Tom LXIII, zeszyt 8 – 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.8-2
SOWO WST PNE
W pitej edycji zeszytu 8 „Lingwistyka korpusowa i translatoryka” „Roczników Humanistycznych”, zainicjowanego w 2011 roku, publikujemy referaty wygoszone podczas kolejnej interdyscyplinarnej konferencji nauko-wej z cyklu „Terminy i relacje”, na której spotykaj si poszczególne filologie oraz specjalici z rónorodnych dziedzin nauki. Trzecia z tego cyklu midzynarodowa konferencja, zatytuowana „Terminy i relacje w dwu-jzycznych tekstach konstytucji”, zostaa zorganizowana w dniach 4-5 wrzenia 2015 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawa II przez trzy orodki naukowe: L’UFR de Langue Française à l’Université Paris-Sorbonne, Instytut Filologii Romaskiej UJ oraz Katedr Kocielnego Prawa Publicznego i Konstytucyjnego KUL. W Komitecie Naukowym konferencji znale li si profesorowie polskich i zagranicznych orodków naukowych: Wiesaw Bar (KUL), Krzysztof Bogacki (UW), Christine Durieux (Université de Caën), Halina Grzmil-Tylutki (UJ), Mirosaw Sitarz (KUL), Olivier Soutet (Paris-Sorbonne), Dorota liwa (KUL), Marcela witkowska (UJ), Grayna Vetulani (UAM), Andrzej Zajc (ISF-Cracovie).
Problematyka terminologiczna i translatorska tekstów konstytucji zostaa podjta z uwagi na potrzeb okrelenia zagadnie terminologicznych w po-wizaniu z jednym gatunkiem tekstu specjalistycznego. Sam wybór kon-stytucji podyktowany by tym, e jest to gatunek tekstu rzadko badany w analizach jzykoznawczych oraz e zagadnienia zwizane z materi kon-stytucyjn, stanowice podstaw ycia danej wspólnoty (spoecznej, pa-stwowej, wyznaniowej), s zawsze aktualne.
Termin „konstytucja” wywodzi si z aciny klasycznej od rzeczownika
constitutio, derywowanego od czasownika constituere (‘urzdza’,
‘ustana-wia’, ‘regulowa’). Rozróniamy dwa gówne rodzaje konstytucji: konsty-tucje pastwowe i konstykonsty-tucje Kocioa katolickiego (w tym konstykonsty-tucje zgromadze zakonnych). Zasadnicza rónica dotyczy norm i materii kon-stytucyjnej. W pierwszym przypadku jest to norma prawna i ustrój
pa-stwowy (odnoszcy si do wadzy pastwowej oraz podstawowych praw, wolnoci i obowizków obywateli), w drugim przypadku tego ustroju nie ma (konstytucje Kocioa katolickiego odnosz si do najwyszych i ogólno-ludzkich norm moralnych wywodzcych si z Objawienia Boego). Z punktu widzenia terminologicznego i translatorskiego teksty konstytucji s cieka-wym przykadem zapisu postanowie, który warto podda analizom porów-nawczym (teksty porównywalne w przypadku konstytucji pastwowych i teksty równolege w przypadku konstytucji Kocioa katolickiego).
Publikowane odczyty zostay podzielone na bloki tematyczne. W pierw-szym bloku, zatytuowanym „REFLEKSJE METODOLOGICZNE I TERMINO
-LOGICZNE”, publikujemy artyku Andrzeja MARYNIARCZYKA Analogiczna
teoria znaczenia terminów jzykowych. Elementy metafizyki jzyka, w
któ-rym autor przedstawia analogi i poznanie analogiczne jako wart zaintere-sowania propozycj teoretyczn do opisu znaczenia wyrazów. Podkrela bowiem genetyczne i strukturalne powizanie bytów istniejcych w wiecie natury i kultury z poznaniem analogicznym, które obejmuje zarówno poje-dyncze rzeczy, jak i tworzon przez nie cao. W opisie znaczenia danej nazwy warto wic wzi pod uwag najgbsz struktur rzeczy skadajcej si z koniecznociowego ukadu treci. Drugim artykuem zawierajcym refleksje metodologiczne i teoretyczne jest artyku Krzysztofa BOGACKIEGO pt. Quelques réflexions sur les primitives, les prédicats, le sens des termes
dans les ontologies et dans le lexique standard („Kilka refleksji na temat
prymitywów, predykatów, znaczenia terminów w ontologiach i w sownic-twie ogólnym”). Autor sytuuje swoje badania na poziomie opisu formalnego w jzykoznawstwie i informatyce, na którym przedstawia problematyk pry-mitywów jako poj nierozkadalnych, pozwalajcych na zrekonstruowanie reprezentacji semantycznej leksemów. Owa reprezentacja znajduje sw realizacj w definicjach, u których podstaw le mikroontologie. Przykadem takiej definicji utworzonej na podstawie tekstu Karty praw podstawowych
Unii Europejskiej jest termin dignité humaine (‘godno czowieka’),
któ-rego struktura pojciowa nie pokrywa si z pojciem zarejestrowanym w po-szczególnych jzykach.
