KRAKOWSKA SZKOŁA WYŻSZA IM. ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO
ADMINISTRACJA, ZARZĄDZANIE
I HANDEL ZAGRANICZNY
W WARUNKACH INTEGRACJI
MATERIAŁY KONFERENCYJNE - ADM INISTRACJA
Rada Wydawnicza:
Klemens Budzowski, Andrzej Kapiszewski, Jacek Majchrowski, Zbigniew Maciąg
Opracowanie redakcyjne: Halina Baszak-Jaroń Wojciech Majchrowski
Copyright © by Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2002
ISBN 83-916758-7-4
Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszech niana w jakiejkolwiek formie za pom ocą środków elektronicznych, mecha nicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich.
Na zlecenie: Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2002
Skład i łamanie: W ydawnictwo Antykwa Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny „Cenzus”
Spis treści
P r z e d m o w a ... 7
W s t ę p ...
A rk a d iu sz B ereza
Sędzia gm inny w K rólestw ie Polskim w latach 1 8 7 6 -1 9 1 5 jako urzędnik służby obyw atelskiej ... U
B ro n isła w H. B ladocha
Rzecznik prasowy w system ie francuskiej administracji centralnej a orga nizacja agencji prasow ych ... 49 K atarzyna C isow ska
Skutki now elizacji ustawy o zam ów ieniach publicznych dla przedsiębior ców ubiegających się o ich r e a liz a c j ę ... 55 A nna D ębska-R up
Prawne i rachunkowe aspekty planowania finansow ego w jednostkach sa morządu te r y to r ia ln e g o ... 83 L u d v ik K ulćak
V ysokoskolske vzdelavani pro civiln i letectvi ĆR die evropskych stan dardu ... 109 A n d rze j K urkiew icz
Funkcjonowanie administracji publicznej RP w sytuacjach kryzysow ych j 19 M a gdolna L aczay
Changing o f Agricultural E l i t e ... 129 M irosław a L a szu k
Zakres i kierunek zmian w strukturze organizacyjnej administracji celnej 13 2 Izabela L e w a n d o w ska -M a lec
Status urzędnika służby cyw ilnej i mianowanego pracownika samorządo w ego (wybrane zagadnienia) ... 149
W ojciech M a jch ro w ski
III R zesza - u źródeł ideologii ... 164
J e r zy M a lec
Z d ziejów kształtow ania się korpusu służby c y w i ln e j ... 176
S a ra M a rio n
S chool and Quality. The Task o f the National Educational Evaluation and Exam ination Centre in H u n g a ry ... 194
J a r o s ła w R eszc zyń ski
U s y tu o w a n ie słu żb y konsularnej w ramach polsk iej słu żb y cy w iln ej (1 9 1 8 -2 0 0 2 ) ... 198
G r ze g o rz S m y k
Zasady odp ow ied zialn ości urzędników cyw iln ych w K rólestw ie Polskim po pow staniu s t y c z n io w y m ... 221 J a c e k S o b c za k
R zecznik prasow y administracji publicznej a prawo do in fo rm a cji... 232
W itold S o b c za k
Prawo do informacji w system ie prasowym W ielkiej Brytanii ... 248
J a n S ta szk ó w
Prawo m iędzynarodow e, prawo w spólnotow e a prawo krajowe ... 275
P a w eł Tyrała
Z achow ania organizacyjne m enedżerów ad m in istracji... 289
M yko ła Z y m o m ry a , M iro sła w a L a n d o w ska
Rola tłum aczenia w kontekście integracji eu ro p e jsk iej... 310
Przedmowa
N ow y etap i now a jakość procesów integracyjnych zachodzą cych w Europie u progu XXI w ieku staw iają przed P olską nowe wyzwania, a co za tym idzie konieczna staje się w ym iana dośw iad czeń państw z Europy Środkowej w przededniu ich w ejścia do Unii
Europejskiej.
Jedną z ważniejszych form współpracy i wymiany dorobku śro dowisk naukow ych są konferencje m iędzynarodow e, które z racji swego charakteru um ożliwiają nie tylko prezentację poglądów w for mie przygotow anych wcześniej referatów, ale pozw alają rów nież na bezpośrednią, żyw ą dyskusję nad wygłoszonym i pracami.
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza M odrzewskie go zorganizow ała w czerw cu 2002 roku II M iędzynarodow ą K on ferencję N aukow ą, w której udział w zięło kilkudziesięciu pracow ni ków naukow ych z różnych ośrodków z całej Polski oraz z W ęgier, Słowacji, Ukrainy i Czech. R adę N aukow ą Konferencji tworzyli:
prof, dr hab. Andrzej K apiszew ski - K rakow ska Szkoła W y ższa im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego,
prof, dr nauk ped. Anatoli D em iańczuk - M iędzynarodow y U niw ersytet w Równym,
prof. G eórgy Venter - N yiregyhaza Foiskóla,
prpf. ing. Jan K orćm aros - U niw ersytet Ekonom iczny w B ra tysławie, W ydział Ekonom iczny w Koszycach,
prof. KSW dr hab. Z bigniew M aciąg - K rakow ska Szkoła Wyższa im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego,
prof, dr hab. Paw eł Tyrała - K rakow ska Szkoła W yższa im. Andrzeja Frycza M odrzew skiego.
O brady toczyły się w czterech następujących sekcjach: 1) sekcja A - A dm inistracja,
2) sekcja B - Zarządzanie bezpieczeństw em , 3) sekcja H - Handel zagraniczny,
4) sekcja Z - Zarządzanie.
O publikow any w niniejszym w ydaw nictw ie zbiór artykułów został przedstaw iony w sekcji - „A dm inistracja”.
Wstęp
Sekcja A - „A dm inistracja”, będąca je d n ą z czterech sekcji, w których toczyły się obrady M iędzynarodow ej K onferencji N auko wej „A dm inistracja, zarządzanie i handel zagraniczny w w arunkach integracji” , zdom inow ana została przez p ro b lem aty k ę zw ią zan ą z miejscem i rolą państwowej służby cyw ilnej w Polsce w zw iązku z procesem integracji europejskiej. Ten istotny i ciągle jeszcze nie zakończony w pełni proces kształtowania apolitycznego korpusu służ by cywilnej przedstawiony został zarówno w aspekcie historycznym , jak też współczesnym.
Prezentowane poniżej referaty podejm ują problem y historycz nego rozwoju nowoczesnej służby cyw ilnej w Europie i w Polsce na przestrzeni dwóch ostatnich stuleci, a w odniesieniu do w sp ół czesności dokonują m. in.: porów nania statusu urzędnika sam orzą dowego ze statusem urzędnika państwowej służby cyw ilnej, czy usy tuowania służby konsularnej w ram ach służby cyw ilnej RP. W ści słym zw iązku ze słu ż b ą c y w iln ą p o z o s ta ją re fe ra ty tra k tu ją c e o rzeczniku prasowym w strukturach adm inistracji publicznej, czy o instytucji m enedżera administracji.
Do innej, uzupełniającej główny nurt rozważań, grupy zaliczyć należy referaty pośw ięcone problem om zw iązanym z praktycznym funkcjonow aniem różnych struktur adm inistracji rządow ej ja k też sam orządu terytorialnego, czy coraz w iększej roli norm praw a m ię dzynarodow ego i w spólnotow ego w system ie praw a k rajow ego, w tym także adm inistracyjnego.
Zmiany, jakim musi zostać poddana adm inistracja z chw ilą ak cesji Polski do stniktur unijnych w ym agają należytego przygotow a nia. P odnoszono to w yraźn ie w toku p ro w a d zo n y ch od d aw na
w B rukseli uzgodnień zw iązanych z procesem integracji. Zorgani zow ana przez K rakow ską Szkołę W yższą im. A ndrzeja Frycza M o drzew skiego konferencja m iędzynarodow a podjęła tw órczo wiele aspektów tego trudnego i złożonego procesu.
Arkadiusz Bereza
Sędzia gminny w Królestwie Polskim w latach 1876-1915
jako urzędnik służby obywatelskiej
Pierwsze projekty w prow adzenia sądów gm innych do syste mu sądow nictw a pow szechnego K rólestw a Polskiego pojaw iły się ju ż po pow staniu listopadow ym . N aw iązując do uregulow ań w Sta
tucie Organicznym z 1832 r. pojaw ił się projekt reform y sądowej przygotow any je sie n ią 1834 r. przez R om ualda Hubego, który nie znalazł jed nak uznania w oczach w ładz rosyjskich w W arszawie i Petersburgu. Ponow nie do kwestii sądow nictw a gm innego pow ró cono w toku prac legislacyjno-ustaw odaw czych w latach 50. XIX wieku. W zamysłach Komisji Kodyfikacyjnej, które uzyskały poparcie nam iestnika sądy gm inne m iały spraw ow ać ju ry sd y k cję policyjno- k arn ą (nieco sz e rsz ą od d o ty c h c z a so w y c h u p ra w n ie ń w ó jtó w i burm istrzów) oraz rozstrzygać drobne spraw y cyw ilne. Przew od niczyć w sądzie gm innym miał wójt, burm istrz lub prezydent pocho dzący - podobnie ja k inni członkow ie sądu - z w y b o ru .1 Jednakże ani prawo o organizacji sądow nictw a z 1856 r., jak i ustaw a o są dach gminnych w iejskich w K rólestw ie Polskim z 1860 r. nigdy nie zostały wprow adzone w życie.
