Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 360
Praca oryginalna Original paper
Wspó³czesne owczarstwo, podobnie jak inne ga³ê-zie produkcji zwierzêcej, charakteryzuje radykalne odchodzenie od intensywnych metod hodowli. W du-¿ej mierze jest to zamierzony efekt dzia³añ na rzecz zapewnienia zwierzêtom dobrostanu, skutecznie eli-minuj¹cego zagro¿enia ich zdrowia i ¿ycia. Zasadni-czo jest to rezultat szeroko zakrojonej promocji pro-duktów ekologicznych, zw³aszcza propro-duktów spo¿yw-czych o cechach ¿ywnoci funkcjonalnej. Jagniêcinê i mleko owcze oraz jego przetwory cechuj¹ wyj¹tko-we walory prozdrowotne (8, 9, 12, 13). Trzeba jednak mieæ wiadomoæ, ¿e produkcja ekologiczna wymaga nie tylko absolutnej rezygnacji z suplementacji diety zwierz¹t syntetycznymi stymulatorami, ale ich ¿ywie-nie musi byæ oparte na paszach wyprodukowanych równie¿ w warunkach ekologicznych. W praktyce oznacza to eliminacjê wszelkich rodków chemicznych i wprowadzenie pracoch³onnych metod biologicznych. To oczywicie znacznie podnosi koszty produkcji, któ-re w tej ga³êzi i tak s¹ wy¿sze z uwagi na któ-relatywnie ni¿sz¹ biologiczn¹ wydajnoæ produkcji miêsa i
mle-ka owczego w porównaniu z wydajnoci¹ produkcji wieprzowiny, wo³owiny czy mleka krowiego. Nale¿y zatem poszukiwaæ nieinwazyjnych metod oddzia³ywa-nia na organizm tych zwierz¹t, które pozwala³yby na utrzymanie wysokich standardów produkcyjnych w warunkach ekstensywnych. Wydaje siê, ¿e jednym z najprostszych rozwi¹zañ mo¿e byæ zastosowanie w ¿ywieniu owiec naturalnych substancji o w³aciwo-ciach immunomodulacyjnych. Istotn¹ grupê stanowi¹ tutaj b-glukany, które zaliczane s¹ do grupy immuno-stymulatorów naturalnych (14, 17, 19, 25), a wród nich b-1,3/1,6-D-glukan, wchodz¹cy w sk³ad ciany komórkowej dro¿d¿y z gatunku Saccharomyces cere-visiae. Pomimo i¿ od kilku lat prowadzone s¹ badania dotycz¹ce skutecznoci profilaktycznej i terapeutycz-nej b-glukanów u wielu gatunków zwierz¹t (2, 5, 16, 23, 24), to jednak u owiec do tej pory takich badañ nie wykonano.
Celem badañ by³a ocena wp³ywu b-1,3/1,6-D-gluka-nu podawanego w paszy na cechy u¿ytkowoci miêsnej oraz nieswoiste humoralne parametry odpornoci jagni¹t.
Wp³yw b-1,3/1,6-D-glukanu na cechy u¿ytkowoci
miêsnej oraz nieswoiste humoralne mechanizmy
obronne jagni¹t
STANIS£AW MILEWSKI, ROMAN WÓJCIK*, JOANNA MA£ACZEWSKA*, SYLWIA TRAPKOWSKA*, ANDRZEJ KRZYSZTOF SIWICKI*
Katedra Hodowli Owiec i Kóz Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn *Zespó³ Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Katedry Chorób Zakanych i Inwazyjnych
Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 9, 10-957 Olsztyn
Milewski S., Wójcik R.,Ma³aczewska J., Trapkowska S., Siwicki A. K.
Effect of b-1.3/1.6-D-glucan on meat performance and non-specific humoral defense mechanisms in lambs
Summary
The aim of the present study was to determine the effect of b-1.3/1.6-D-glucan added to feed on meat perfor-mance traits and non-specific humoral immunity parameters in lambs. The experiment was performed on 26 suckling Kamieniecka lambs, divided into two equal groups, control (I) and experimental (II), each composed of 7 males and 6 females. Over a 60-day experimental period the concentrate for lambs of the experimental group was supplemented with b-1.3/1.6-D-glucan. The following meat performance traits were determined: body weight, daily gains, growth rate, measurements of a transverse slice of musculus longissimus, thickness of skin with the fat layer and thickness of fat over the loin eye. The serum levels of non-specific humoral immunity parameters, i.e. lysozyme activity, gamma globulins and total protein, were also determined. The results indicated that dietary supplementation with b-1.3/1.6-D-glucan positively affected both meat perfor-mance and non-specific humoral defense mechanisms in suckling lambs. This was confirmed by a faster growth rate, better development of the longissimus muscle, as well as higher lysozyme activity and elevated levels of gamma globulins.
