EWG). W 1980 r. w wielu regionach kraju uchwalono akty prawne o ochronie konsumenta, które umocniły pozycję regionalnych rad konsumenckich. Akty regionalne dotyczą także sponsorowania rad konsumenckich w zakresie ochrony konsumentów. Na szczeblu ogólnokrajowym podstawy prawne dla Krajowej Rady Konsumentów i Użytkowników stworzone zostały jednak dopiero w końcu lat 90. XX w. Obecnie obowiązuje ponad 20 aktów prawnych, które stanowią podstawę działania i kompetencji tych organizacji. Uprawnienia Rad Konsumenckich są szerokie, ale aby je posiadać, muszą zrzeszać powyżej 500 członków z całego kraju, działać co najmniej w pięciu regionach od przynajmniej 3 lat. Rady mają trzy cele: informowanie konsumentów, ochronę ich interesów oraz tworzenie nacisku na władze 10. Ibidem, s. 169..

(9) Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie. 25. publiczne, aby w swych działaniach sprzyjały konsumentom. Natomiast Krajowa Rada Konsumentów i Użytkowników została utworzona przy Ministerstwie Przemysłu, a jej celem jest wyrażanie opinii na temat projektów aktów prawnych w zakresie spraw konsumenckich. 4. Szczególne podstawy normatywne uprawnieƒ organizacji konsumenckich w polskim prawie W polskim prawie obowiązuje wiele aktów normatywnych, które regulują fragmentarycznie uprawnienia organizacji konsumenckich (albo organizacji społecznej, w którym to pojęciu mieści się także organizacja konsumencka). Najważniejsze z nich to: 1. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. nr 43, poz. 296 ze zm. (dalej kpc) wraz z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2000 r., w sprawie określenia wykazu organizacji społecznych uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli, Dz.U. nr 100, poz. 1080 (dalej rozporz. z 10 XI 2000 r.). 2. Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 r. o badaniach i certyfikacji, Dz.U. nr 55, poz. 250 ze zm. (dalej bc). 3. Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji, Dz.U. nr 169, poz. 1386 (dalej un). 4. Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej, Dz.U. z 2001, nr 4, poz. 25 ze zm. (dalej ih) oraz akty wykonawcze do ustawy, np.: − rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 września 2001 r., w sprawie określenia regulaminu organizacji i działania stałych polubownych sądów konsumenckich, Dz.U. nr 113, poz. 1214, − rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 marca 2002 r., w sprawie sposobu współdziałania organów Inspekcji Handlowej z powiatowym (miejskim) rzecznikiem konsumentów, organami administracji rządowej i samorządowej, organami kontroli oraz organizacjami pozarządowymi reprezentującymi interesy konsumentów, Dz.U. nr 24, poz. 243. 5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 maja 2001 r., w sprawie ustanowienia Pełnomocnika Rządu do spraw Bezpieczeństwa Żywności, Dz.U. nr 56, poz. 581 (dalej uPRdsBŻ). 6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2000 r., w sprawie krajowego systemu informowania o produktach niebezpiecznych, Dz.U. z 2001, nr 4, poz. 28 (dalej ksipn). Uprawnienia procesowe organizacji konsumenckich w sprawach konsumenckich reguluje Kodeks postępowania cywilnego. W efekcie nowelizacji tego Kodeksu z 1990 r. organizacje konsumenckie mogą we wspomnianych sprawach nie.