Sądy gm inne w prow adzono w K rólestw ie dopiero w 1864 r. wraz z reform ą uw łaszczeniow ą i now ym ustrojem gm iny wiejskiej. Odbiegały one swoim kształtem ustrojowym od poprzednich projek tów reform y sądow nictw a, gdyż były ściśle pow iązane z nowym i
1 A. K orobow icz, W. W itkowski, F u n kc je są d o w e o rg a n ó w a d m in istra c ji lokalnej, CPH, 1993, t. XLV, z. 1 -2 , s. 1 4 2 -1 4 5 ; W. Sob ociń ski, Z a g a d n ie n ie reform y są d o w e j i s ą d ó w g m in n y ch w K ró le stw ie P o lskim w latach 18 5 6 -1 8 6 4 , CPH, 1970, X X II, z. 2, s. 115-119. Szerzej na temat projektu z 1856 r.: W. S o bociński, Z a p o m n ia n e p r a w o o o rg a n iza c ji są d o w n ic tw a w K ró le stw ie P olskim z 1856 r., CPH, 1970, X X II, z. 1.
organam i adm inistracji gm innej. Sąd gm inny pozostaw ał poza sys tem em sądow nictw a pow szechnego, a w jeg o skład wchodził w y bierany na zgrom adzeniu gm innym w ójt i ław nicy.2 W tym kształ cie sądy gm inne funkcjonow ały nieco ponad 10 lat, aż do czasu grun townej reform y sądow nictw a K rólestw a Polskiego. Niskie kw alifi kacje oraz brak znajom ości podstaw ow ych zasad prawa przez w ój ta i jeg o ław ników , absurdalne wyroki ferow ane w tych sądach oraz stronniczość w orzekaniu, czego przykłady znajdujem y w pam iętni kach oraz publicystyce epoki nie m ogła w płynąć na wytworzenie autorytetu tej instytucji. N iew ątpliw ą w adą był brak możliwości w e ryfikacji orzeczeń sądów gm innych przez sądy pow szechne oraz pow iązanie tych sądów z adm inistracją gm inną, której interes repre zentow ały w czasie w ym iaru spraw iedliw ości.3 Problem y te w zię to pod uw agę w czasie kolejnych prac legislacyjnych nad w prow a dzeniem rosyjskiego m odelu sądow nictw a w Królestwie Polskim za strzegając, iż ze w zględów politycznych sądy gm inne powinny po zostać, chociaż w innym, now ym kształcie.
Zasadniczym problem em poruszanym na forum organów po w ołanych do przygotow ania reform y sądowej był zakres zm ian ro syjskich ustaw sądow ych z 1864 r. przed ich zastosow aniem w Kró lestwie Polskim . O dstępstw a od rosyjskiej organizacji sądownictw a w ynikały głów nie z przesłanek społecznych, politycznych i - w dal szej kolejności - odm iennych w arunków praw nych Królestw a Pol skiego. W toku dyskusji nad kształtem reform y i walki politycznej na w ysokich szczeblach adm inistracji rosyjskiej prace uległy przed łużeniu, aż do 1875 r. O stateczny w ynik długich prac przygotow aw- czo-legislacyjnych stanow iły akty praw ne reform ujące gruntownie ustrój sądow nictw a w K rólestw ie Polskim . Zostały one zatw ierdzo ne przez cesarza A leksandra II w dniu 19 II /3 III 1875 r. i ogło
2 Art. 38-62 ukazu cesarskiego o urządzeniu gm in wiejskich z 19 11/2 III 1864 r. - D z ie n n ik P r a w (dalej: D PK P), t. 62, s. 3 7 -9 3 .
3 W. M iklaszew ski, K ilka słó w o sąd a ch gm innych. W ykład p u b lic zn y wy g ło s z o n y w W arszaw ie 11 I I I 1879 r.... Warszawa 1879, s. 13; H. W iercieński, P am iętn iki, Lublin 1974, s. 481.
szone ukazem Senatu R ządzącego z 6/18 III 1875 r.4 W ślad za tym wydano kolejne akty przygotow ujące w prow adzenie reform y sądo wej w życie z dniem 1/13 VII 1876 r.5
Postanowienie z 19 II / 3 III 1875 r. w prow adzało n ow ą o r ganizację sądownictw a, zakładającą podział na piony sądow nictw a ogólnego i sądow nictw a pokojow ego, które nie były ze sobą instan cyjnie powiązane. Podział ten opierał się na założeniu oddzielenia jurysdykcji w spraw ach m niejszej w agi, należącej do sądow nictw a pokojowego (sądy gminne, sędziow ie pokoju i zjazdy sędziów poko ju ) i w sprawach pow ażniejszych rozpatryw anych przez sądy o gó l ne (sądy okręgow e i W arszawska Izba Sądow a). N ad jed n o lito śc ią orzecznictw a sądów niższych czuw ał Senat R ządzący w charakte rze najwyższego sądu kasacyjnego. Postanow ienie to uchylało część
4 B yły to: postanow ienie o zastosow aniu ustaw sąd ow ych z 20 XI 1864 r. do W arszawskiego Okręgu S ąd ow ego (dalej: postanow ienie o zastosow aniu...), ustawa o postępowaniach szczególn ych w W arszawskim Okręgu Sądow ym , prze pisy o zastosow aniu do W arszaw skiego Okręgu S ą d o w eg o ustaw y notarialnej z 14/26 IV 1866 r. i etaty w ładz sądow ych W arszaw skiego Okręgu Sąd ow ego - Z b ió r Praw, P o sta n o w ien ia i ro zp o rzą d zen ia rzą d u w g u b e rn ia c h K ró le stw a p o l skieg o obow iązujące, w ydane p o zn ie sien iu w 1871 r. u rzęd o w eg o w yd a n ia D z ie n nika P raw K ró lestw a P olskiego, ze b ra ł i p r z e ło ż y ł S tefa n G o d lew ski, (dalej: Zbiór Praw), t. VI, Warszawa 1881, s. 7 7 -2 4 3 . Scalony tekst dw u języczn y z zazn a czonymi przepisami, które nie obow iązują w K rólestw ie Polskim zawierają U staw y są d o w e obow ią zu ją ce w g u b ern ija c h K ró le stw a P o ls kie g o na m o c y n a jw yż ej z a tw ierdzonego 19 II / 3 III 1875 r. p o s ta n o w ien ia o za s to s o w a n iu u sta w są d o w ych z 20 X I 1864 r. do W arszaw skiego O kręgu S ą d o w e g o , t. I—III i D o d a tki do u sta w sądow ych obow iązujących w g u b ern ija ch K ró lestw a P o lskieg o , S. Petersburg 1875 (w ydaw nictw o M. B. Wolfa). Oryginał w język u rosyjskim znajduje się w urzę dow ym zbiorze S o b ra n ije U za konienij i R a sp o ria że n ij P ra w itie lstw a izd a w a je- m o je p r i P r a w itie ls tw u ju s z c z e m S e n a tie (d alej: S U iR P ) , 1 8 7 5 , nr 2 0 , s. 254. Ukaz Senatu R ządzącego z 6/18 III 1875 r. - Z b ió r P ra w , t. VI, s. 7 3 -7 7 .
5 Z b ió r P raw , t. VI, s. 3 1 5 -3 1 7 , 3 8 7 -3 8 9 . U kazy Senatu Rządzącego z 26 V /7 VI 1875 r. i 14/26 VI 1875 r. Tym ostatnim ukazem o g ło szo n o najw yżej zatwierdzone 1/13 VI 1875 r. p ostanow ienie o sp osob ie w prow adzenia w w y k o nanie najwyżej zatw ierdzonych 19 II/3 III 1875 r. praw o organizacji sąd ow n ic twa w W arszawskim Okręgu Sądow ym (dalej: p ostanow ienie o sp osob ie w pro w adzenia...) - Ibidem, s. 39*417.
przepisów zaw artych w rosyjskiej ustaw ie o organizacji władz są dow ych z 20 XI / 2 XII 1864 r. ze w zględu na zastosow ane inne rozw iązania w K rólestw ie Polskim , niż w C esarstw ie Rosyjskim .6
Pion sądow nictw a pokojow ego w yróżniał się niezw ykłą roz m aitością form organizacyjnych sądu. M ieścił się tutaj orzekający kolegialnie sąd gm inny, kierow any przez w ybieranego - co do za sady - sędziego gminnego, obok orzekającego jednoosobow o sędzie go pokoju, urzędnika służby cywilnej pochodzącego z nominacji Mi nistra Spraw iedliw ości. Postępow anie przed sądam i pionu pokojo wego, zgodnie z duchem reform y było uproszczone, szybkie i po zbaw ione w dużej części form alizm u procesow ego. Instancją w y ższą w okręgu pokojow ym był zjazd sędziów pokoju reprezentow a ny i kierow any przez pochodzącego z nom inacji M inistra Sprawie dliw ości prezesa zjazdu. Był on sądem orzekającym kolegialnie w kom pletach złożonych z prezesa zjazdu oraz zasiadających w rów nej liczbie sędziów gm innych i sędziów pokoju.7
N ow e sądy gm inne zostały w prow adzone w form ie dotych czas nieznanej zarów no w K rólestw ie Polskim , jak i w C esarstw ie Rosyjskim . Trudno je porównać do sądów wołostnych w Rosji, które m iały charakter sądów stanow ych przeznaczonych w yłącznie dla
6 Postanow ienie o zastosow aniu... uchylało przepisy rozdziału wstępnego i rozd ziału II ustaw y o organizacji w ład z są d o w y ch z 1864 r. (dalej: ustawa 0 organizacji w ładz sąd ow ych...). W w ydaniu U staw S ą d o w ych obow ią zu ją cych w g u b e rn ia c h K ró le stw a P o lskie g o , (t. I, O rg a n iza cy a są d o w a i u staw a n o ta ria l na, s. 9-23,) przepisy o g ó ln e rozdziału I zawarte w art. 1 2-18 ustawy o organi zacji w ład z są d ow ych ... w części pozostały w m ocy, a w części zastąpiono je normami postanow ienia o zastosow aniu... Przepisy dotyczące w yłączn ie sądów gm innych - w form ie pow ołanej dla K rólestwa P olsk iego - znajdujące się w art. 9 - 3 2 p o stan ow ien ia o zastosow an iu ... z a m ie sz cz o n o w tym wydaniu w R oz dziale dodatkow ym (art. 1-24).