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 361
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na owcach pochodz¹cych ze stada hodowlanego Zak³adu Produkcyjno-Dowiadczalne-go w Ba³cynach, w Produkcyjno-Dowiadczalne-gospodarstwie Zaj¹czki. Materia³ zwie-rzêcy stanowi³o 26 jagni¹t ss¹cych owcy kamienieckiej, w wieku 21 ± 7 dni, urodzonych w kotelni w 2005 r.
Uk³ad dowiadczenia. Jagniêta podzielono na 2 analo-giczne grupy: I kontroln¹ i II dowiadczaln¹, uwzglêd-niaj¹c nastêpuj¹ce kryteria: masê cia³a, p³eæ, datê urodze-nia, a tak¿e wiek ich matek. W ka¿dej grupie by³o 7 trycz-ków i 6 maciorek, wszystkie pochodz¹ce z miotów blinia-czych. Jagniêta obu grup dokarmiano do 30. dnia ¿ycia sia-nem ³¹kowym i mieszank¹ treciw¹ C-J do woli, a nastêp-nie ¿ywiono zgodnastêp-nie z normami dla jagni¹t hodowlanych (10), wprowadzaj¹c do zestawu pasz sianokiszonkê z traw i rolin motylkowatych. Takimi samymi zestawami pasz ¿ywiono ich matki. W grupie dowiadczalnej jagni¹t od samego pocz¹tku badañ zastosowano immunostymulator naturalny Biolex-Beta HP, firmy Inter Yeast Poland, zawie-raj¹cy b-1,3/1,6-D-glukan separowany ze cian komórko-wych dro¿d¿y z gatunku Saccharomyces cerevisiae. Zalet¹ tego preparatu jest du¿a efektywnoæ biologiczna i stopieñ czystoci 85% b-1,3/1,6-D-glukanu. Dodawano go do sk³adu mieszanki treciwej C-J w iloci 0,5%. Dzienna daw-ka gludaw-kanu pobranego przez jagniêta kszta³towa³a siê na poziomie 0,08 g/kg masy cia³a (tab. 1).
Bezporednio przed wprowadzeniem b-1,3/1,6-D-gluka-nu do paszy oraz w 15., 30. i 60. dniu jego podawania, z ¿y³y jarzmowej jagni¹t pobrano krew w celu oznaczenia i porównania kszta³towania siê wskaników nieswoistej od-pornoci humoralnej.
Analiza cech u¿ytkowoci miêsnej jagni¹t. Masê cia³a w pierwszym oraz 30. i 60. dniu dowiadczenia, przyrosty dobowe masy cia³a w okresach: 1-30, 30-60 i 1-60 dni do-wiadczenia, tempo wzrostu w okresie od 1. do 60. dnia dowiadczenia oraz wskaniki umiênienia i ot³uszczenia okrelono przy¿yciowo technik¹ USG po 60 dniach do-wiadczenia. Pomiary USG dotyczy³y przekroju miênia najd³u¿szego (musculus longissimus): g³êbokoci, szeroko-ci i powierzchni oraz gruboszeroko-ci skóry z warstw¹ t³uszczu i warstwy t³uszczu nad okiem polêdwicy. Wykonywano je za ostatnim ¿ebrem, wykorzystuj¹c ultrasonograf SSD 500, firmy Aloka, z sond¹ liniow¹ 7,5 MHz.
Ocena parametrów nieswoistej odpornoci humoral-nej. Aktywnoæ lizozymu oznaczono metod¹
turbidymet-ryczn¹ (11) w modyfikacji Siwickiego i Andersona (15), poziom gammaglobulin metod¹ precypitacji wed³ug Siwic-kiego i Andersona (15) oraz poziom bia³ka ca³kowitego metod¹ spektrofotometryczn¹ (6).
Wyniki opracowano statystycznie w uk³adzie jednoczyn-nikowym ortogonalnym. Istotnoæ ró¿nic miêdzy grupami weryfikowano przy pomocy testu t-Studenta.