(10) Bogusława Gnela. 26. tylko wytaczać powództwa (art. 61 § 1 k.p.c.), ale także wstąpić do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium (art. 61 § 2 k.p.c.) za zgodą konsumenta (art. 61 § 3 k.p.c.). Jeżeli omawiane organizacje nie uczestniczą w postępowaniu, mogą przedstawić sądowi istotny dla sprawy pogląd wyrażony w uchwale lub oświadczeniu ich należycie umocowanych organów (art. 63 k.p.c.). Organizacja konsumencka może także wystąpić jako pełnomocnik konsumenta w sprawach związanych z ochroną praw konsumentów11. Należy podkreślić, że zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2000 r. w sprawie określenia wykazu organizacji społecznych uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli, nie tylko organizacje konsumenckie mogą wytaczać powództwa oraz wstępować do postępowania w sprawach z zakresu ochrony konsumenta, ale również np. organizacje działające w zakresie ochrony praw człowieka, organizacje naukowo-techniczne i techniczne, związki zawodowe (por. § 3 rozporz. z 10 XI 2000 r.). Z kolei organizacje zrzeszające konsumentów mogą wstąpić za zgodą powoda do postępowania w sprawach z zakresu ochrony środowiska (§ 4 pkt 7 rozporz. z 10 XI 2000 r.). Organizacje konsumenckie mają także uprawnienia w sprawach sądowych lub administracyjnych wynikające z przepisów szczególnych. Mogą wnieść do sądu ochrony konkurencji i konsumentów powództwo o uznanie postanowień wzorca umownego za niedozwolone na podstawie art. 479 38 k.p.c. Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji12 przyznawała omawianym organizacjom krajowym i regionalnym (ale nie lokalnym) prawo wystąpienia do sądu powszechnego z roszczeniami określonymi w art. 18 ust. 1 pkt 1–3 i 6 znk (w zw. z art. 19 ust. 1 pkt 1 znk), jednakże w wyniku nowelizacji ustawy z 2002 r. zostały pozbawione tego prawa13. Pozostałe akty prawne przewidują udział organizacji konsumenckich w określonych organach, np. w Radzie do Spraw Badań i Certyfikacji (art. 11 bc) w Radzie Normalizacyjnej Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (art. 19 un) oraz w komitetach technicznych PKN. Organizacje konsumenckie są uprawnione do otrzymywania niektórych informacji (np. o produktach niebezpiecznych – § 5 ust. 1 pkt 5 rozporz. w sprawie ksipn), mogą brać udział w opracowaniu koncepcji i strategii w zakresie właściwej jakości i bezpieczeństwa żywności (np. § 3 ust. 5 11. Szerzej na temat tych uprawnień: E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, 2 wyd., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 606–612. 12 13. Dz.U. nr 47, poz. 211 ze zm. (aktualnie t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 153, poz. 1503 ze zm.).. Ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz.U. nr 129, poz. 1102..

(11) Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie. 27. rozporz. uPRdsBŻ). Wiele przepisów nakazuje określonym organom współdziałać z organizacjami konsumenckimi i uwzględniać w swojej działalności potrzeby tych organizacji (np. art. 11 ust. 3 ih, art. 12 ih). 5. Uprawnienia organizacji konsumenckich na tle ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 86, poz. 804 ze zm.) przez organizacje konsumenckie rozumie niezależne od przedsiębiorców i ich związków organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, o ile ich zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej (art. 4 pkt 12 okik). Organizacje te zostały uznane za kompetentne do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony interesów konsumentów (art. 32 okik). Podstawowe znaczenie dla ogólnego określenia uprawnień organizacji konsumenckich ma art. 39 okik. W myśl tego przepisu organizacje konsumenckie reprezentują interesy konsumentów wobec organów administracji rządowej i samorządowej oraz mogą uczestniczyć w realizacji rządowej polityki konsumenckiej, a w szczególności mają prawo do: 1) wyrażania opinii o projektach aktów prawnych oraz innych dokumentów dotyczących praw i interesów konsumentów, 2) opracowania i upowszechniania konsumenckich programów edukacyjnych, 3) wykonywania testów produktów i usług oraz publikowania ich wyników, 4) wydawania czasopism, opracowań badawczych, broszurek i ulotek, 5) prowadzenia nieodpłatnego poradnictwa konsumenckiego oraz udzielania nieodpłatnej pomocy konsumentom w dochodzeniu ich roszczeń, 6) udziału w pracach normalizacyjnych, 7) realizowania zadań państwowych w dziedzinie ochrony konsumentów, zlecanych przez organy administracji rządowej i samorządowej, 8) ubiegania się o dotacje ze środków publicznych na realizację zadań określonych w punkcie 7. Zgodnie z art. 41 okik wysokość rocznych dotacji celowych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych14, przekazywanych z budżetu państwa na realizację tych zadań, jest ustalana w ustawie budżetowej w części budżetu państwa, której dysponentem jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.. 14. Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, t.j. Dz.U. z 2003, nr 15, poz. 148 ze zm..