7 A. K orobow icz, S ądow nictw o K ró lestw a P olskiego 1876-1915, Lublin 1995, s. 7 9 -8 3 . N a temat statusu sęd ziego pokoju jako urzędnika służby c y w il nej: A. B ereza, G. Sm yk , S ta n o w is k o p r a w n e u rz ę d n ik ó w a d m in istra c y jn y c h 1 są d o w y c h w K ró le stw ie P o lskim p o p o w s ta n iu s ty c z n io w y m , CPH, 200 1 , admi nistracyjnych L III, z. 1, s. 2 4 5 -2 6 2 ; 1. G. Szarków, M iro w o j su d ja w doriew olu- c jo n n o j R o ssii, „G osudarstwo i prawo”, M oskw a 1998, nr 9, s. 82.
stanu w łościańskiego, a więc jak o sądy szczególne stały one poza system em sądow nictw a pow szechnego.8 Więcej natom iast p o d o bieństw m ożna dostrzec pom iędzy sądami gm innym i w K rólestw ie Polskim, a sądami pokoju w Rosji, których istotę stanow iła zasada wyboru różniąca się jed y n ie w szczegółach.
Sąd gm inny w Królestwie Polskim sprawował sw ojąjurysdyk- cję w nowo utw orzonych okręgach sądów gm innych, które nie m o gły liczyć więcej niż cztery gm iny.9 W okręgu każdego sądu gm in nego wybierany był przez zgrom adzenie gm inne sędzia gm inny oraz co najmniej trzech ław ników i ich zastępców (tzw. kandydatów ) na okres trzech lat.
Ze względu na zasadę wyboru obow iązującą przy obsadzie sta now iska sędziego gm innego oraz początkow e zasady finansow ania działalności sądów gm innych, urząd ten m iały charakter sam orzą dowy. Tym samym sędziow ie gm inni nie m ieli statusu urzędników służby cywilnej. Zaznaczenia jednak w ym aga fakt, że na skutek sze rokiej ingerencji rosyjskich w ładz adm inistracyjnych w obsadę tych urzędów - z pom inięciem w yborów i przejęcia finansow ania sądów gm innych przez Skarb Państw a - sędziow ie gm inni m ieli coraz sil niejsze związki z pionem służby państwowej. Pozostali jednak do koń ca urzędnikam i służby o byw atelskiej (publicznej), m im o że w e
8 A. K orobowicz, S ądy g m in n e w K ró lestw ie P olskim w św ie tle reform y p o p o w s ta n iu sty c z n io w y m [w :] G m in a w ie jsk a i j e j s a m o r z ą d pod redakcją H. Brodow skiej, Warszawa 1989, s. 2 4 3 -2 4 4 , 248. W projektach reform y poja w iały się propozycje nadania sądom gm innym charakteru sądów stanow ych na w zór s ą d ó w w olo stn ych w Rosji. (A. K orobow icz, W. W itkowski, F u n k c je s ą d o w e..., s. 148; N. N. Jefremowa, M in iste rstw o J u stic ji R o ssy jsk o j Im p e rii 1 8 0 2 - 1917 gg., M oskw a 1983, s. 101; W. Sp asow icz i E. Piltz, S ą d o w n ictw o w K r ó le stw ie P olskiem [w:] P o trzeb y sp o łeczn e w K ró lestw ie P olskiem , 1 .1, Kraków 1902, s. 56; W. S p asow icz, O g m in a c h i są d a ch g m in n y ch w K ró le stw ie P o lskie m [w:] Pism a, t. III, Petersburg 1892, s. 3 5 2 -3 5 3 ).
9 Art. 4 postanowienia o zastosow aniu... W pierw szych projektach refor my sądowej zakładano ograniczen ie jurysdykcji sądu gm innego do granic jednej gminy, nie zakładając utw orzenia odrębnych okręgów sądow ych. Patrz szerzej na ten temat - A. K orobow icz, S ą d y g m in n e ..., s. 247.
w schodniej części K rólestw a Polskiego w obec nasilającej się akcji rusyfikacyjnej stanow iska te obsadzano później co do zasady w dro dze nom inacji M inistra Spraw iedliw ości przez byłych urzędników służby państw ow ej.
W arunkiem kandydow ania na urząd sędziego gm innego było ukończenie 25 lat, praw o uczestniczenia w zgrom adzeniu gm innym oraz spełnienie cenzusu m ajątkow ego w postaci posiadania na w ła sność gruntów leżących na terenie gminy w takiej ilości, która um oż liwiła w ybór na urząd wójta gm iny.10 Dotyczyło to zarówno ziemian, chłopów, ja k i zam ieszkujących w osadach m ieszczan. Istotnym w a runkiem dla kandydata na urząd sędziego gm innego było ukończe nie szkoły lub zdanie odpow iedniego egzam inu. Ten w arunek uzna w ano za spełniony, jeżeli kandydat posiadał 3-letnią praktykę urzęd niczą, w której nabył praktyczną um iejętność prow adzenia spraw sąd o w y ch ." D otyczyło to także w ójtów i ław ników urzędujących
10 Na pod staw ie art. 67 ukazu o urządzeniu gm in w iejskich... - D P K P , t. 62, s. 73 - w yn osiła ona 6 m orgów na terenie gminy. W gminach powiatu m ie ch o w sk ieg o i p iń czow sk iego guberni kieleckiej tym czasow o dopuszczalny był w ybór w ójta spośród w łaścicieli mających m inimum 3 morgi ziem i w gm inie na podstaw ie zatw ierdzonego 25 IV / 7 V 1868 r. postanow ienia Komitetu do spraw K rólestw a P olskiego (dalej KdsKP). Także w osadach (pow stałych z dawnych m iast) z ez w o lo n o w w yjątkow ych wypadkach w ybierać w ójtów gm in spośród posiadających co najmniej 3 morgi gruntu - Postanow ienie Komitetu Urządzają c eg o z 6 (1 8 ) II 1870 r. w ydane w celu w ykonania uchw ały KdsKP z 22 1/3 II 1870 r., D P K P , t.7 0 , s. 89. Z ostało ono utrzymane na podstaw ie zatw ierdzonego 31 X /1 2 XI 1879 r. postanow ienia KdsKP - S b o rn ik p ra w itie lstw ie im y ch razpo- ria że n ij p o k ries tija n sk o m u d ielu w g u b e rn ia c h C arstw a P olskogo, t. IV, (s 1 VII 1876 p o 15 I I I 1884 g .), St. Peterburg 1884, s. 12-13; S U iR P z 1879, nr 131, st.843; G azeta Sądow a W arszawska (dalej:G SW ) z 1880 r., nr 6, s. 51-52. Patrz rów nież na ten temat; GS W z 1906 r., nr 6, s.104; A. O kolski, In stytucje sa m o rzą d u g m in n e g o w iejskieg o , G SW z 1880 r., nr 39, s. 3 1 5 -3 1 6 , J. Kukulski, R e a liz a cja re fo rm y g m in n e j w K r ó le stw ie P o lskim [w:] G m inu w iejska i j e j sa m o r z ą d pod red. H. B rodow skiej, W arszawa 1989, s. 1 6 1-164.
" Art. 10 p o sta n o w ie n ia o z a sto so w a n iu ... w zw iązk u z a rt.13 ukazu o urządzeniu gm in w iejskich...; Punkt 3 art. 10 m ów iący o spełnieniu cenzusu w yk ształcen ia w wypadku osób z 3-letn ią praktyką urzędniczą przy prowadze niu spraw sąd ow ych, m iał charakter deklaratoryjny, gd yż osob y te legitym ow
a-w sądach gminnych przed reform ą 1876 r. pod a-w arunkiem , że umieli pisać i czy tać.12 O statnim w arunkiem pozytyw nym biernego p ra w a wyborczego był cenzus dom icylu na terenie gm iny w ynoszący 3 lata. Mimo tak ściśle określonych w arunków zdarzało się w prak tyce, że na urząd sędziego gm innego kandydow ały osoby, które ich nie spełniały.13
Urzędów sądow ych nie m ogła piastow ać osoba znajdująca się pod opieką lub kuratelą, skazana na karę p ociągającą za sobą utratę prawa piastow ania urzędów publicznych i „pozostająca pod
ły się już odpow iednim w yk ształceniem . Punkt ten m ożna jed y n ie odczytać jako zachętę ze strony ustaw odaw cy - który dążył do utrzymania w zg lęd n ie w y s o kiego poziom u now ych sądów gm innych - do kandydowania na urząd sęd ziego gm innego dla niższych urzędników sądow ych, którzy spadli z etatów w 1876 r. (Taką nadzieję przejawiał m.in. A. Su ligow ski, O re fo rm ie s ą d o w e j w K ró le stw ie P olskiem , odbitka z „ N iw y”, Warszawa 1875, s. 2 3 -2 4 ; W. S p asow icz, O g m i nach i są d a ch g m in n y ch ..., s. 3 5 9 -3 6 0 ). Ten zam ysł praw odaw cy okazał się ch y biony, gdyż dawni urzędnicy sądow i nie m ogli w ykazać się odpow ied nim cen zu sem majątkowym, ani cenzusem d om icylu na terenie gm iny, dlatego na stan ow i ska sędziów gm innych m ogli być m ianowani jed yn ie w trybie adm inistracyjnym . Dlatego np. dawnych sęd ziów pokoju m usiano w ykreślić ze sp isó w w yb orczych, chociaż same kom isje pow iatow e ds. w prow adzenia reformy sądow ej uw ażały, że ich wybór byłby najbardziej pożądany dla zapew nienia w y so k ieg o poziom u sądownictwa gm innego (A rchiw um P aństw ow e w Lublinie (dalej: A P L ), Lubel ski Gubem ialny Urząd do spraw W łościańskich (dalej: L G U dsW ł) 4 7 7 , Protokół Specjalnej Komisji powiatu lub elsk iego z 21 1 1876 r., k. 18-1 8 v .