Drugi blok, zatytuowany „PERSPEKTYWY HISTORYCZNE I TERMINO
-LOGICZNE”, otwiera artyku Michèle DUCOS pt. Peut-on parler de
constitu-tion à Rome ? („Czy mona mówi o konstytucji w Rzymie?”). Autorka
analizuje polityczn i prawnicz terminologi tekstów naukowych dotycz-cych rzymskiego systemu politycznego, wskazujc na fakt, e cho istnieje termin constitutio, to odnosi si on jedynie do aktów normatywnych cesarzy, natomiast wiele dokumentów epigraficznych z okresu pryncypatu (na
przy-kad prawa miejskie) wydaje si zawiera normy konstytucyjne w obecnym znaczeniu. Samo pojcie zaczyna si ksztatowa w refleksji politycznej u schyku republiki, gdy mowa jest o gromadzeniu, porzdkowaniu ustaw i czuwaniu nad równowag organizacji politycznej. Histori zmian znaczenia terminu constitution w historii politycznej Francji przedstawia w swym artykule Usage et « non-usage » du mot constitution dans l’histoire politique
de la France („Uycie i «nieuycie» wyrazu konstytucja w historii
poli-tycznej Francji”) Olivier SOUTET, który ilustruje to na przykadach konsty-tucji z XIX i pocztku XX wieku. Wybrane terminy z polskich konstykonsty-tucji w okresie porównywalnym omówia Maryla GAWRON-ZABORSKA (UJ) w wy-goszonym na konferencji odczycie, lecz niepublikowanym w niniejszym numerze, zatytuowanym La Diète, la diétine, le Maréchal de la Diète, ….. –
de la Constitution du 3 mai 1791 à la Constitution du 2 avril 1997 ou que doit faire le traducteur pour que la Pologne ne soit plus située « nulle part » ? Chodzi o terminy i ich tumaczenia na jzyk francuski: Sejm – La Diète; izba poselska – la chambre des nonces; marszaek sejmowy – le maréchal de la diète. Terminy te pojawiaj si ju w tekcie Konstytucji 3 maja 1791 (Constitution du 3 mai 17911). Prelegentka przedstawia szczegóowo terminy z dwóch konstytucji XIX wieku, tzw. konstytucji
oktrojowanych (fr. la constitution octroyée), nadanych (czyli narzuconych)
przez wadz zwierzchni innego pastwa. Chodzi o Konstytucj Ksistwa
Warszawskiego z 27 lipca 1807 r. (Statut constitutionnel du Duché de Var-sovie du 27 juillet 1807) oraz Konstytucj Królestwa Polskiego z 27 listopada 1815 r. (Charte constitutionnelle du royaume de Pologne du 15/27 novembre 1815). Termin sejmik oraz marszaek sejmiku pojawia si ju
w tych konstytucjach i jest tumaczony jako diétine oraz maréchal de la
diétine. Analizy terminów w perspektywie historycznej i politycznej zamyka
artyku Samira BAJRICA Peuples constitutifs et identités linguistiques en Bosnie-Herzégovine („Narody stanowice Boni-Hercegowin a ich
to-samo jzykowa”), który zwraca uwag na zalenoci midzy jzykami narodów stanowicymi dane pastwo a eponimami. Autor ilustruje te roz-waania przykadami nazw jzyków serbsko-chorwacki / chorwacko-serbski i wskazuje na problem koniecznoci przemylenia na nowo pojcia jzyka (narodowego, urzdowego, uywanego), narodu i konstytucji pastwowej, badajc przypadek, jaki tworzy kohabitacja Boni i Hercegowiny oraz nazwy narzucone przez porozumienia w Dayton (1995), a odnoszce si zarówno do
1
Sources de la traduction : La constitution de la Pologne, du 3 mai 1791, édition Dorsenne, Paris, 1791.
bytów politycznych, jak i do narodów oraz mniejszoci, takie jak Fédération
croato-bosniaque / croato-musulmane, Republika Srpska (serbski byt
poli-tyczny Boni i Hercegowiny), Croates / Croates, Serbes /
Bosno--Serbes, Bosniens, Bosniaques / Musulmans, Bosniaques-Musulmans.