Wyniki i omówienie
b-glukany s¹ wa¿nymi sk³adnikami cian komórek bakterii, grzybów, alg oraz rolin zbo¿owych, takich jak owies czy jêczmieñ. W zwi¹zku z tym ich struktu-ra wykazuje zmiennoæ w zale¿noci od ich pocho-dzenia oraz oddzia³ywania ró¿nych czynników na ich w³aciwoci fizyczne i chemiczne. Zawarty w prepa-racie Biolex-Beta HP rozga³êziony polisacharyd b-1,3/ 1,6-glukanu posiada strukturê ³añcucha g³ównego b-1,3 po³¹czonego z ³añcuchem bocznym b-1,6. Dziê-ki odpowiedniej metodzie jego izolacji z mannanopro-tein, bez u¿ycia w trakcie hydrolizy agresywnych rod-ków alkalicznych i kwasów, wystêpuje on w niezmie-nionej naturalnej formie, gwarantuj¹cej najwy¿sz¹ aktywnoæ biologiczn¹.
Mechanizm dzia³ania betaglukanów opiera siê g³ów-nie na regulacji procesu metabolizmu t³uszczów w or-ganizmie, redukcji ryzyka hipoglikemii, alergii, cho-rób nowotworowych, specyficznym pobudzaniu komórek immunokompetentnych np.: makrofagów, limfocytów B i T, na których znajduj¹ siê swoiste dla nich receptory. Efektem tego jest podniesiony stan go-towoci na obronê organizmu przeciwko ró¿nego ro-dzaju infekcjom: wirusowym, bakteryjnym, grzybi-czym czy paso¿ytnigrzybi-czym (2-5, 16, 25).
Stosowanie b-1,3/1,6-glukanu w ¿ywieniu jagni¹t ss¹cych wywar³o istotny wp³yw na ich wzrost (tab. 2). W porównaniu z kontrolnymi, jagniêta te osi¹gnê³y wy¿sz¹ masê cia³a, zarówno po 30, jak i 60 dniach badañ (p £ 0,05). By³o to skutkiem wy¿szych przy-rostów dobowych masy cia³a. Ró¿nice, jakie wyst¹pi-³y pod tym wzglêdem miêdzy porównywanymi
grupa-s e r k O a i n e i w y ¿ )i n d ( a k w a D J C i k n a z s e i m ) ñ e iz d /. tz s / g k ( a k w a D u n a k u l g ñ e iz d /. tz s / g t s o r y z r P ) g k ( . c . m m.rce.dn(kiag) a k w a D u n a k u l g . c . m g k / g 11-10 0,15 0,75 18,9-11,3 10,1 0,074 0 2 -1 1 0,20 1,00 11,3-13,7 12,5 0,080 0 3 -1 2 0,25 1,25 13,7-16,1 14,9 0,083 0 4 -1 3 0,30 1,50 16,1-18,5 17,3 0,086 0 5 -1 4 0,35 1,75 18,5-20,9 19,7 0,088 0 6 -1 5 0,40 2,00 20,9-23,3 22,1 0,090 Tab. 1. Dawki paszy treciwej CJ i odpowiednio przypadaj¹-ce iloci b-1,3/1,6-glukanu podawane jagniêtom w ró¿nych etapach dowiadczenia
Tab. 2. Masa cia³a, przyrosty dobowe i tempo wzrostu jagni¹t (x ± s) j e n s ê i m i c o w o k t y ¿ u y h c e C Grupa :) g k ( a ³ a i c a s a M ñ e iz d y z s w r e i p 19,08±1,27 18,93±1,33 h c a i n d 0 3 o p 13,81a±2,67 16,32b±1,93 h c a i n d 0 6 o p 20,37a±3,16 23,38b±2,64 : e i s e r k o w ) g ( e w o b o d y t s o r y z r P i n d 0 3 -1 157,69A±57,93 246,41B±39,92 i n d 0 6 -1 3 1 218,97±48,02 235,38±35,86 i n d 0 6 -1 188,33A±37,23 240,90B±28,98 : e i s e r k o w ) % ( u t s o r z w o p m e T i n d 0 6 -1 76,35A±8,33 89,72B±6,57 Objanienia: a, b p £ 0,05; A, B p £ 0,01
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 362
mi okaza³y siê istotne dla pierwszych 30 dni (p £ 0,01) oraz dla ca³ego okresu (p £ 0,05). W konsekwencji równie¿ wzglêdny wskanik tempa wzrostu jagni¹t grupy dowiadczalnej w okresie 1-60 dni by³ wy¿szy (p £ 0,01). Uzyskane wyniki wskazuj¹ wyranie na stymuluj¹ce oddzia³ywanie glukanu na wzrost jagni¹t. Wydaje siê, ¿e zasadnicze znaczenie mia³a reakcja or-ganizmu w pierwszej fazie podawania glukanu, 1-30 dni, gdy¿ efekt koñcowy, czyli ró¿nica miêdzy grupa-mi pod wzglêdem masy cia³a, by³ niewiele wy¿szy. Potwierdzaj¹ to przyrosty masy cia³a w drugiej fazie, 31-60 dni, które w obu grupach by³y zbli¿one.