12 B ył to warunek ważny, gdyż jedynie 66% w ójtów w 1873 r. posiadało um iejętność pisania i czytania, co w św ietle opinii S. Schultza, (O a d m in istra c ji g m in n e j w K ró lestw ie P o lskiem , „N iw a”, 1880, t. X V II, s. 4 0 6 ) b y ło i tak zn acz nie zaw yżone. Potwierdzają to dane z 1875 r. z guberni lubelskiej (na podstaw ie Gustawa W iercieńskiego), gdzie grupa ta obejm owała jed yn ie 31% w ójtów - Rkps W BPwL, nr 1881, k. 84. Patrz również: Generał Anuczyn, O c ze rk i e ko n o m ic ze - sko g o p o ło że n ja kriestija n w g u b e rn ia ch C arstw a P o lsko g o , Radom 1875; J. Ku kulski, R ea liza cja re fo rm y g m in n e j..., s. 174, 1 8 0-182.
13 APL, Kancelaria Gubernatora Lubelskiego (dalej: K GL), 1879:190, G u bernator lubelski (dalej: GL) do generał-gubematora w arszaw skiego (dalej: GGW ) z 31 VII 1879 r., k. I4 0 -1 4 0 v . Patrz rów nież B. Prus, K roniki, t. II, Warszawa
sądem , śledztw em lub też pod dozorem policji”.14 O prócz tego ist niały bariery z tytułu bliskiego pokrew ieństw a, gdyż urzędu sędzie go i ław ników z tym sam ym okręgu sądow ym nie mogli jednocze śnie piastow ać: ojciec i syn, teść i zięć oraz rodzeni bracia. W razie w yboru dw óch osób pozostających w takim stopniu pokrew ieństw a gubernator uznaw ał w ybory za niew ażne i zarządzał now e na pod staw ie art.73 ukazu o urządzeniu gmin w iejskich.15 Ze względu na regulację zakazującą łączenia posady sędziego gm innego z innym urzędem służby rządow ej lub obyw atelskiej, w ybrane osoby m usia ły zrezygnow ać z piastow anej dotychczas funkcji np. w sam orzą dzie gm innym . A by uniknąć dalszych kom plikacji byli o tym w cze śniej inform ow ani - zgodnie z cyrkularzam i gubernatorów - przez naczelników pow iatów .16
P rocedurę sporządzenia pierw szych spisów osób m ających w gm inie bierne praw o w yborcze na urzędy sędziego gm innego i ław ników regulow ały przepisy postanow ienia o sposobie w prow a dzenia. Spisy w yborcze w 1875 r. układały kom itety pow iatow e do spraw w p row adzenia reform y sądow ej w K rólestw ie P o lsk im .17
14 Art. 10 postanow ienia o zastosow aniu... w zw iązku z art. 7, 66 i 67 ukazu cesarsk iego o urządzeniu gm in w iejskich... (D P K P , t. 62, s. 41, 7 1 -7 3 ). W art.66 ukazu o urządzeniu gm in wiejskich... w ykluczano również osobę w y znania niech rześcijańskiego, lec z ta regulacja uległa złagod zeniu na m ocy posta n ow ienia K om itetu U rządzającego z 6(1 8 ) II 1870 r. {DPKP, t.70, s. 8 5 -8 6 ), któ re do pełnienia urzędów z wyboru w gm inie d op uszczało - ale w ściśle określo nej sytuacji - Ż ydów . Szerzej na ten temat: J. Kirszrot, P ra w a Ż yd ó w w K ró le stw ie P o lskiem , Z a rys historyczny, Warszawa 1917, s. 8 4 -8 5 .
15 Zatwierdzone 16/28 III 1873 r. postanow ienie KdsKP - S b o rn ik praw i- tielstw ien n ych r a z p o r ia ż e n ijp o k riestija n sk o m u d ielu ..., t. III, (s 25-g o m arla 1871 p o 1-e ju li a 18 7 6 g.), S. Peterburg 1876, s. 8; S U iR P z 1873, nr 43, s. 475,' Z biór p r a w , t. II, W arszawa 1878, s. 2 9 -3 1 . Patrz rów nież A. O kolski, In sty tu cje s a m o rzą d u ..., s. 316.
16 Art.42 o organizacji w ładz sądow ych... w związku z art. 32 postano w ien ia o zastosow aniu...; APL, KGL 1885:124, Cyrkularz GL do naczelników p ow iatów guberni lubelskiej z 11 III 1885 r., k. 2.
17 Art. 1 8 -1 9 postanow ienia o sp osob ie w prow adzenia... Rozporządze nie G GW nakazujące przystąpienie do sporządzenia sp isów przedwyborczych
Przygotowana lista przedstaw iana była urzędom gm innym , a następ nie w term inie 3 m iesięcy od otrzym ania rozporządzenia generał- gubematora w arszaw skiego przekazywana gubem ialnem u urzędowi do spraw w łościańskich, który ostatecznie ustalał listy osób upraw nionych do kandydow ania na urzędy sędziów gm innych i ławników. G ubem ialny urząd do spraw w łościańskich badał listę pod w zg lę dem form alno-praw nym , mial praw o w ykreślenia osób z „pow odu szczególnych przeszkód” oraz ostatecznie rozpatrywał w szelkie skar gi dotyczące um ieszczenia lub pom inięcia w spisie. Popraw ione li sty w yborcze otrzym yw ał gubernator, który następnie przesyłał je do naczelników pow iatów w celu przeprow adzenia w yborów .18
Na spisach w yborczych w 1876 r. znalazło się w skali K róle stwa Polskiego nieco ponad 5000 osób spełniających warunki prawne do kandydowania na urząd sędziego gm innego.19 W idoczna była je d nak wyraźna przewaga guberni zachodnich Królestwa Polskiego (np. 821 w guberni w arszaw skiej czy 819 w guberni kaliskiej) nad jeg o wschodnią częścią, z gubernią siedlecką na szarym końcu (tylko 169 osób). Wyniki te - nie nastrajające optym istycznie, były konsekw en cją braku zupełności spisów. W ynikało to z faktu, iż w ielu ziem ian nie podejm ow ało starań w celu uzupełnienia spisu o sw oją osobę, gdyż nie życzyło sobie uczestnictw a w w yborach. D rugim p ow o dem było zbytnie utajnienie prac kom isji pow iatow ych sporządzają cych spisy, m im o odgórnych zaleceń ze strony gubernatorów i ge- nerał-gubematora w arszaw skiego dotyczących nagłośnienia ich dzia łalności. Zdarzały się rów nież przypadki nieporozum ień i bałaganu adm inistracyjnego przy sporządzaniu spisów.20
zostało w ydane 7 XII 1875 r. - APL, LG UdsW ł 4 7 7 , Cyrkularz GL do n aczeln i ków pow iatów guberni lubelskiej z 11 XII 1875 r., k. 4.
18 Art. 19-21 postanowienia o sposobie wprowadzenia...
19 W. M iklaszew ski, O listach osób m ających p ra w o być w ybranym na sęd zió w g m in n y ch i ław ników , GS W z 1879 r., nr 14, s. 1 0 7 -1 0 8 ; Tenże, K ilka słó w o sądach g m in n y ch ..., s. 1 4-15; K. Dunin, S ą d y g m in n e , „A teneum ”, 1879, t. II, nr 2, s. 2 1 6 -2 1 7 ; „Zorza” z 1879 r., nr 18, s. 3.