W trzecim bloku, zatytuowanym „ANALIZY TERMINOLOGICZNE PRAWNI -KÓW”, znajduj si analizy terminów i poj przeprowadzone przez specja-listów z prawa kanonicznego. Przemysaw MICHOWICZ OFMConv w artyku-le pt. Funzione dell’attività definitoria nel diritto canonico. Riferimenti alla
traslazione latino-polacca dei testi costituzionali di alcuni Istituti religiosi
(„Rola definiowania w prawie kanonicznym. Zarys problematyki na przy-kadzie acisko-polskiej translacji wybranych konstytucji instytutów zakon-nych”), nawizujc do czynnoci definiowania w prawie rzymskim i pozo-staych systemach prawnych, omawia tworzenie definicji instytucji i termi-nów prawnych w konstytucjach wybranych instytutów zakonnych, a take funkcje tych definicji w badanych tekstach normatywnych. Autor zwraca uwag na konieczno, poyteczno definiowania norm prawnych, ale te niemoliwo w niektórych przypadkach. Z kolei Anna SOWIKOWSKA ana-lizuje wieloznaczny aciski rzeczownik munus, co przedstawia w artykule
Interpretacja pojcia ‘munus’ w konstytucji dogmatycznej o Kociele „Lu-men gentium” (1964), wskazujc take na trudnoci w dwóch tumaczeniach
na jzyk polski (1968 i 2002 r.). Sygnalizuje przy tym problemy zarówno interpretacyjne, jak i doktrynalne, gdy termin munus ma szeroki zakres znacze (‘urzd’, ‘funkcja’, ‘misja’, ‘suba’, ‘zadanie’, ‘obowizek’, ‘posuga’).
Czwarty i ostatni blok tematyczny, zatytuowany „ANALIZY J ZYKO
-ZNAWCZE TEKSTÓW PRAWA I PRAWNICZYCH”, zawiera analizy dokonane
przez jzykoznawców. Oba typy tekstów konstytucji – konstytucji pastwo-wych i konstytucji Kocioa katolickiego – byy ródem analizy czasow-ników deontycznych zobowizania, które przedstawia Dorota LIWA w arty-kule pt. Les verbes garantir et assurer et leurs équivalents polonais dans le texte constitutionnel contemporain d’un Etat et dans « Gaudium et spes » (1965) („Czasowniki garantir i assurer oraz ich polskie ekwiwalenty
w tekcie konstytucji pastwowej i w «Gaudium et spes» (1965)”). Dobór tych czasowników badany jest w zalenoci od gatunku tekstu konstytucyj-nego w jzyku oryginau i w tumaczeniu. Tekst oryginau wyra nie wska-zuje, e zarówno konstrukcja skadniowa, jak i znaczenie tych czasowników s charakterystyczne dla danego typu tekstu, natomiast analiza czasowników w tekstach tumaczonych prowadzi do wniosku, e warto ponownie prze-myle dobór ekwiwalentów zgodnie ze stylem redakcji waciwym dla
danego tekstu normatywnego. Ostatni artyku, Esquisse de classement
sémantique et modal des verbes polonais et français en construction avec les syntagmes prépositifs latins dans les textes juridiques („Zarys klasyfikacji
semantycznej i modalnej czasowników polskich i francuskich w konstrukcji skadniowej z aciskimi syntagmami przyimkowymi w tekstach prawni-czych”), napisany przez Ilon KRASO , ukazuje aktualno aciny, która przejawia si w obecnoci syntagm aciskich we wspóczesnych tekstach prawniczych polskich i francuskich. Autorka zwraca uwag na charakter performatywny tych czasowników, zwizany z natur tekstu normatywnego, lecz dochodzi do wniosku, e klasyfikacja semantyczna czasowników wy-stpujcych w kontekstach z frazami aciskimi przyimkowymi jest nie-zalena od syntagm aciskich, których wystpowanie zwizane jest z prak-tyk dyskursu prawniczego. Niemniej przejmowanie caych fraz aciny prze-konuje o wanoci tego jzyka we wspóczesnym prawie.
Publikowane artykuy pokonferencyjne, cho w bardzo skromnym wy-miarze, ukazuj warto i potrzeb studiowania terminologii oraz przeka-dów tekstów konstytucji2. Podstawy metafizyki realistycznej do opisu zna-cze terminów zbiegaj si z postulatami tworzenia definicji realnych w prawie, z kolei omówienia poszczególnych problemów zwizanych z his-tori terminów, uwarunkowaniami spoeczno-politycznymi oraz z typem tekstu konstytucyjnego mog by inspiracj do kolejnych konferencji i pu-blikacji z zakresu tej problematyki.
Dorota liwa Redaktor Naczelna
2
Na ten temat pisa take Kovács Máté (2013), « Quelques remarques sur la traduction juri-dique à partir d’un corpus parallèle : la nouvelle loi fondamentale de la Hongrie et sa traduction en français » – https://tnkul.pl/en-rh2013volume61no8-09