Badania ultrasonograficzne wykaza³y, ¿e miêsieñ najd³u¿szy jagni¹t grupy dowiadczalnej by³ lepiej wykszta³cony (tab. 3). Stwierdzono, ¿e wszystkie wy-miary miênia najd³u¿szego by³y u jagni¹t tej gru-py wy¿sze, a ró¿nice w stosunku do jagni¹t grugru-py kontrolnej potwierdzono statystycznie na poziomie p £ 0,05 dla g³êbokoci i p £ 0,01 dla szerokoci i pola powierzchni przekroju. Istotne zró¿nicowanie wyst¹pi³o tak¿e pod wzglêdem gruboci skóry z war-stw¹ t³uszczu nad okiem polêdwicy i by³a ona wy¿sza u jagni¹t grupy II (p £ 0,05). Te rezultaty, id¹ce w parze z wy¿szym tempem wzrostu jagni¹t, potwier-dzaj¹ korzystny wp³yw glukanu na cechy u¿ytko-woci miêsnej. wiadcz¹ o tym parametry przekroju miênia najd³u¿szego, które s¹ wysoko skorelowane z zawartoci¹ miêsa w tuszy (1, 20). Wiêksza gruboæ skóry z warstw¹ t³uszczu nad okiem polêdwicy mog-³aby sugerowaæ niekorzystny wzrost ot³uszczenia jag-ni¹t (1), jednak pomiar gruboci warstwy t³uszczu wyklucza to i wskazuje raczej na intensywniejszy roz-wój tkanki skórnej. Podobne zjawisko odnotowano w badaniach Milewskiego (7). W konkluzji mo¿na stwierdziæ, ¿e suplementacja diety jagni¹t ss¹cych b-1,3/1,6-D-glukanem wp³ynê³a
ko-rzystnie na cechy ich u¿ytkowoci miêsnej.
W zakresie badanych parametrów nieswoistej odpornoci humoralnej jagni¹t: aktywnoci lizozymu, pozio-mu gammaglobulin oraz bia³ka ca³-kowitego w surowicy krwi (tab. 4), w ci¹gu ca³ego dowiadczenia, stwierdzono statystycznie istotnie (p £ 0,05) wy¿sze wartoci w grupie dowiadczalnej, karmionej pasz¹ z dodatkiem b-glukanu, ni¿ w grupie kontrolnej. Najefektywniej wyra¿a to aktywnoæ lizozymu, która w trakcie badañ w grupie dowiadczalnej wzros³a statystycznie istotnie (p £ 0,05) o 50% w porównaniu z grup¹ kontroln¹. Nieco s³abszy efekt dzia-³ania preparatu ni¿ przy lizozymie, obserwowano w odniesieniu do gam-maglobulin. Odnotowano w grupie dowiadczalnej 30%, statystycznie
istotny (p £ 0,05) wzrost ich poziomu ni¿ u jagni¹t kontrolnych. Jedynie w odniesieniu do poziomu bia³-ka ca³kowitego, pomimo wy¿szych wartoci w grupie II ni¿ w I, nie stwierdzono statystycznie istotnych ró¿-nic w trakcie ca³ego dowiadczenia.
Podkreliæ nale¿y równie¿ fakt, ¿e tylko w przypad-ku aktywnoci lizozymu obserwowano jej znaczne zró¿nicowanie w zale¿noci od p³ci w grupie badanej (II) tzn. u tryczków w analogicznych okresach stwier-dzono wy¿sz¹ aktywnoæ lizozymu ni¿ u maciorek.
Uzyskanych wyników badañ immunologicznych nie mo¿na odnieæ do danych literaturowych, gdy¿ w do-stêpnym pimiennictwie znaleziono tylko jeden przy-padek zastosowania b-1,3-glukanu u owiec, w postaci iniekcji do gruczo³u mlekowego (23). Stwierdzono natomiast, ¿e b-glukany aplikowane per os aktywuj¹ nieswoiste komórkowe i humoralne mechanizmy obronne u krewetek (18), ryb (14, 16), wiñ (5, 22) oraz zwierz¹t laboratoryjnych myszy (19), szczury (21).