20 APL, LG UdsW ł 4 7 7, GL do naczelników pow iatów z 11 XII 1875 r., k. 4 -5 ; Z. M irosław ski, W ybory d o są d ó w g m in n y c h , „N iw a”, 1876, t. IX, s. 428;
Spisy w yborcze w następnych latach sporządzane ju ż były na podstaw ie przepisów postanow ienia o zastosow aniu... Obowiązki kom itetu pow iatow ego do spraw w prow adzenia reform y sądowej należały w tym zakresie do naczelnika powiatu. Badał on w szyst kie zażalenia dotyczące pom inięcia lub niew łaściw ego zam ieszcze nia osoby na liście wyborczej. Decyzje naczelnika powiatu dotyczące tej kwestii m ogły być zaskarżone w term inie 30 dni do gubernatora, którego decyzja była ostateczna.21 W celu zagw arantow ania zupeł ności spisów w yborczych w czasie kolejnych w yborów nakazano naczelnikom pow iatów ujaw nić je za pom ocą obw ieszczeń i w yło żyć w kancelarii urzędów gm innych, a następnie po poprawkach przesyłano do redakcji „W iadom ości gubem ialnych” w celu w ydru kow ania. S korygow ane listy przedw yborcze przekazyw ał naczelnik pow iatu rów nież do gm in, gdzie były one w yw ieszane w w idocz nym m iejscu w urzędzie gminy, aż do czasu przeprow adzenia w y borów. Przy okazji w yjaśniono, że osoby pełniące urząd sędziego gm innego z nom inacji M inistra Spraw iedliw ości, m ogą być w łącza ne do spisów, jeżeli posiadają bierne praw o w yborcze.22
Sposób przeprow adzenia w yborów na sędziego gm innego uza leżniony był od budow y okręgu sądu gm innego. Jeżeli okręg liczył je d n ą gm inę, to na urząd sędziego gm innego w ybierano dwóch kan
dydatów ze sporządzonej listy w yborczej. Jeżeli zaś okręg sądu
W. M ik laszew sk i, K ilk a s łó w o są d a c h g m in n y c h ..., s. 16. D o podobnych w n io sk ów m ożna dojść porów nując sp isy przedw yborcze z danymi w yborczym i To warzystw a K redytow ego Z iem skiego - G SW z 1879 r., nr 11, s. 89.
21 Art. 13 postanow ienia o zastosow aniu... w zw iązku z art. 75 ukazu o urządzeniu gm in w iejskich...
22 APL, KGL 1879:190, GGW do GL z 30 IV 1879 r„ k. 4 -6 ; Pismo GL do n aczeln ik ów pow iatów z 27 V 1879 r., k. 19; Telegram GGW do GL z 24 V 1879 r., k. 18. Cyrkularz GL do n aczelników pow iatów z 14 VI, k. 40^14v. R oz porządzenie G GW z 3 0 IV 1879 r. - G m ina i wójt, R u ko w o d stw o dla g m in n ych w ojtow , u p o ln o m o c zien n y ch , p is a r ie j i d ru g ic h d o lżn o stn y ch lic g m in n a g o i siel- sk a g o sa m o u p ra w lie n ija , a ra w n o d la c zin o w u jezd n o j a d m in istra c ji w g u b e r nia ch C a rstw a P o lsko g o , c ze tw ie rto je d o p o ln ien n o je i isp ra w lien n o je izdanije, so- staw ił i izdal N. N. M ajew skij, S. Petersburg 1913, s. 48.
gm innego liczył więcej gmin - co było zasadą w Królestwie Polskim - to każda gm ina wchodząca w skład okręgu w ybierała jednego kan dydata ze wspólnej listy na urząd sędziego gm innego. W wypadku wybrania przez wszystkie gminy tego samego kandydata na sędzie go gm innego, zarządzano w ybory dodatkow e dla w yboru drugiego kandydata. W praktyce tego początkow o nie przestrzegano, chyba że jedyny w ybrany kandydat nie odpow iadał gubernatorow i, który udzielał rekomendacji do M inistra Spraw iedliw ości.23
W ybory przeprow adzane były na zgrom adzeniu gm innym pod przew odnictw em wójta, w którym mogli uczestniczyć wszyscy, bez różnicy w yznania, pełnoletni m ieszkańcy gm iny (z nielicznym i w y jątkam i dotyczącym i sędziów pokoju, duchow nych, urzędników po licji pow iatow ej...), posiadający na w łasność co najm niej 3 m orgi gruntu.24 W 1879 r. K om itet do spraw K rólestw a Polskiego w yja śnił, na wniosek M inistra Spraw W ewnętrznych, że sędziowie gminni i ław nicy pełniący swój urząd - jeżeli spełniają w arunki form alne - m ogą rów nież uczestniczyć w zgrom adzeniach gm innych.25
23 Art. 14 postanowienia o zastosow aniu... Zatwierdzone 15/27 VI 1876 r. postanow ienie KdsKP - S b o rn ik p ra w itie ls tw ie n n y c h r a z p o r ia ż e n ijp o k riestija n - skom u dielu ..., t. III, s. 80.
24 A rt.13 ukazu o urządzeniu gm in wiejskich... Na m ocy postanowienia Komitetu Urządzającego z 19/31 V 1870 r. w ystarczające b yły 1,5 morgi w gm i nie - S. Schultz, op. cit, s. 400. B yło to rozw in ięcie uchw ały KdsKP z 2 /1 4 I
1870 r. (D P K P , t. 70, s. 89).
25 Zatwierdzone 22 XII 1879 r.l 3 I 1880 r. postanow ienie KdsKP - S b o r n ik p ra w itie lstw ie n n y ch ra zp o ria że n ij p o krie stija n sk o m u d ielu ..., t. IV, s. 20. Kontrowersje budził rów nież udział kobiet spełniających warunki z art. 13 uka zu o urządzeniu gm in w iejsk ic h , g d y ż praktyka w tym za k resie b yła różna w guberniach K rólestwa Polskiego. D opiero w 1880 r. generał-gubernator war sza w sk i rozstrzygn ął cyrkularzem , iż k ob iety nie m ają prawa u c z estn ictw a w zgromadzeniu gm innym , ani głosu w sprawach należących do kompetencji zgro madzenia gminy. Cyrkularz GGW z 24 II 1880 r. do n aczelników guberni roz strzygnął ten problem, bazując na podstaw ie art. 14 i art. 100 ukazu o urządze niu gm in w iejskich... S b o rn ik c irku lia ro w W arszaw skich G en era l-G u b ern a to ro w 1 8 7 4 -1 8 9 7 g .g., c za st /, C irku lia ry : p o w o ijn sko j p o w in n o sti, p o zie m s k o j straże, k riestija n skim i g o ro d skim d ieła m . Warszawa 1900, s. 2 3 6 -2 3 7 .
Przebieg pierw szych w yborów na sędziów gm innych nic na leżał do spokojnych. Dużym zaskoczeniem dla w ładz był bojkot w w ielu gm inach guberni lubelskiej, siedleckiej, suwalskiej i radom skiej. C hłopi w idząc w w ykazach kandydatów na urzędy sądowe przew agę właścicieli ziemskich protestowali przeciwko takim sądom gm innym , określając je niekiedy „sądam i pańskim i”. Pojawiały się pogłoski, że zasady „reformy sądowej spowodują, iż ponownie znajdą się pod w ładzą dziedziców , od których ich M iłościw y Car uw olnił.” Pew ną rolę odgryw ał też czynnik religijny w gm inach wschodnich pow iatów guberni lubelskiej, gdzie prawosławni mieszkańcy wsi od m aw iali głosow ania na przedstaw ionych kandydatów w yznania ka tolickiego. Zebrani chłopi prosili by „nie oddaw ać ich pod w ładzę Polaka i pom óc ruskiem u ludowi, który będzie w dzięczny C esarzo wi i w ierzył tylko władzy rosyjskiej i ruskim naczelnikom ”.26
S p raw ą bojkotu w yborów zajął się na w niosek M inistra Spra w iedliw ości K om itet do spraw K rólestw a Polskiego, gdyż przepisy postanow ienia o zastosow aniu, nie przew idyw ały żadnych rozw ią zań zastępczych w razie trudności w skom pletow aniu składu sądu gm innego z pow odu odm ow y w yboru przez zgrom adzenie gm inne. Uznano jed n ak spraw ę za incydentalną i nie w idziano potrzeby no w elizacji praw a poprzez w prow adzenie now ych przepisów regulu jący ch taką sytuację.27 Na m ocy uchw ały K om itetu do spraw K ró lestw a Polskiego zatw ierdzonej przez cesarza i ogłoszonej ukazem S en atu R ząd ząceg o z 23 VI / 5 V II 1876 r. po stan ow io no , że w przypadku, gdy gm ina nie w ybrała kandydata na sędziego gm in nego, a w innych gm inach tego sam ego okręgu sądow ego kandy
26 APL, KGL 1876:411, N aczelnik powiatu chełm skiego do GL z 26 V 1876 r., nfol; KGL 1876:164 lit.a, GL do GGW i M SW z 21 V 1876 r„ nfol. Patrz rów nież H. Brodow ska, G m ina w iejska sz ko lą kszta łcen ia o b yw a telskieg o c h ło p ó w p o ls k ic h [w:] G m ina w iejska i j e j sa m o r z ą d pod red. H. Brodowskiej. W arszawa 1989, s. 338.
27 APL, KGL 1876:164 lit.a, W ypiska z dziennika KdsKP z 15/27 VI 1876 r., nfol; N. Rejnke, O c ze rk za k o n o d a tie ls tw a C a rstw a P o lska g o ( 1 8 0 7 -1 8 8 1 ), S. Peterburg 1902, s. 126.
daci tacy zostali wybrani, to M inister Spraw iedliw ości zatw ierdzał kandydata wybranego z tych ostatnich gmin. W w yjątkow ej sytu acji, gdy wyboru sędziów gm innych odm ów iłyby w szystkie gm iny w chodzące w skład okręgu sądow ego, to taki okręg generał-guber- nator warszaw ski w porozum ieniu ze starszym prezesem W arszaw skiej Izby Sądowej - w zależności od istniejących okoliczności i m iej scowych w arunków - m ógł tym czasow o, albo przyłączyć w cało ści do jednego z sąsiednich okręgów, albo rozdzielić gm iny pom iędzy sąsiednie okręgi sądowe.28 W czasie kolejnych wyborów bojkot miał charakter sporadyczny i nie zdarzyła się ju ż sytuacja - taka ja k w 1876 r. - odm ow y w yboru przez w szystkie gm iny okręgu sądo wego.