(12) Bogusława Gnela. 28. Ponadto organy administracji rządowej i samorządowej są obowiązane do zasięgania opinii organizacji konsumenckich w sprawach dotyczących kierunków działania na rzecz ochrony interesów konsumentów (art. 40 okik). Wymieniony w omawianej ustawie katalog uprawnień organizacji konsumenckich jest przykładowy, o czym świadczy zwrot „w szczególności”. Większość tych uprawnień organizacji konsumenckich była uregulowana w ustawodawstwie polskim jeszcze przed wejściem w życie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Nowością są obowiązki organów państwowych (rządowych) i samorządowych w zakresie współpracy z organizacjami konsumenckimi, udział tych organizacji w realizacji rządowej polityki konsumenckiej („polityczne” podejście do spraw ochrony konsumenta jest efektem lat 90. XX w.), a przede wszystkim – określenie podstawy prawnej finansowania niektórych działań organizacji konsumenckich. Od 1 stycznia 2001 r. obowiązuje przepis ustawy budżetowej ustalający wysokość omawianej rocznej dotacji celowej, a dysponuje nią Prezes UOKiK15. To rozwiązanie zdecydowanie wzmacnia organizacje konsumenckie, ponieważ (jak już wspomniano) ich podstawowym problemem utrudniającym realizację celów statutowych był brak środków finansowych. Jeszcze nowsze są uprawnienia organizacji konsumenckich wynikające z art. 100a ust. 1 pkt 4 okik16. Zgodnie z tym przepisem organizacja konsumencka może wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Na podstawie art. 84 ust. 1 pkt 5 okik organizacja konsumencka może wszcząć postępowanie antymonopolowe, a zatem może być stroną postępowania administracyjnego antymonopolowego o stwierdzenie, że określona praktyka ma charakter monopolistyczny. W tym postępowaniu legitymacja organizacji konsumenckich nie ogranicza się tylko do „spraw ochrony konsumentów”. Organizacje konsumenckie rzadko korzystają z omawianego uprawnienia17. Uprawnienia organizacji konsumenckich można również wyinterpretować z tych przepisów ustawy, które regulują kompetencje organów państwowych i samorządowych, właściwych w sprawach konsumenckich. Zgodnie z art. 26 pkt. 15, 16 i 17 okik Prezes UOKiK ma obowiązek współpracować i udzielać pomocy organizacjom konsumenckim, a także inicjować prowadzenie przez nie badań towarów i usług. Do zadań powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów należy współdziałanie z organizacjami konsumenckimi (art. 37 ust. 1 pkt 4 okik).. 15. I. Jackowska, Pomoc z budżetu państwa, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 9.. 16. Ten przepis (a także inne rozwiązania dotyczące ochrony grupowych interesów konsumentów) został wprowadzony przez ustawę cytowaną w przypisie 13. 17. E. Łętowska, Prawo umów…, wyd. 2, 2002, s. 614..