Tab. 3. Wyniki pomiarów ultrasonograficznych musculus lon-gissimus (x ± s) j e n s ê i m i c o w o k t y ¿ u y h c e C Grupa : o g e z s ¿ u ³ d j a n a i n ê i m u j o r k e z r p y r a i m y W ) m c ( æ o k o b ê ³ g 1,79a±0,23 1,97b±0,21 ) m c ( æ o k o r e z s 4,13A±0,15 4,48B±0,16 m c ( a i n h c z r e i w o p 2) 5,89A±0,89 6,86B±0,80 d a n u z c z s u ³t ¹ w t s r a w z y r ó k s æ o b u r G ) m c ( y c i w d ê l o p m e i k o 0,30a±0,05 0,35b±0,05 m e i k o d a n u z c z s u ³t y w t s r a w æ o b u r G ) m c ( y c i w d ê l o p 0,14±0,02 0,15±0,03 Objanienia: jak w tab. 2.
y rt e m a r a p e n a d a B Grupa Terminybadañimmunologicznych(wdniach) æ e ³ P 0 15 30 60 u m y z o zi l æ o n w y t k A )l / g m ( y c i w o r u s w I T 0,81±0,07 0,85±0,09* 0,86±0,06* 0,87±0,06* M 0,85±0,05 0,88±0,04* 0,89±0,04* 0,86±0,03* II T 0,50±0,08 1,25±0,09* 1,30±0,07* 1,19±0,09* M 0,89±0,07 1,18±0,08* 1,25±0,05* 1,04±0,08* a k ³ a i b m o iz o P o g e ti w o k ³ a c )l / g ( y c i w o r u s w I T 36,5±3,50 35,5±4,00* 35,0±3,50* 34,0±4,00* M 33,5±2,50 34,0±2,00* 36,5±2,50* 35,0±2,50* II T 35,5±3,50 37,5±3,00* 38,0±3,50* 37,0±3,00* M 34,0±3,00 36,0±2,50* 37,0±4,00* 36,5±3,50* m o iz o P n il u b o l g a m m a g )l / g ( y c i w o r u s w I T 3,80±0,50 3,70±0,40* 3,80±0,50* 3,70±0,40* M 3,60±0,30 3,80±0,40* 3,70±0,30* 3,80±0,50* II T 3,90±0,30 4,90±0,50* 4,80±0,30* 4,50±0,20* M 3,70±0,40 4,80±0,50* 4,90±0,40* 4,60±0,03* Tab. 4. Wp³yw b-glukanu podawanego w paszy na kszta³towanie siê nieswoistych humoralnych mechanizmów obronnych u jagni¹t (x ± s)
Objanienia: * ró¿nica statystycznie istotna p £ 0,05 w stosunku do kontroli i bada-nia 0
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 363
Pimiennictwo
1.Gruszecki T., Lipecka Cz., Szymanowski M., Sieczkarek K.: Wykorzystanie pomiarów ultrasonograficznych w ocenie wartoci rzenej jagni¹t. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 1994, 13, 157-165.
2.Inchaisri C., Waller K. P., Johannisson A.: Studies on the modulation of leukocyte subpopulations and immunoglobulins following intramammary infusion of beta 1,3-glucan into the bovine udder during the dry period. J. Vet. Med. B 2000, 47, 373-386.
3.Kim H. M., Han S. B., Oh G. T., Kim Y. H., Hong D. H., Hong N. D., Yoo I. D.: Stimulation of humoral and cell mediated immunity by polysaccharide from mushroom Phellinus linteus. Int. J. Immunopharmacol. 1996, 18, 295-303. 4.Krimaz C., Bayrak P., Yilmaz O., Yuksel H.: Effects of glucan treatment on
the Th1/Th2 balance in patients with allergic rhinitis: a double-blind placebo--controlled study. Eur. Cytokine Netw. 2005, 16, 128-134.
5.Li J., Xing J., Li D., Wang X., Zhao L., Lv S., Huang D.: Effects of beta--glucan extracted from Saccharomyces cerevisiae on humoral and cellular immunity in weaned piglets. Arch. Anim. Nutr. 2005, 59, 303-312. 6.Lowry O. H., Rosebrough N. J., Farr A. L., Randall R.: Protein
measure-ments with the folin phenol reagent. J. Biol. Chem. 1951, 193, 265-275. 7.Milewski S.: Efekty stymulacji owiec pulsuj¹cym polem
elektromagnetycz-nym. Praca hab., Rozpr. i Monogr., UWM Olsztyn 2004, nr 100.