Uchwały zgrom adzeń były w ażne, jeżeli uczestniczyła w nich co najmniej połow a upraw nionych. W ybrany kandydat na urząd sę dziego gm innego mógł odm ów ić przyjęcia urzędu tylko w w ypadku, gdy ukończył 60 lat, stan fizyczny na to mu ju ż nie pozw alał, gdy wysłużył ju ż jedną kadencję z w yborów lub gdy ze w zględu na rodzaj prowadzonej działalności nie m ógł na stałe przebyw ać w gm inie.29 Na straży legalności w yborów na zgrom adzeniu gm innym stał naczelnik powiatu. R ozstrzygał on skargi na sposób p rzeprow adze nia wyborów lub niedopuszczalność wyboru określonej osoby na j e den z urzędów, które m ożna było wnieść w term inie 2 tygodni od
28 Z b ió r Praw, t. IX, s.151; S U iR P z 1876 r., nr 67, st. 722; Sb o rn ik p r a w itielstw ien n ych r a s p o rja że n ijp o k riestija n sk o m u d ielu ..., t. III, s. 1 7 9 -1 8 0 .
29 Art. 17 i 72 ukazu o urządzeniu gmin w iejskich... S. Schultz, op. cit., s. 403. Początkow o w praktyce takie przypadki zdarzały się n iezw yk le rzadko. Wybrani na urząd prosili o zw o ln ien ie z pow odu p od eszłego w ieku, niem ocy fizycznej i nieznajom ości języka rosyjskiego (APL, KGL, 1879:190, Pism o PZSP I okręgu pok ojow ego guberni lubelskiej do GL z 1 VIII 1879 r., k. 158). Z czasem takich próśb jest coraz w ięcej i pochod zą one od osób wybranych na mniej pre stiżow e stanowiska ław nik ów i ich zastępców . D o ty czy ło to g łó w n ie ziem ian, którzy prośby sw oje uzasadniali zw y k le złym stanem zdrowia, przedstawiając św iadectw a lekarskie. Jako pod staw ę do zw olnien ia uznano rów nież 3-letni okres pracy na stanowisku wójta lub ławnika w daw nym sądzie gm innym (A PL , KGL 1880:62, GGW do GL z 25 1 1880 r., k. 1-1 v, GL do GGW z 9 II 1880 r„ k. 2 -3 ).
dnia wyborów . Taka skarga przysługiw ała grupie osób reprezentu jący ch 1/5 m ieszkańców m ających czynne praw o w yborcze w gm i nie. Jeżeli skarga była zasadna, naczelnik powiatu zarządzał nowe w ybory w swojej obecności. Na takie rozporządzenie naczelnika, jak i odm aw iające uznania skargi na tryb przeprow adzenia wyborów przysługiw ała w term inie 30 dni skarga do gubernatora.30 Listy w y branych przez zgrom adzenia gm inne kandydatów na sędziów gm in nych i ław ników w raz z kopiam i protokołów zgrom adzeń gminnych naczelnik pow iatu przedstaw iał gubernatorow i, który badał praw i dłow ość przeprow adzenia wyborów. W razie stw ierdzenia naruszeń praw a w trybie przeprow adzonych w yborów na sędziego gm inne go gubernator m iał praw o zarządzić ponow ne wybory pod nadzo rem naczelnika powiatu.
P ew ną zm ianę w procedurze w yborczej m ającą na celu likw i dację dotychczasow ej kum ulacji w yborów na urzędy sądow e we w szystkich gm inach K rólestw a Polskiego w jednym stałym term i nie przed dniem 1 lipca oraz utrzym anie ciągłości funkcjonow ania sądu poprzez stopniow ą zm ianę składu w prow adziło najwyżej za tw ierdzone 11/23 V 1882 r. zdanie Rady Państwa. Podzielono wszyst kie okręgi sądów gm innych na trzy grupy, w celu przeprow adzenia corocznych oddzielnych w yborów na sędziego gminnego w 1 /3 okrę gów K rólestw a Polskiego, w stałym dla każdej guberni term inie. K olejne w y bory w tej grupie (tzw. kolejce) okręgów sądow ych w ram ach każdego pow iatu m iały się odbyw ać co trzy lata.31 Pierw sze w ybory w g now ego system u odbyły się w 1884 r. i jeg o zasa dy nie uległy ju ż zm ianie do 1915 r.
K andydatów na urząd sędziego gm innego gubernator przed staw iał M inistrowi Sprawiedliwości, do którego należało zatwierdze
30 Art. 70, 72, 74, 75 ukazu o urządzeniu gm in wiejskich... Patrz szerzej na ten temat: A. O kolski, In sty tu c je s a m o rzą d u ..., s. 316.
31 Z b ió r P raw , t. XX I, najwyżej zatw ierdzone 11/23 V 1882 r. zdanie Rady Państw a (dalej: N Z Z R P), s. 1 9 1 -1 9 3 . A PL , L G U dsW ł 4 7 8 , Kopia dziennika po sied zeń porządkow ych ZSP 11 okręgu p ok ojow ego guberni lubelskiej z 18 IX 1883 r„ k. 9 7 2 -9 7 4 v ; GGW do GL z 28 VIII 1883 r„ k. 9 8 0 -9 8 3 .
nie w ybranych osób. R ekom endacja kandydata ze strony gu bern a tora początkow o oznaczała w praktyce urzędniczej pew ność otrzy m ania posady sędziego gm innego. Pierwsze przypadki nieuw zględ nienia propozycji gubernatora pojawiły się po wyborach w roku 1882. Rekom endacja gubernatora nie zależała od ilości otrzym anych gło sów, czy też liczby gm in, które w ybrały kandydata na urząd sędzie go gminnego. Kryteria brane pod uwagę przez gubernatora w celu udzielenia rekom endacji dotyczyły praw om yślności, poziom u w y kształcenia, znajom ości ję z y k a rosyjskiego i pracy urzędn iczej. Stąd niekiedy zdziw ienie i zaskoczenie m ieszkańców gm in, których kandydat na sędziego gm innego wybrany przytłaczającą ilością gło sów nie był zatw ierdzany przez M inistra Spraw iedliw ości.32
Informacji na tem at praw om yślności w ybranych kandydatów dostarczał gubernatorowi naczelnik gubernialnego zarządu żan dar merii, a jego negatywna opinia dyskw alifikow ała takiego kandydata na posadę sędziego gminnego. Początkowo podstaw ą dyskwalifikacji było ujawnienie w m ateriałach policyjnych jakichkolw iek zw iązków z pow staniem styczniowym . O cenie podlegał rów nież negatyw ny stosunek do władzy zaborcy i jeg o organów. Później p ojaw iają się zarzuty dotyczące poglądów politycznych, przechow yw ania nielegal nej literatury czy przynależności do partii polity czn y ch .33 M im o wszechstronnej kontroli w ładz rosyjskich, w ielu Polaków - aktyw nych uczestników zrywu narodow ego w 1863 r., których udział nie został wykryty - zostało sędziam i gm innym i.34
32 Np. prośba m ieszkańców gm iny N iem ce i Kamionka pow iatu lubartow skiego do GL z 28 VI 1876 r. zm ianę nom inacji na sęd ziego gm innego w I okręgu pow iatu lubartow skiego na korzyść kandydata, który został wybrany w ięk szą ilością g ło só w - APL, KGL, 1876:164, nfol.
33 APL, KGL 1876:164 lit. a, Spisy osób wybranych na urzędy sądow e dotyczące ich niepraw om yślności politycznej sporządzone przez N aczeln ik a Lu belskiego G ubernialnego Zarządu Żandarmerii (dalej: NLG ZŻ) dla p o szc z eg ó l nych pow iatów z 27 V, 31 V i 3 VI 1876 r., nfol.
34 A. Bereza, S ądy g m in n e p o w ia tu zam ojskiego w latach 1 8 7 6 -1 9 1 5 , „Za m ojskie studia i m ateriały”, rok w ydania III, z. 1, Zam ość 2 0 0 1 , s. 59 przypis. 57; S. Holewiński, W spom nienia, Kraków 1998, s. 1 7 -1 8 .
M inister Spraw iedliw ości m ógł rów nież m ianow ać w trybie adm inistracyjnym inne osoby, z pom inięciem przedstawionych przez gubernatora kandydatów .35 W ładze rosyjskie w prow adzając refor mę sądow ą dążyły do tego, aby now e sądy gm inne cieszyły się za ufaniem społeczeństw a lokalnego. W celu utrzym ania więzi pom ię dzy m ieszkańcam i, a - pow ołanym naw et w trybie adm inistracyj nym - sędzią gm innym należało dążyć do tego, aby urząd sędziego gm innego obsadzony został przez osobę zam ieszkującą i pow ażaną na obszarze okręgu sądu gm innego. G enerał-gubernator w arszaw ski zw racał na to uw agę M inistra Spraw iedliw ości jeszcze przed p rz e p ro w a d z e n ie m p ie rw sz y c h w y b o ró w na u rz ęd y są d o w e .36 W tym celu M inister Spraw iedliw ości nałożył na gubernatorów obo w iązek przed staw ien ia listy osób w ybranych na urząd sędziego gm innego w poszczególnych okręgach sądów gm innych, jeżeli żad nej z nich nie rekom endow ał.37 Spośród nich - co je st pew nym pa radoksem - M inister Spraw iedliw ości m ianow ał sędziów gminnych w trybie adm inistracyjnym , co faktycznie oznaczało nom inacje osób w ybranych na zgrom adzeniach gm innych, którzy nie otrzym ali re kom endacji od gubernatora. Tym sam ym stw orzono fikcję o decy
35 Art. 17 postanowienia o zastosow aniu... Patrz również art. N iezbędne zm ia n y , G SW z 1897 r., nr 31, s. 491. Autor atakuje ingerencję administracji w p ow oływ anie sęd ziów gm innych, określając te przepisy jako „całkiem zb ytecz ne, a n a w e t u w ła c z a ją c e c a łej in sty tu c ji" . W 1890 r. M inisterstw o Spraw iedliw o ści zostało p od zielon e na dwa departamenty. Sprawy dotyczące obsady perso nalnej sądów gm innych (i sęd ziów pokoju) b yły roztrząsane w II Departamencie M inisterstw a Sp raw iedliw ości. - N. N. Jefremowa, op. cit., s. 76 i 7 9 -8 0 .