(13) Organizacje konsumenckie oraz ich uprawnienia w polskim prawie. 29. 6. Wnioski Działalność organizacji konsumenckich w Polsce jest inaczej oceniana w literaturze niż przez nie same. E. Łętowska18 twierdzi, że mimo obowiązującej od lat regulacji uprawnień procesowych organizacji konsumenckich, efekty ich działań w sprawach konsumenckich są niewielkie. Natomiast dokumenty z działalności Federacji Konsumentów19 i Stowarzyszenia Konsumentów Polskich20 świadczą o tym, że te organizacje korzystają z ustawowych uprawnień, a znaczące osiągnięcia w działalności testowej, edukacyjnej i publikacyjnej ma Konsumencki Instytut Jakości 21 (pozostałe polskie organizacje konsumenckie nie publikują swych osiągnięć, a zatem są one trudne do ustalenia). Uprawnienia organizacji konsumenckich przewidziane w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów mają charakter przykładowy, co oznacza, że przepisy szczególne mogą tym organizacjom przyznać jeszcze inne kompetencje. Można stwierdzić, że uprawnienia polskich organizacji konsumenckich są w zasadzie zgodne z kompetencjami analogicznych organizacji konsumenckich funkcjonujących w państwach Unii Europejskiej. Co prawda, zakres działania tych europejskich organizacji jest różny, w zależności od ich celów statutowych, ale również zakres działania polskich organizacji konsumenckich nie jest jednakowy. Prawo wspólnotowe nie zawiera regulacji, które nakazywałyby ujednolicenie prawa w zakresie struktury (formy) organizacji konsumenckich czy zakresu ich uprawnień. Wchodzące w grę akty mają charakter częściej polityczny niż prawny (np.: uchwała Rady z 14 kwietnia 1975 r., rekomendacja Komitetu nr R/18/2 z 1981 r., uchwała Rady z dnia 9 listopada 1989 r., a także trzeci plan polityki konsumenckiej na lata 1999–2003, przedstawiony przez Komisję w dniu 14 stycznia 1998 r. zakładający między innymi zwiększenie roli organizacji konsumenckich). W tzw. Białej Księdze, mającej ułatwić państwom stowarzyszonym harmonizację prawa z wymogami wspólnotowymi, zalecono wzmocnienie organizacji konsumenckich, uniezależnienie ich od przedsiębiorców przez przyznanie im dotacji z budżetów centralnych oraz zapewnienie udziału tych organizacji w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych w sprawach konsumenckich. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów (wymieniając przykładowo uprawnienia organizacji konsumenckich) stanowi, że organizacje konsumenckie reprezentują interesy konsumentów wobec organów administracji rządowej i sa18. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 485.. 19. Federacja Konsumentów, Federacja Konsumentów, Warszawa 2001, s. 1 i nast.. 20. Stowarzyszenie Konsumentów Polskich. Informacja o organizacji i jej najważniejszych osiągnięciach (materiały nie publ.), s. 1–2. 21. Dotychczasowy dorobek Fundacji KIJ (materiały nie publ.)..

(14) Bogusława Gnela. 30. morządowej i mogą uczestniczyć w realizacji rządowej polityki konsumenckiej (art. 39 ust. 1 okik), mają prawo ubiegania się o dotacje ze środków publicznych na realizację zadań państwowych w dziedzinie ochrony konsumentów, zleconych im przez organy administracji rządowej i samorządowej (art. 39 ust. 2 pkt 7 i 8 okik), a te organy są zobowiązane do zasięgania opinii organizacji konsumenckich w sprawach dotyczących kierunków działania na rzecz ochrony interesów konsumentów (art. 40 okik). Natomiast uprawnienia w konkretnych sprawach konsumenckich określają przepisy szczególne. Omawiane przepisy są w zasadzie zharmonizowane z wymogami prawa wspólnotowego, w tym również z wymogami dyrektywy 98/27 Parlamentu i Rady z dnia 19 maja 1998 r. dotyczącej tzw. ochrony grupowych interesów konsumentów, której inicjatorem mogą być także organizacje konsumenckie22. Polskie organizacje konsumenckie mają zatem także uprawnienia w zakresie ochrony tych grupowych interesów konsumenckich. Consumer Organisations and their Rights under Polish Law This article chiefly deals with consumer organisations and their rights under Polish law. The author offers a short profile of consumer protection organisations in Poland and in European Union Member States in order to determine whether they are comparable. She also describes the statutory rights of consumer organisations under Polish law, especially the provisions of the Act on Competition and Consumer Protection. The author concludes that Polish consumer organisations have comparable rights to consumer organisations functioning in European Union Member States.. 22. E. Łętowska, Prawo umów…, wyd. 1, 1999, s. 466–468..

(15)