8.Milewski S.: Walory prozdrowotne produktów owczych. Medycyna Wet. 2006 (w druku).
9.Ni¿nikowski R.: Chów owiec. PWRiL, Warszawa 1994.
10.Osikowski M., Porêbska W., Koran K.: Normy ¿ywienia owiec, [w:] Normy ¿ywienia byd³a i owiec systemem tradycyjnym. (red. Ry R.), Inst. Zoot., Kraków 1998.
11.Parry R. M., Chandau R. C., Shahani R. M.: A rapid and sensitive assay of muramidase. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 1965, 119, 384-386.
12.Patkowska-Soko³a B., Bodkowski R., Chabrom A.: Zawartoæ L-karnityny w mleku i miêsie ró¿nych gatunków prze¿uwaczy. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2004, 72, 79-86.
13.Patkowska-Soko³a B., Bodkowski R., Jêdrzejczak J.: Zawartoæ sprzê¿onych dienów kwasu linolowego (SKL) w miêsie i mleku ró¿nych gatunków zwie-rz¹t. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Konferencje XXX 2000, 399, 257-266. 14.Sahoo P. K., Mukherjee S. C.: Effect of dietary beta-1,3 glucan on immune
responses and disease resistance of healthy and aflatoxin B1-induced
immu-nocompromised rohu (Labeo rohita Hamilton). Fish Shellfish Immunol. 2001, 11, 683-695.
15.Siwicki A. K., Anderson D. P.: Immunostimulation in fish: Measuring the effects of stimulants by serological and immunological methods. U.S. Fish Wildl. Service-IFI 1993, 1-17.
16.Siwicki A. K., Kazuñ K., G³¹bski E., Terech-Majewska E., Baranowski P., Trapkowska S.: The effect of beta-1.3/1.6-glucan in diets on the effective-ness of anti-Yersinia ruckeri vaccine an experimental study in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Pol. J. Food Nutr. Sci. 2004, 54, 59-61. 17.Siwicki A. K., Klein P., Morand M.: Immunomodulacja aktualny stan
wie-dzy, [w:] Siwicki A. K. (red.): Wp³yw ksenobiotyków na organizm zwierz¹t i cz³owieka, Olsztyn, IRS 1999, s. 231-235.
18.Song Y. L., Liu J. J., Chan L. C., Sung H. H.: Flucan-induced disease resistance in tiger shrimp (Penaeus mondon). Dev. Biol. Stand. 1997, 90, 413-421.
19.Suzuki I., Hashimoto K., Ohno N., Tanaka H., Yadomae T.: Immunomodula-tion by orally administered beta-glucan in mice. Int. J. Immunopharmacol. 1989, 11, 761-769.
20.lósarz P.: Ultrasonograficzne pomiary umiênienia i ot³uszczenia w ocenie wartoci hodowlanej jagni¹t bia³og³owej owcy miêsnej. Rocz. AR Poznañ, Praca hab., Rozpr. Nauk. 2004, nr 347.
21.Toklu H. Z., Sener G., Jahovic N., Uslu B., Arbak S., Yeðen B. C.: Beta--glucan protects against burn-induced oxidative organ damage in rats. Int. Immunopharmacol. 2006, 6, 156-169.
22. Van Nevel C. J., Decuypere J. A., Dierick N., Molly K.: The influence of Lentinus edodes (Shiitake mushroom) preparations on bacteriological and morphological aspects of the small intestine in piglets. Arch. Tierernähr. 2003, 57, 399-412.
23.Waller K. P., Colditz I. G.: Effect of intramammary infusion of beta-1,3--glucan or interleukin-2 on leukocyte subpopulations in mammary glands of sheep. Am. J. Vet. Res. 1999, 60, 703-707.
24.Xiao Z., Trincado C. A., Murtaugh M. P.: Beta-glucan enhacement of T cell IFN gamma response in swine. Vet. Immunol. Immunopathol. 2004, 102, 315-320.
25.Yadomae T.: Structure and biological activities of fungal beta-1,3-glucans. J. Pharmaceut. Soc. Japan 2000, 120, 413-431.
Adres autora: dr in¿. Stanis³aw Milewski, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn; e-mail: stanislaw.milewski@uwm.edu.pl