36 APL, KGL, 1876:164 lit.a, GGW do MS z 8 V 1876 r. nfol. Odpowia dało to za łożen iom reform y z 1864 r. w C esarstw ie Rosyjskim , dotyczącym ob sady w drodze w yb orów istniejących tam sędziom pokoju, którzy powinni być „sędziam i lokalnym i i obrońcam i pokoju”, cieszącym i się zaufaniem m iejscow ej ludności i zn ajom ością m iejscow ych stosunków. - M o tyw y do p ro je ktu u s ta n y o u rzą d ze n iu w ła d z są d o w y c h z 1862 r., n r 65, s. 3 0 0 z a P o d ręczn ikiem dla s ą d ó w g m in n y ch ..., t. I, s. 41.
37 APL, KGL 1876:164 lit.a, P.O. GGW do GL z 2 VI 1876 r„ Telegram z W arszawy do Lublina z 22 V 1876 r., K ierujący K ancelarią GGW do GL z 26 V 1876 r., nfol.
dującej roli w yborów na urzędy sędziów gm innych, stw arzając je d nocześnie w rażenie, że ingerencja w ładz adm inistracyjnych ograni cza się jedynie do formalnej akceptacji jednego z w ybranych kan dydatów.
Z wykazów przedw yborczych w ynikało, że praw o kandydo wania na sędziego gm innego m iała grupa osób ze znakom itą prze w agą ziem iaństw a co było konsekw encją bariery w postaci cenzu su wykształcenia. Pozw oliło to ziem iaństw u i - w niniejszym stop niu - inteligencji zm onopolizow ać obsadę stanow isk sędziów gm in n y c h .38 S pośród 369 sędziów gm innych K ró lestw a P olsk ieg o w 1876 r. w iększość została zatw ierdzona po w yborach, a tylko 21 - najczęściej urzędników sądow ych, którzy spadli z etatu - zosta
ło mianowanych w trybie adm inistracyjnym .39
D ośw iadczenia z działalności sądów gm innych pierw szej ka dencji (1876-1879) spow odow ały rew izję stanow iska w ładz rosyj skich i zm ianę prowadzonej polityki personalnej, co w ynikało z fak tu, że nieliczni sędziow ie gminni pochodzenia chłopskiego niejedno krotnie źle w ypełniali swoje obow iązki, w ykazując często ignoran cję w zakresie znajom ości podstaw ow ych zasad prawa. Aby zapew
38 Cenzus w ykształcenia uważano je szcze za niski podnosząc obawy, iż um ożliwi to obsadę stanow isk sędziów gm innych przez „niedołężnych i nieuk ów ” - A. Suligow ski, O re fo rm ie są d o w e j w K ró le stw ie P o lsk im ..., s. 19, 30; A. Rem bow ski, O sa m o rzą d zie w iejskim w K ró le stw ie P olskim , W k w es ty i o b iera ln o ści s ę d zió w g m innych [w:] P ism a, cz. III, t. I, K raków-W arszaw a 1901, s. 1 7 9 -1 8 0 (po raz pierw szy w ydrukowane w „N iw ie”, t. IX, 1876, s. 3 7 3 -3 8 1 ). W tej to nacji w ypow iadał się K. Dunin (op. cit., s. 2 0 5 -2 0 8 ), lecz uw ażał on, iż obok inteligencji pow inien znajdow ać się w sądzie gm innym elem ent chłopski w cha rakterze ławników, dla którego stanow ić to będzie szk ołę obyw atelską.
39 Rossijskij Gosudarstwiennyj lstoriczeskij Archiw w S. Petersburgie (da lej: RGIAP), F.1405, op .5 1 5 , nr 30, S w o d sta tistic ze sk ic h s w ie d ie n ij o liczn o w so sta w ie i d e ja tie ln o sti o b szczic h i m irow ych su d ieb n ych u sta n o w lie n ij W arszaw- sko g o S u d ieb n o g o O kru g a za 1 8 7 6 -1 8 9 0 god, k. 5 v -6 ; „Kraj” z 1892 r., nr 4, s. 24. K ra tkija sw ie d ie n ija o su d ieb n ych u sta n o w lien ija c h W arszaw skogo S u d ieb - nago O kruga i d ie ja łie ln o sti ich za w rem ia c 1876 p o 1901 god, Warszawa 1901, s. 10 podaje na rok 1876 348 sęd ziów zatw ierdzonych po w yborach, lecz infor macja ta oparta jest na danych z początku 1877 r.
nić autorytet sądu gm innego - który opierał się nie tylko na zaufa niu ludności m iejscow ej do w yw odzącego się z niej sędziego gm in nego, ale także na w łaściw ym fachow ym orzecznictw ie - władze carskie zm uszone zostały do zasilenia tego pionu sądow nictw a bar dziej fachow ym elem entem personalnym w trybie nom inacji adm i nistracyjnej. Pozw alało to rów nież na odsunięcie tych przedstaw i cieli m iejscow ego ziem iaństw a polskiego, którzy nie mogli być za akceptow ani ze w zględu na swoje poglądy. Od 1879 r. m ożna za uważyć w skali Królestw a Polskiego zw iększającą się liczbę sędziów gm innych m ianow anych w trybie adm inistracyjnym przez M inistra Spraw iedliw ości. N a 368 sędziów gm innych liczba mianowanych na ten urząd w ynosiła 58, rosnąc system atycznie do końca kadencji do
7 4 40
Przy zatw ierdzaniu i nom inacjach na sędziego gm innego m oż na było spotkać now e kryteria zarów no o charakterze m erytorycz nym , ja k i politycznym , chociaż nie m iało to jeszcze znamion zorga nizow anej polityki narodow ościow ej. W latach osiem dziesiątych now e sądy gm inne ju ż okrzepły i w rosły w codzienność życia lud ności, dlatego adm inistracja rosyjska mogła ju ż spokojniej realizować sw oją politykę obsady personalnej. Osoby, które nie spraw dziły się na stanow isku sędziego gm innego w oczach zaborcy, nie mogły ju ż liczyć na zatw ierdzenie po następnych w ybo rach.41 W okręgach sądow ych leżących w rejonie przygranicznym , na których terenie znajdow ały się osady z dużym odsetkiem parającej się handlem lud ności żydowskiej, m ianowano najczęściej osoby z odpowiednim przy gotow aniem praw niczym . D ośw iadczenia w skazyw ały, że wybrany na stanow isko sędziego gm innego chłop - w takim okręgu, gdzie
40 RGIAP, F. 1405, op.515, nr 30, S w o d sta tisticzeskich sw iedenij o licz- nom so sta w ie ..., k. 5 v -6 .
41 P ow odem m ogły być: obietnica wyroku d otyczącego w prow adzenia w m iejscow ej szk ole język a p olsk iego, brak w ezw ania duchow nego prawosław nego dla przeprow adzenia przysięgi osób tegoż w yznan ia, czy rażąca stronni czo ść w trakcie orzekania - APL, KGL 1885:124, N LG ZŻ do GL z 7 VI 1885 r., k. 329v; KGL 1886:112, NLG ZŻ do GL z 18 VII 1886 r„ k. 36-3 6 v .
sprawy cechow ały się znacznym stopniem zaw iłości - nie daw ał sobie rady i popadał w całkow itą zależność od pisarza sądow ego.
C oraz w iększą ingerencję w ład z ad m in istracy jn y ch w idać w zestaw ieniu w skazującym na rosnącą liczbę sędziów gm innych w Królestw ie Polskim m ianow anych przez M inistra S praw iedliw o ści, z pom inięciem w ybranych kandydatów . W 1883 r. na 368 sę dziów gminnych m ianowano 81, w 1885 r. na 373 ju ż 95, zaś w 1887 r. na 374 m ianow ano aż 127.42 W ażnym kryterium przy obsadzie urzędów sądow ych - oprócz osobistych predyspozycji kandydata - było w yznanie, co w ynikało z prow adzonej polityki narodow ościo wej zaborcy. Coraz częściej pojaw iały się w raportach postulaty za tw ierdzenia lub m ianow ania sędziego gm innego „ruskiego, w yzna nia prawosławnego”, jeżeli w okręgu znajdow ały się gm iny zam iesz kałe przez ludność praw osław ną.43
Do końca lat 80. XIX w ieku to kryterium doboru m ożna za obserw ow ać jed y n ie w praktyce działania organów adm inistracji gubem ialnej, lecz nie miało ono charakteru obligatoryjnego. W iąza ło się to po części z epoką rządów generał-gubem atora Pietra Paw łow icza A lbedyńskiego w latach 1880-1883, gdy w iele m ów iono o budow ie z ło ty c h m ostów p o jed n a n ia ” oraz w yw ażonym stan o wiskiem w tej kw estii prezesa W arszawskiej Izby Sądowej N. N.
42 RGIAP, F. 1405, op.515, nr 30, S w o d sta tisticzeskich sw ie d en ij o licz- nom so sta w ie ..., k. 5 v -6 .
43 W ładze rosyjskie reprezentowały oficjalnie pogląd, że w yznanie ludno ści pokrywa się z jej narodow ością. Prow adziło to do uznania każdego z praw o sław nych za „ruskiego”, zaś formalnie w św ietle prawa praw osław nym był rów nież w yznaw ca kościoła greckounickiego zlikw id ow an ego w K rólestw ie Polskim w 1875 r. Szerzej na ten temat: A. K orobow icz, S ta n o w is ko p r a w n e o b rz ą d ku g recko u n ickieg o w K ró le stw ie P olskim (1815—1875), Lublin 1966 (m aszynop is pracy doktorskiej); J. L ew and ow sk i, L ik w id a c ja o b rz ą d k u g r e c k o k a to lic k ie g o w K ró lestw ie P o lskim w latach 1 8 6 4 -1 8 7 5 , A nnales U M C S , vol. X X I, nr 9, sec- tio F, 1966, s. 2 1 4 -2 4 3 . W ykaz m iejscow ości z p rzew agą ludności prawosław nej z guberni lubelskiej, siedleckiej i suwalskiej m ożem y zn aleźć w S U iR P z 1901 r., nr 102, s. 2093.
G erarda.44 D opiero po zakończeniu zm ian w procedurze wyborczej na urzędy sądow e gm inne pojaw iła się podstaw a prawna, obligują ca adm inistrację rosyjską do takiej polityki personalnej, w formie po stanow ienia K om itetu M inistrów z 25 VI / 7 VII 1889 r. o zajm o waniu urzędów przez osoby pochodzenia rosyjskiego.45 W świetle tego aktu od urząd sędziego gm innego m usiał być obsadzony przez osobę praw osław ną pochodzenia rosyjskiego, jeżeli w jednej z gmin okręgu zam ieszkiw ała ludność praw osław na. Dotyczyło to przede w szystkim gm in, w chodzących w skład guberni lubelskiej, siedlec kiej i powiatu augustowskiego guberni suwalskiej.46 Zam ieszkała tam ludność unicka w ybierała często na urzędy sądow e katolików, gdyż u to ż s a m ia ła się z lu d n o ś c ią p o ls k ą , tra k tu ją c p ra w o sła w ie i Rosjan za coś w rogiego i obcego. Położenie nacisku na politykę narodow ościow ą w obsadzie sądów gm innych w iązało się z epoką rządów generał-gubem atora Josifa Hurki, zajadłego rusyfikatora” .47
W 1889 r. na 374 sędziów gm innych Królestw a Polskiego m ianow anych było ju ż aż 129 sędziów i ta tendencja utrzym ała się w ciągu następnych 10 lat.48 Interesująca je st liczba nom inacji sę dziow skich w poszczególnych guberniach K rólestw a Polskiego w e dług stanu na luty 1892 r. (patrz tabela zam ieszczona obok).
44 Archiwum G łów ne Akt Daw nych w W arszawie (dalej: A G A D ), War szaw ska Izba Sądow a (dalej: W IS) 1, GGW do starszego prezesa WIS z 21 X 1882 r., k. 1 5 -1 7 ; A . A. K om iłow , R u ssk a ja p o lity k a w P o lszie so w rem ieni roz- d ie lo w do n a c za la X X w ieka, Piotrograd 1915, s.83; A. A. Sidorow, R u ssk ije i ru sska ja żizń w W arszaw ie (1 8 1 5 -1 8 9 5 ). Is to ric ze sk ij oczierk, Warszawa 1899— 1900, s. 1 6 7 -1 6 8 . A. Z aleski, Tow arzystw o w a rsza w skie, L isty do p rzyja c ió łk i p r z e z B a ro n o w ą X Y Z , Warszawa 1971, s. 172.
45 Akt ten nie został opublikowany. R ozesłano go do gubernatorów Kró lestwa P olskiego tajnym pism em GGW z 1 VIII 1889 r. - A G A D , WIS 2, Gu bernator suw alski do M S z 14 VIII 1905 r., k. 9 9 -1 0 0 v .
46 RGIAP, F. 1405, op.545, nr 16197, k. 5 3 -5 5 ; A G A D , WIS 2, MS do starszego prezesa W IS z 20 XI 1898 r., k. 7 1 -7 1 v i starszy prezes WIS do MS z 9 XII 1898 r„ k. 7 4 -7 5 .
47 A. A. Sidorow, op. cit., s. 170-171. 48„Kraj” z 1892 r„ nr 4, s. 24.
Sędziowie gminni w poszczególnych guberniach Królestwa Polskiego w lutym 1892 r.49
G ubernia Liczba
stanowisk Z wyboru Z nom inacji W akaty
W arszawska 44 33 9 2 Kaliska 40 32 7 1 Piotrkowska 44 28 15 1 Radom ska 40 31 8 1 Kielecka 36 23 11 2 Lubelska 41 19 20 2 Siedlecka 40 18 20 2 Płocka 33 24 9 0 Łom żyńska 28 20 7 1 Suwalska 28 13 13 2 RAZEM 37450 241 119 14
49 Spisok czinam sudiebnogo w iedom stw a, a także p risia żn y m i czastnym p o w ierien n ym okruga W arszaw skoj S u d ieb n o j P a ta ty p o 1 jie w r a la 1892 g ., War szawa 1892, s. 42^14, 4 9 -5 0 , 5 8 -6 0 , 6 3 -6 5 , 7 4 -7 6 , 7 9 -8 0 , 8 4 -8 5 , 9 3 -9 5 , 9 7 -9 9 , 106-107, 111-112, 122-124, 127-128, 137-139, 1 42-143, 1 51-153, 157-158, 166, 171-173, 180-182, 186-187. N ieco inne obliczenia przedstawia J. Kukulski, Są d y gm in n e w K ró lestw ie Polskim , Studium spoleczno-historyczne, K ielce 1995, s. 204, a za nim A. Chwalba, P o la cy w słu żb ie M oskali, Warszawa-Kraków 1999, s. 192 z pomyłką dotyczącą liczby etatów sędziów gminnych w K rólestwie Polskim.
50 W 1892 r. ustalona była ju ż liczba 377 sądów gm innych, lecz utw orzo ne 3 now e sądy nie rozpoczęły sw ojej działalności. S b o rn ik sta tistic ze sk ic h sw ie- d ienij M in iste rstw a J u sticji, S w ied ie n ija o liczn o m so s ta w ie su d ieb n ych u sta n o w - lien ij je w r o p e js k o j R ossii, K a w k a zk o g o kraja, S ib iri i T urkiestana i d ieja tie ln o sti su d ieb n ych u sta n o w lie n ij o b ra zo w a n ych p o usta w a m im p era to ra A le ks a n d ra II i kom ierczeskich su d o w z a 1891, S. Peterburg 1893, s. 9.
Z auw ażyć m ożna, iż około 50 % sędziów gm innych w trzech guberniach w schodniej części K rólestw a Polskiego było m ianow a nych przez M inistra Sprawiedliwości z pominięciem wybranych osób. Zasięg oddziaływ ania postanow ienia z 25 VI / 7 VII 1889 r. na struk tu rę n a ro d o w o ś c io w o -w y z n a n io w ą w śró d sęd zió w g m in ny ch, w przybliżeniu odpow iadał późniejszem u terytorium guberni chełm skiej, wydzielonej ze w schodnich części guberni lubelskiej i siedlec kiej. A rgum entem w ystarczającym do m ianow ania sędziego gm in nego w yznania praw osław nego był fakt, że w skład okręgu sądo w ego w chodziła jedna gm ina zam ieszkała przez ludność prawosław ną. N a przełom ie lat 80 i 90. w e w szystkich okręgach sądów gm in nych II okręgu pokojow ego (oraz okręgów pow iatu chełm skiego z I okręgu pokojow ego) guberni lubelskiej i II okręgu pokojowego guberni siedleckiej stanow iska sędziów gm innych zostały obsadzo ne p rzez osoby w yzn an ia p raw osław nego, w znakom itej części w drodze nom inacji M inistra Sprawiedliwości. Z czasem zasada wy boru sędziego gm innego tych terenach stała się w rzeczywistości fikcją. W ybory odbyw ały się zgodnie z określoną kolejką wyborczą, lecz w ybranych kandydatów - jeśli tacy byli - nie zatw ierdzał M i nister Spraw iedliw ości. Praw osław ni m ieszkańcy tych terenów to głów nie chłopi, niespełniający cenzusu w yborczego na sędziego gm innego. Jeżeli ju ż zostali um ieszczeni w spisach w yborczych, to wybrani przez zgrom adzenie gm inne nie otrzym yw ali rekomendacji naczelnika pow iatu i gubernatora ze w zględu na zbyt niski stopień wykształcenia. Często, gdy w spisach w yborczych na sędziego gmin nego z danego okręgu znajdow ali się sami katoliccy ziemianie, zgro madzenia gm inne odm awiały wyboru prosząc o mianowanie sędziego gm innego ot praw itielstw a. A le zdarzały się rów nież w ypadki, gdy te gm iny uporczywie wybierały polskiego katolickiego ziemianina na sędziego gm innego, który nie był zatw ierdzany przez władze.51
W 1901 r., w 25-lecie funkcjonow ania sądow nictw a rosyj skiego zauw ażyć m ożna w skali K rólestw a Polskiego zm niejszają c ą się liczbę sędziów gm innych m ianow anych przez M inistra Spra
